Частка 7 Зыгмунт Шчэнсны Феліньскі Паўліна - дачка Эвы Феліньскай (пераклад)

7.  ПОБЫТ ПАЎЛІНКІ НА СЛУЧЧЫНЕ

Падарожжа ў Літву адбылося шчасліва, нават, не спадзяваліся на гэта, бо хаця гэта была ўжо другая палова верасня, надвор’е нам спрыяла, і здароўе бабулі такім добрым было, што праз няпоўныя два тыдні нашы падарожнікі спыніліся ў Слуцку і загасцявалі ў пана Юльяна, немаладога ўжо халастога мужчыны, які займаўся адвакацкай справай.  Сардэчны прыём, які атрымалі, і забяспечаная ад гэтага часу апека над бабуляй ужо самі па сабе былі вялікай радасцю для Паўлінкі, але дадалася яшчэ адна радасць – атрымалі другі ліст ад маці, якая даведалася з нашых лістоў пра планы адвезці бабулю ў Літву, напісала да нас на адрас дзядзькі наступныя словы:

Любыя мае дзеткі! Нарэшце дачакалася ліста ад вас! Калі ўбачыла твой почырк, Паўлінка, то не магу выказаць якое ўзрушэнне адчула.  Баялася нават парушыць пячаткі.  Нарэшце пачала чытаць, і хоць плакала ў душы, але была такая шчаслівая! Падчас майго суму без весткі вашай, паабяцала сабе: калі даведаюся, што вы жывыя ды здаровыя, то ні аб чым большым не буду прасіць Бога і ўсім буду задаволена.  Сёння ж маё найгарачэйшае жаданне споўнілася, і гэты новы доказ міласэрнасці Божай да мяне ўсё больш умацоўвае маю веру, што тая ж Апека, што была увесь час над вамі, і далей будзе доўжыцца.  Калі я праглынула, літаральна, твой ліст, то шкадавала, што ён такі кароткі, што Віктуся нічога не прыпісала… Заўжды жаданні чалавека не маюць межаў! Звесткі пра вас так мне дарагія, што заўсёды мне іх не хапае, таму імкніцеся паведамляць мне ўсе падрабязнасці пра сябе.

Скажы, Паўлінка, ці пазнаёмілася ты з пані Станзані! Каму перадала Віктусю? Ці прыслалі каго па яе? Дзе цяпер яна будзе жыць, і куды мне адрасаваць лісты? Як прайшло растанне? Усё гэта надта важна для мяне.

Ты пішаш, што Зосю хоча ўзяць пані Клемянтына, я была б гэтаму рада, толькі непакоюся, ці не будзе таварыства Зосі для яе цяжарам.  Спытай яе шчыра, і думаю, што яна адкажа табе таксама шчыра.  Калі толькі Зося не будзе ёй перашкаджаць хоць у адным з намераў, калі не будзе лішняй, то я з ахвотай даручаю ёй апеку.  Хацела адразу да яе напісаць, але вырашыла пачакаць да атрымання звестак ад вас.  Пані Людвіка таксама хацела выхоўваць Зосю.  Як жа я ўдзячна ёй за яе прыязнасць, заўсёды яна да нас так ставілася.  Я даверыла б ёй ахвотна Зосю, але ж у яе толькі сынкі, дык у Зосі не будзе магчымасці таварышыць з дзяўчаткамі, не зможа выкарыстаць веды, што даюцца пры навучанні хлопчыкаў, але ўсё роўна ніколі не забудуся пра ахвяру пані Людвікі.  

Калі даведалася, што Алоізы хоча падацца на службу ў Табольск, каб быць бліжэй да мяне, то мурашкі па мне пабеглі.  Бо як надзея ўбачыць тут цябе, маё дзіця дарагое, радасцю поўніць маё сэрца, так трывога мяне ахоплівае, калі падумаю, што магу пашкодзіць тваёй будучыні з-за майго неспрыяльнага становішча.  Тым больш мяне трывожыць, што паводле інфармацыі, якую я атрымала ад мясцовых ураднікаў, аказваецца, што пададзеныя табе звесткі былі памылковыя, бо выгоды, пра якія згадваеш, прадугледжаны толькі для тых, хто ўжо знаходзіцца на службе ў іншых губерніях, пераязджае добраахвотна ў Сібір, але не для новапрынятых на працу.  Падаючыся ж наўпрост на службу ў Табольск, ты павінен дарогу аплаціць сваімі сродкамі і пасля прыбыцця на месца атрымліваў бы толькі звычайную зарплату.  Ці не лепш бы , маё дзіця любае, каб ты паступіў у якую канцылярыў у краі, а потым папрасіў бы аб пераводзе ў Табольск, калі палічыў бы гэта патрэбным.  Зрэшты, не маю права цябе адгаворваць, бо баюся памыліцца сэрцам сваім, то папрасі парады ў Юльяна і Адама, бо яны больш дасведчаныя і прыязныя да цябе, таму,пэўна, найбольш прыймальны шлях табе падкажуць.  Але як зробіш, дзіця маё любае, Бог цябе ўзнагародзіць за ахвяру і добрае сэрца, ды блаславіць тваю будучыню.  Рабі разумныя ўчынкі, працуй сумленна, а ўсё астатняе аддай на волю Бога.

Шчэнсны хоча паступіць у Корпус Інжынерскі і просіць мяне яго блаславіць; ад усяго сэрца даю блаславенне, мой дарагі, і ўхваляю вельмі твой намер.  Не магу выказаць удзячнасць да ласкавага апекуна, які табе руку дапамогі ў такі вырашальны момант падае.  Адукацыя - гэта найбольшы скарб для мужчыны, і я спадзяюся, што мой Шчэнсны не змарнуе тыя сродкі, якія яму Апека Божая для далейшага навучання дасылае.

Вельмі добра робіш, Паўлінка, змяшчаючы Юліка ў гімназію.  У цяперашніх умовах цяжка для яго прыдумаць што лепшае.  У яго здольнасці, ахвота да працы, і цярплівасць, а з такімі рысамі, я ўпэўнена, што ён не падмане мае надзеі на яго.  Калі ўжо ён не з вамі, перашлі яму маё блаславенне і дай мне яго адрас, каб я магла пісаць да яго асобна.  Утрыманне Юліка будзе нятанным і нямала забярэ з вашых запасаў.  Аднак, наколькі гэта магчыма, я хачу, каб ты не эканоміла на адукацыі малодшых сваіх, бо ведаеш , што гэта ў мяне на першым плане было.  Як жа пачувае сябе бабуля? Ці не пачынае ўзнімацца з ложка? Не магу супакоіцца, думаючы, што ў такім сваім стане яна павінна вытрымаць вялікую дарогу.  Ці прыслалі вам з Кіева вазок, у якім мяне прывозілі? Ён быў бы выгодны вельмі для хворай бабулі.  Ножкі Мамы дарагой цалую і аб яе святым блаславенні прашу.  Ці падрасла Зосечка? Як яе здароўе?

Бедныя дзеткі! Столькі ўжо вытрывалі, а што яшчэ вас чакае? Гэта немагчыма нават прадбачыць.  Але не бойцеся , мае дарагія дзеці, і не губляйце моцы духу.  Бог, які нёс вас ва ўлонні сваім падчас вашых усіх пераездаў, не пакіне вас і надалей.  На Яго ўсе мае спадзяванні.  Не прашу Яго нават ні пра што канкрэтнае, ні для сябе, ні для вас, бо Ён лепш ведае, што для нас больш карыснае, чакаю толькі распараджэння Яго ўсім.  Знайшла канву і ніткі ў Табольску, пачала ствараць падаруначкі для вас: для Юліка вышываю папку на паперы, а Алоізы ды Шчэнсны не ведаю што б хацелі: ці то торбы паляўнічыя, ці то падушачкі? Паведамце мне пра свае жаданні.  Пра мяне не турбуйцеся: ёсць у мяне ежа і добрае здароўе, і нават ад часу атрымання вашага ліста, гэта значыць тры дні ўжо, як я вясёлая.  Пішыце да мяне часта і падрабязна, малю вас аб гэтым, як аб найбольшай ласцы, а калі хто з вас будзе адлятаць да свайго гнязда, то паведамляйце, на які адрас павінна буду пісаць.  Будзьце здаровенькія, дзеткі мае мілыя, шчасце маё.  Мае надзеі! Тулю вас да сэрца майго, цалую вашы вачаняты, вусначкі.  Будзьце здаровыя і шчаслівыя, а я на выгнанні буду шчаслівая ад вашага шчасця.

Апрача гэтага ліста, які быў напісаны да ўсіх нас, змяшчаўся у тым жа канверце другі, для Паўлінкі прызначаны, з наступнымі словамі:

Любыя дзеці мае, мая Паўлінка! Цяпер да цябе адной звяртаюся, бо хачу шчыра пагаварыць з табой пра тое, што мне найбольш ад часу атрымання твайго ліста непакоіць, што сёння з’яўляецца прадметам усіх маіх думак, мараў, асцярог і надзей: словам, пра твой прыезд да мяне.  Я чытала і перачытвала тое месца твайго ліста, дзе ты пішаш пра вырашэне тваё прыехаць да мяне.  А мой ты анёлак! Пакуль такое, як тваё, сэрца любіць мяне так чула, пакуль адной іскрынкай злучаны, не зважаючы на падзяляючыя нас паўсвета, сэрцы нашы аднолькавым жывяцца пачуццём, датуль свет для мяне не пусты, датуль надзея на шчаслівыя дні не толькі марамі для мяне з’яўляецца.  Не трэба хаваць, што сэрца сціскаецца маё.  Калі ўяўляю хвіліну, як прыгарну цябе да майго лона, ты маё шчасцейка! Ведаю таксама тваё сэрца, ведаю любоў тваю, і таму рашэнне тваё прыехаць да мяне зусім мяне не здзівіла.  

Магчыма, не павінна была б прымаць гэту ахвяру тваю, але не маю сілы адмовіць, бо баюся, каб гэта не параніла твайго сэрца надта балюча.  Але ці я часам не памыляюся? Можа гэта эгаізм падаграе надзеяй тое пачуццё, якое нічога апрача клопатаў даць табе зараз не можа? Я павінна больш працаваць над тым, каб карыстацца ў тваёй душы, у тваім сэрцы хаця б памяццю пра мяне, каб ты магла збіраць спакойна кветкі, якія Бог рассыпаў на дарозе твайго жыцця, а якую я замест узлётаў, асалоды, радасці, заслала аднымі цернямі? Калі мяне гэта сумная думка прыгнятае, то не хачу жыць.  Была б магчыма гэта балючая, але патрэбная аперацыя, калі вярнула б пасля кароткіх пакут свабоду душы тваёй.  Таму скіроўваю слёзы мае, малітоўныя словы да агульнага для нас Бога, да нашага Бацькі і прашу Яго.  Каб распарадзіўся маім жыццём дзеля твайго шчасця.  Каб толькі вярнуў душы тваёй радасць і спакой, а якія сродкі ўжыве для таго, я буду бласлаўляць Яго святыя рашэнні.  Гэтае поўнае спадзяванне на волю Бога, гэта вера ў яго міласэрнасць, апеку Яго, якой Ён абкружае маладых, нявопытных і незаслужана абяздоленых, супакойваюць узрушэнне маёй душы і ўносяць у яе хоць бы і слабы, але праменьчык суцяшэння.

Калі я ўзялася за пяро, каб адказаць табе, заўважыла, што супярэчлівыя пачуцці змагаюцца ў маім сэрцы, хаця ў выніку ёсць заўжды адно: жаданне твайго шчасця.  Калі хачу адмовіць, баюся, каб не параніць тваё вельмі чулае сэрца.  Калі схіляюся згадзіцца, бачу тысячу перашкод і небяспек, хаця і іншых, чым тыя, аб якіх ты пішаш.  Заняцце тваё клапатлівым апекаваннем малодшых нашых і вышуканне грошаў на дарогу, канешне і несумніўна, рэчы важныя і нялёгкія, аднак не параўнаеш іх з небяспекамі такой далёкай дарогі, і асабліва з ахвярай усёй тваёй будучыні.  Апека Алоізага, што сам толькі сталее і не мае яшчэ ніякага вопыту, ці ж зможа ахоўваць цябе ад рознага кшталту здарэнняў, да якіх, прыбываючы ў такі дзікі край, трэба быць гатовай.

Але калі  ты вытрымаеш шчасліва тыя тысячы вёрстаў неабжытага краю, то якога лёсу можаш тут чакаць? Ведаю, што ты гатова ахвяраваць усім, каб крыху палепшыць маё жыццё ў выгнанні і ўсведамляю, што думка, як я прытулю да свайго сэрца хаця б аднаго з дзяцей, дадае неапісальную радасць даўно адзінокай маёй душы.  Усё праз гэтую надзею падаецца мне весялейшым і мілейшым, але ці павінна я для дагаджэння сабе ахвяраваць усёй тваёй будучыняй? Ці магла б я быць шчаслівай, заспакоенай, бачучы, як вяне ў пустыні найпрыгажэйшая кветка тваёй вясны?

Ты пішаш, што куды б ні кінуў нас лёс, то як толькі будзем разам, то там і будзе наш свет.  Наша Айчына.  Ах, вялікая гэта праўда для мяне адносна вас… але ты…ты яшчэ не ведаеш у жыцці нічога апрача любові дачкі і сястры.  Ці ведаеш ты, што дзеці, ці хто з сям’і выгнанніка, калі захоча падзяляць яго лёс, не можа вярнуцца на радзіму нават пасля яго смерці? Я ведаю, што цябе гэта не напужае, што твая ахвяра бязмежная, так як і любоў твая да мяне, але я павінна цябе пра гэта папярэдзіць.  Не кажу табе нічога пра тваіх малодшых, ты адно для іх ад часу нашага растання для іх апякунка, маці, увогуле ўсё. Табе не патрэбна, каб пра іх сіроцтва нагадвалі, і ведаю, што пакуль ты не ўладзіш усё як мага лепш для іх, не пакінеш край.  Але будзе заўжды матэрыяльная толькі апека, бо хто ж без цябе заменіць сэрца маці? Падумай над усім гэтым, дзіця маё дарагое, парайся з дасведчанай цёткай Зубковай, не зважаючы толькі на адны патрэбы твайго сэрца, якое не ведае іншых пачуццяў акрамя ахвяравання і прысвячэння іншым.  Я са свайго боку буду прасіць Бога, каб паслаў табе натхненне для шчасця твайго, а з тваім шчасцем заблішчыць і для мяне радасць, заспакаенне, ды і само маё шчасце, якое б ні было маё ўласнае становішча.

Паколькі гэты ліст не змяшчае выразнага дазволу на выезд у Бярозаў, але і не забараняе яго, Паўлінка бачыла ў ім больш згоды з боку маці, лічачы зробленыя ёй перасцярогі толькі праявай збытку мацярынскай апекі, калі непакой існуе нават адносна тых небяспек, якія ў рэчаіснасці зусім не былі такімі пагрозлівымі.  Лічачы таму свой намер канчаткова вырашаным, змяніла яго на сталае рашэнне і з яшчэ большай моцай пачала працаваць над пазбаўленнем ад тых перашкод, якія яшчэ на дарозе да яго спаўнення сустракала.  Алоізы, не менш за Паўлінку не спужаўся перасцярог маці, і з верай у моц Апекі, падаўся неадкладна ў Мінск, каб там паступіць на службу ў Табольск і пашпарт на выезд атрымаць.  З прыездам жа атрымаў балючую адмову, бо ўлады, ад якіх залежаў прыём яго, праверыўшы яго паперы, пастанавілі, што не хапае некалькіх абавязковых дакументаў, што не дазваляла ім задаволіць яго жаданне.  Дакументы ж тыя нельга было атрымаць нідзе, акрамя як у Жытоміры, і то пры моцных намаганнях.  А паколькі не было ў нас у гэтым горадзе нікога, хто мог бы шчыра заняцца гэтай справай, трэба было ехаць асабіста зноў на Валынь, каб пазбавіцца гэтай новай перашкоды.  Паўлінка аднак настолькі моцныя мела намеры быць з маці, што гатова была нават адправіцца адна ў дарогу, калі б намаганні Алоізага не мелі патрэбнага выніку.

Падчас падарожжа Алоіза ў Мінск прыйшоў новы ліст з Бярозава, адрасаваны дзядзьку Юльяну.  І хаця змест яго не мае непасрэднай сувязі з галоўнай лініяй нашага апавядання, змяшчаю яго тут, бо ён адлюстроўвае дакладна цяперашні стан душы самотнай выгнанніцы, так што Чытач не прачытае яго без цікавасці:

Любы Юльян, найдаражэйшы мой браце! Пасля доўгага і сумнага чакання атрымала твой мілы мне ліст ад 10 чэрвеня, але ранейшага, пра які пішаш, зусім не атрымлівала.  Гэта як той кавалак хлеба, што адабралі ў жабрака, што памірае з голаду.  Трэба быць у такім становішчы, як маё, трэба не мець ніводнага агульнага з кім-небудзь пачуцця, ні адной мары, якія б адбіліся ў душы другога чалавека, ні аднаго ўспаміну, які б выклікаў слязіну ў душы іншага.  Адным словам, трэба быць выгнаннікам, і да таго выгнаннікам амаль што на іншую планету, каб ацаніць вартасць ліста, гэтага адзінага ланцуга, які нас яшчэ злучае з мінулым, які сведчыць пра нашу падобнасць, у той час калі вакол нас усё змянілася.

Вы, хто жыве звычайным жыццём, што ў акаляючых вас істотах знаходзіць дастаткова для жыўлення сэрца і розуму вашага, не можаце ўявіць, чым для мяне з’яўляюцца вашы лісты.  Усё жыццё маё сабрана цяпер у лістах, усё, што мяне атачае, для мяне так абыякавае, нібы не мае да мяне ніякага дачынення.  Калі ж бы ад мяне залежала, дадала б у катэхізісе да ўчынкаў міласэрных абавязак ліставання з выгнаннікамі, бо гэта для нас самае жаданае з усяго, што атрымліваем.  Адзіная падзея, якая мяне хвалюе тут, гэта атрыманне пошты, якая усяго! два разы толькі на месяц прыходзіць.  Кожны паштовы дзень я выходжу з калоцячымся сэрцам на бераг Сосвы і вочы мае, абыякавыя да ўсяго, хацелі б угледзець на абсягу маленькі адно пункцік: човен паштовы, што вязе лісты вашы.  Гэта цяпер мой свет.  О, як жа мала, о, як шмат для шчасця чалавека патрэбна! Жыццё маё было замкнёным у маленькім асяродку, які ледзь можа заўважыць на паверхні гэтай вялізнай зямлі, але там было сабрана ўсё тое, што было патрэбна мне для шчасця.  

Ніколі пажаданні мае не сягалі за межы гэтай сціплай сферы, дзе падабалася Апецы Божай мяне змясціць, і адчуваючы шчасце, маючы душу заўжды сонечную, я думала, што шчасце не складаецца з роздумаў над жаданнямі.  Але цяпер, калі б паўсвету зямнога прынесла мне ў падарунак свае выгоды і багацці, я б адмовілася з горыччу і болем, бо як бы яны вярнулі маё шчасце? За адну чацвёртую частку аркуша паперы, спісанага знаёмай рукой, любай рукой, аддала б іх усе.  Я не ведаю, ці разумееш ты такое пераўтварэнне душы, каб яна з дапамогай пасярэдняга прадмета, зусім чужога, магла атрымліваць тыя ж уражанні, ці хаця б падобныя да тых, якія я адчувала некалі пры сузіранні самога прадмета? Цяпер, напрыклад, лісты падаюцца мне жывымі рэчамі, безадносна да зместу іх, са сваімі тварыкамі, якія для мяне змяняюцца ў фантазіі, якая адрозная ад пачуццяў, што паўстаюць у душы падчас чытання.  Кожная згадка аб набліжэнні паштовага дня павялічвае ток крыві.  Кожны прыход пошты падвойвае біццё сэрца, кожны атрыманы ліст мае сваё аблічча, што стасоўнае з абліччам яго аўтара, з дапамогай чаго таксама можна прачытаць нябачнае.  Сляпы, можа быць, лепш бы гэта зразумеў, той, хто ў гуку, у адценні голаса чытае тое, што мы з дапамогай зроку па твары не прачытваем.  Але хопіць пра мяне, можа аж занадта.

Як жа я ўдзячна табе за сардэчную прыхільнасць, з якой маім сіротам падаеш руку дапамогі! Я ніколі не сумнявалася ў тваёй нам адданасці і была ўпэўнена, што ў выпадку патрэбы падзелішся з імі кавалкам хлеба, хаця сам зарабляеш на яго з потам на ілбе.  Пра дарагую маму нават і не кажу, бо ведаю, што гэта не ахвяра, а шчасце для цябе – апекаваць яе ў старасці.  Я лічыла для сябе гэта найбольшым блаславеннем Божым, што яна вырашыла жыць са мной.  Сёння, калі я не магу мець такой радасці, каб ёй дапамагаць асабіста, тым, як найменш, суцяшаю сябе, што ты мяне ля яе заменіш.  Баюся аднак, як яна перанясе такую дарогу, з амаль нерухомымі рукамі ды нагамі.  Не забудзь паведаміць мне аб яе здароўі, як толькі прыбудзе ў Слуцк.

Правёўшы пэўны час у Слуцку, Паўлінка пакінула там бабулю.  Сама ж з Алоізам і Зосяй паехала да Зубковых.  Мацярынскае стаўленне цёткі і сардэчнае суперажыванне Міхаліны дадалі радасці яе душы, наколькі магла прыняць яе адзінокая дачка, так што сышлі з яе сэрца горыч і цяжар, гэты вынік цяжкіх перажыванняў, і далі адчуць спакой, ажыўлены надзеяй на хуткае спатканне з маці.  Не менш прыязнымі аказаліся і іншыя сваякі - Вендорфы, якіх Паўлінка наведала па чарзе, так што праз тыдзень пасля прыбыцця ў Літву лёс усіх малодшых, хаця б на бліжэйшы час, быў уладкаваны.  Алоіза аж да выезда на Валынь затрымаў дзядзька Адам у Караху, Зосю сям’я агульна складзенымі запасамі грошай вырашыла змясціць у Вільні, пад апекай пані Брынковай, якая там жыла, каб выхоўваць сваіх дзяцей, кошт адукацыі ж Юліка ўзялі на сябе сямейства Каранёўскіх.  Гэта апошняе аказалася ужо лішнім, бо хутка прыйшла вестка, што пан Дарыуш Панятоўскі, заможны мецэнат з Украіны, узяў яго на сваё выхаванне.

Праўда, што непараўнальная любоў нашай маці з такім клопатам нас ахоўвала нават на адлегласці, што перадусім яе памкненням, а асабліва цнотам і заслугам мы дзякавалі за ўсю тую дабрыню, якую адчулі не толькі з боку блізкіх падчас нашых нястач, але і ад зусім чужых юдзей.  Лісты маці апераджалі нашы намаганні, зараней яшчэ залучаючы  сэрцы тых, каго прыязнасці яшчэ не заслужылі, так што з прыбыццём заўважалі перад сабой чыстую дарогу і самы сардэчны прыём.  Дадаю тут ліст, напісаны ёй у той час да дзядзькі Адама, галоўнага ў сям’і Вендорфаў, і да яго жонкі, якая апекавала нашу маці падчас знаходжання той пад арыштам у Вільні.

Дарагія і любыя мае Вендорфы! Ужо ведаю, што атрымліваеце мае лісты, таму будзеце мець ад мяне часта навіны.  Якія ж вы добрыя, што хочаце прысвяціць мне хвіліны, якія маглі б так прыемна ў коле сям’і правесці.  Але чаму так няшмат падрабязнасцяў пішаце пра сябе і пра вашых дзетак? Дзе цяпер жывяце? Чым займаецеся? Любая Адамава, ці ты забылася на мяне, што ў апошнім лісце ні слоўца не напісала? Я ж ніколі не забуду яе дабрыні падчас майго арышту, ды і што гаварыць пра гэты доўгі ланцуг пастаянных доказаў сяброўства на працягу ўсяго жыцця! Гэта згадкі, якія не сцерці, не зменшыць іх значэнне.  Дзе зараз сям’я Уладзіслава, Севярына, Алексі? Як Эмілька, Тэося? Яшчэ не павялічылася іх сямейства? А Антося, Стэфка, ці здаровыя, ці падраслі? Прыгажуня Антося са сваім мілым голасам увесь час мне ўяўляецца такой, як бачыла яе апошні раз.  Прашу яе сябраваць з Паўлінкай, калі тая прыедзе да вас.  Нядаўна атрымала ад яе ліст з Валыні, дзе гаворыць пра свой хуткі выезд у Літву, але так мала пра сябе піша! Праўда, я сама гэта адчуваю, што несправядліва патрабаваць ад яе доўгіх лістоў; у яе зараз столькі працы, клопатаў: усе мае абавязкі перайшлі да яе, а нявопытнасць павялічвае іх цяжкасць, адно Бог ёй дадае сіл, каб вытрываць гэтае бярэмя.

Разлічваю, што ужо хутка мае дзеці будуць у вас.  Веру, што прымеце іх, як уласных і не адмовіце ім апекаваць, параіце сардэчна.  Алоізы мае план падацца на службу ў Табольск з мэтай быць бліжэй для мяне і суправаджэння Паўлінкі ў дарозе, але не смею яму ўказваць, бо тут асабісты інтарэс майго сэрца замешаны.  Прашу вас параіць яму, бо вы бесстароннія і вольныя ад усяго асабістага.  Хацелас, каб ён быў заняты абавязкова, бо я лічу, што нічога больш не атручвае жыццё моладзі, не прыводзіць да зла, чым марнатраўства ці праца, якая не прыводзіць да мэты.  Мне падаецца, што моладзь павінна навучыцца адпавядаць абавязкам, ад якіх бы не магла адмовіцца, хаця б і хацела.  Інакш будуць няўпэўненыя крокі, будуць аднамомантныя жаданні, якія вядуць волю ў розныя бакі, не ўпарадкоўваюць яе, не даюць паводзінам тых сталых і аднастайных крокаў, якія ў доўгім падарожжы жыцця самі нас надалей вядуць, без небяспечных выбрыкаў і страшнай прыкрасці.

Сёння існуе мода нагаворваць на метадызм, кажуць, што ён тармозіць свабоднае развіццё прыроджаных здольнасцяў.  Калі гэтыя словы не ва ўсіх выпадках непраўдзівыя, то як найменш гэта вельмі небяспечна.  Колькі ж я бачыла такіх, якія лічачы сябе геніямі, скінулі з сябе бярэмя метадызму і сталі… усяго марнатраўцамі.  Наадварот, чалавек працавіты і старанны заўсёды зойме належнае месца ў грамадстве, хаця б і меў звычайныя здольнасці.  Зрэшты, геніяльныя людзі - гэта вельмі выключная з’ява, і смешным было б да іх агульныя спосабы выхавання дастасоўваць.  Яны самі ствараюць сабе шляхі, настаўнікаў жа перадусім рэчаіснасць патрабуе.  Не маю ніякай прэтэнзіі да таго, каб сыны мае перавышалі іншых па здольнасцях: але досыць для мяне будзе і той радасці, калі яны стануць паважлівымі і карыснымі для гарамадства, і з такога погляду я імкнулася даць ім выхаванне.  Без магчымасці скончыць распачатыя справы, вас цяпер прашу, дарагія мае, каго ўплыў на маіх дзяцей будзе цяпер найбольшым, каб наглядалі за шчаслівым пачаткам іх кар’еры.  Няхай адразу навучацца працаваць сумленна, каб зарабляць на кавалак хлеба, а калі Бог не паскупіўся  надзяліць іх здольнасцямі, то яны не толькі не змарнеюць на гэтай дарозе, але новага бляску набудуць пасля гартавання волі.  Прабач, дарагі Адам, сэрца маці, што аж да слаты пра дзяцей сваіх гаворыць, але можа быць мае погляды, калі іх падзяляеш, большай вагі набяруць з вуснаў чалавека, такога вопытнага і разумнага, як ты.  Парады жанчыны, хоць бы і матчыны, заўсёды амаль дарослым хлопцам падаюцца няслушнымі.

Ты пытаеш пра падрабязнасці майго жыцця ў Бярозаве, але няшмат табе іх магу паведаміць.  Гісторыя жыцця, замкнёнага ў чатырох сценах не вельмі што цікавая, хіба захочаш, каб, як паляўнічаму, расказала табе пра жыўнасць тутэйшую і спосабы палявання на яе апісала? Тады б мела невычэрпную крыніцу, якой бы хапіла нават на некалькі гадоў ліставання, так шмат тут разнастайных птушак, а асабліва воднага птаства.  Каб аднак у маўчанні маім ты не бачыў адмовы, апішу табе як мага карацей маё становішча і штодзённую працу.  Ужо пэўна ведаеш, што я не адна тут, бо Юзя Ранжэўска, асуджаная на пражыванне ў Тары, захацела ехаць са мной аж да Бярозава, каб не застацца ў сваім узросце зусім адной у цалкам чужой старане.  Размясціліся мы разам, разам бядуем і радуемся.

Дом, у якім мы займаем два пакойчыкі, вельмі чысты і цёплы з-за вельмі нізкай столі.  У сталаванні нам дагаджаюць, наколькі могуць і ўмеюць.  Бо мясцовыя жыхары вельмі гасцінныя.  Спачатку падавалі шмат страў, але мы самі прасілі іх, каб не давалі больш за дзве.  Усё лета мы жылі на дзікіх качках у асноўным і на малочных прадуктах, а калі пачалася восень, то ад верасня нас кормяць цецерукамі і курапаткамі.  Аднак гатуюцьяны не так, як мы прывыклі, бо нічога не гатуецца на агні.  А топяць моцна печ, зачыняюць яе, і тады толькі стаўляюць унутр ежу, якая там парыцца ці тушыцца, як захочуць, аж цэлы дзень, бо тое ж ядуць і на вячэру.  Ямо раз на дзень, ранкам і вечарам п’ём малако з печывам.

Я прачынаюся а чацвёртай ранкам, ці калі пазней, а пятай, Юзя ж прачынаецца а сёмай.  Таму гэтая пара гадзін для мяне вельмі дарагая: магу пабыць адна і памаліцца без перашкоды і падрыхтаваць лісты для адпраўкі.  Паміж восьмай і дзевятай мы п’ём малако і прыбіраем дом, пасля чаго, калі дзень ясны, сядаем вышываць, - гэта адна з усіх прац маіх найбольш мяне займае і супакойвае нават думкі; калі ж цемнавата, робім клубкі з нітак, што яшчэ з Вільні, якія тут вельмі даспадобы.  Вечарам чытаю і вяжу панчохі.  Аднак чытанне я цяпер менш люблю, чым працу: чытанне абуджае думку і пачуцці, праца ж вышыўкі суцяшае сэрца і галаву ды дае адпачыць душы.  А восьмай заканчваем чытанне, часам яшчэ згуляем у пасьянс, звычайна на жаданне, ці прыйдуць лісты па пошце; пасля молімся і кладзёмся спаць, пасля чаго я яшчэ пэўны час малюся ў думках.

Спім з Юзяй у адным пакоі.  Другі служыць нам залай.  Але не маю ўласнага кутка, як было заўсёды.  Кнігі атрымліваем з Табольска, дзе нашы родныя сфармавалі хутка бібліятэку і ахвотна з намі дзеляцца.  Без гэтай дапамогі я не ведаю, як бы мы перажывалі зіму, калі светлавога дня ўвогуле няма нейкі час, таму і немажліва рабіць што.  Асабліва калі прыняць да ўвагі акалічнасць, што няма ў нас ні гадзінніка, ні комінка.  Не ведаю, чаму тут такі звычай, што пры такой колькасці лясоў, і недахопе лою, не ўжываюць амаль комінкаў, але ніякая інавацыя не можа тут укараніцца.  Бо лічаць, што найлепш так, як рабілі продкі.  І нельга ад гэтага адступацца.  Маё здароўе палепшала: пухліна, якую лічыла вадзянкай, з заканчэннем спякоты амаль цалкам знікла, і застаўся толькі боль у каленах.

Будзьце здаровыя, любыя.  Дарагія Вендорфы, узгадвайце часам пры вячэрніх размовах ля каміна аб адданай вам усім сэрцам роднай душы і атачайце любоўю дзетак маіх – вось мая найгарачэйшая і адзіная просьба да вас усіх, любыя мае.

Пад уплывам добрых уражанняў, атрыманых сярод поўнай прыязнасці сям’і і, асабліва, пад уплывам ажываючай надзеі хуткага спаткання з маці, здароўе Паўлінкі паляпшалася, і нават у яе настроі адбівалася калі не весялосць, то усё большая свабода і жвавасць.  Вось якімі словамі адказвае яна на атрыманае ў Слуцку чарговае дазваленне ад маці на выезд у Бярозаў.

Ты мяне зразумела, дарагая Мама, і хоць я мела надзею на гэта, не магу аднак не расцалаваць са слязьмі Твае рукі, каб падзякаваць Табе за тое, што хочаш мяне прытуліць да свайго сэрца на выгнанні.  Так, любая Мама! Я б не перажыла адмовы тваёй: бо душа, якая з дзяцінства так цесна з табой спалучана была, не здолела б абысціся без надзеі, што будзем разам зноў.  Пакуль ты ў адзіноце і прыгнечана цяжкім сумам, для мяне непрымальна сохнуць ці супакойвацть боль Твайго сэрца, падзяляючы ўсе твае клопаты далёка ад Цябе.  Не бойся, мая дарагая Мама, што нібыта кветкі маёй вясны будуць вянуць марна ў пустцы, бо сёння для мяне пустка – увесь свет, апроч Бярозава.  Ад натхнення тваёй любоўю душа мая нават сярод паўночных снягоў свабодай і шчасцем расквітнее, сум жа па табе яшчэ ў пупышках знішчыць усе яе ўнутраныя сілы, калі іх твая пяшчота ўвесну жыцця майго не абароніць.

Як сонцалюбівая расліна, так я промняў Тваёй сонечнай любові жадаю: няхай мяне надзея жыцця з табой пакіне, адразу маё сэрца замкнецца як кветка жывая, калі сонца не дае ёй святла. Сёння я бачу гэта больш яскрава, чым калі-небудзь, што сэрца маё недасяжнае для шчасця, якое не адчуваеш ты.  Але ж тут я абкружана тым усім, чаго жадаць магла для майго шчасця, апрача Цябе адной.  Чаму ж гэта ўсё, чым я валодаю, здаецца мне нічым з-за гэтага адзінага? Ты ведаеш, як я люблю і паважаю цётку Зубкову, скажу канешне, што калі б мне Пан Бог Цябе як узор не падаў, то рада была быць падобнай і да яе ва ўсім.  Пра Місю і гаварыць не патрэбна, бо ведаеш, што гэта мая адзіная, найлепшая сяброўка.  Ды і ўсе іншыя родныя шмат дабрыні, шмат клапатлівасці мне аддаюць, бо ведаюць, як мне Цябе не хапае.  Асабліва Адам Шэмеш з чуласцю бацькоўскай, з прыязнасцю братэрскай апякуе нам, ведае ўсе нашы патрэбы, папярэджваючы усе нашы жаданні.  І не магу нават сказаць, каб абыякавая была да гэтых іх учынкаў, але што, калі ж гэта пачуццё ўдзячнасці раны сэрца майго не гоіць і не памяншае суму па Табе.

Відаць, што і Пан Бог ласкавым вокам зірнуў на маё рашэнне жыць з Табой, бо міласэрная яго Апека так усё склала, што самыя значныя перашкоды для майго выезду ці ўжо зніклі, ці хутка знікнуць павінны.  Віктусю я пакінула ў Кіеве ў пані Мадзялеўскай, бо пані Станзані толькі праз пару тыдняў павінна была туды прыехаць.  Аднак пазней атрымала звестку, што сястрычка ўжо ў сваёй апякункі і вельмі адна адной рады.  Жывуць увесь час у Кіеве і апрача Віктусі ніводнай іншай паненкі ў доме няма.  Муж і жонка Станзані як уласнае дзіця яе ўспрымаюць.  Юліка размясціла ў Жытоміры і за першыя паўгода яго там жыцця ўжо заплаціла, але з таго часу два добраахвотнікі апеку сваю яму прапанавалі: пан Дарыуш Панятоўскі з Пялавы і наш сваяк Эдвард Каранёўскі са Случчыны.  Я абрала пана Дарыуша, бо ведаю, што выхаванне Юліка не будзе для яго складаным.  Зося будзе размешчана ў Вільні ў пані Казіміры, на агульна сабраныя грошы ад літоўскіх сваякоў.  Я ведаю, як Ты будзеш радавацца гэтаму: нельга жадаць найлепшага яе ўладкавання.  Шчэнсны таксама ўжо на ўтрыманні свайго апекуна.  Дасюль бавіць час у Кіеве, але хутка паедзе ў Маскву, дзе будзе паступаць ва ўніверсітэт, бо намаганні паступіць у корпус інжынерскі не апраўдалі сябе.  Адзін Алоізы нідзе не ўладкаваны.  Падаваўся на службу ў Табольск, але адмовілі яму з-за недахопу некаторых дакументаў.  Каб улатвіць гэту справу і зрабіць пашпарт для сябе, хачу паехаць у Жытомір, адкуль Алоізы ўзновіць свае старанні для прыняцця яго на службу.  Аднак, калі ізноў яму не пашанцуе, я паеду адна, верачы адно Богу, што будзе мне дапамагаць і ахоўваць ў дарозе.

Я чула, што некалькі асоб застаюцца ў такім жа, як і маё, становішчы, таксама прагнуць жыць з роднымі сваімі ў Сібіры, таму можа стацца, што дамовімся пра сумеснае з імі падарожжа.  Не хвалюйся, даражэнькая Мама, што мая любоў да Цябе небяспекі маіх учынкаў не дасць убачыць.  Я абяцаю табе, што нічога без парады вопытных людзей не распачну, і спадзяюся, што не нараблю недарэчнасцяў.  Наадварот, пастараюся ўсё так уладзіць, каб Табе ні цяпер, ні пазней не прынесці засмучэння.

Бабулю давезлі шчасліва да Слуцка.  Цёплае і прыгожае надвор’е спрыяла нам усю дарогу.  Узялі для бабулі крытую брычку на рэсорах, заслалі яе, як ложак, так што, лежачы, усю дарогу змагла вытрымаць без ніякіх складанасцяў.   На працягу некалькіх дзён пасля прыбыцця ў Слуцк яна была нашмат больш вясёлая і вельмі жвавенькая: расказвала пра даўнейшыя часы, распытвала пра дзяцей, пра ўнукаў сваіх ранейшых знаёмцаў, радавалася надзеі ўбачыць сваю сястру Пелікшыну, а таварыства дзядзечкі нашага напаўняла яе ўсё большым шчасцем.

Я пакінула яе менавіта ў такім стане душы, ад’язджаючы да Зубковых, але калі наведала яе праз некалькі дзён, заўважыла, што яна вярнулася зноў да ранейшага спакою і абыякавсці да ўсяго, што не мае адносін да вечнасці.  Смерць Пелікшыны, якая наступіла хутка пасля нашага ў Слуцк прыезду, і то менш, чым мы маглі прадбачыць, да такой перамены стану духу бабулі спрычынілася.  Калі перачытала ёй лісты ад Юліка і Віктусі, то яна радавалася, што ім так добра, і асабліва дзякавала Богу за тое, што знаходзячыся пад апекай паважлівых да Бога людзей, не будуць мець недахопу ў рэлігійным выхаванні.

Душа яе нібы апярэджвае цела, пакідаючы гэты свет.  Думкамі яна ўжо ўся ў лепшым жыцці, у кожнай рэчы бачыць толькі Бога як канчатковую мэту ўсяго жыцця.  Ранейшы рух па жыцці, які так выключна займае большую частку чалавецтва, для яе толькі сон, нішто.  Сама просіць Бога пра як мага хутчэйшы спачын, бо ўжо сумуе надта ад такога доўгага выгнанніцтва.  Гэты разбураны будынак, жыхар якога жыве поўным жыццём, на поўную сілу, падаецца нават урачыстым: настолькі тут бачныя дзве часткі сутва чалавека.  Улада над яе душой цалкам невытлумачальная, у яе свядомасці не ўбачыш неадпаведнасцяў, а парады, якія нам дае, напоўнены, як і раней, верай, простасцю і здаровым розумам.  Здароўе яе жадалася б убачыць лепшым, але не горшае яно зараз, чым у Крамянцы.

Некалькі яшчэ чалавек піша да Цябе, каб адправіць заўтра поштай, з іх якраз лістоў і даведаешся пра астанія падрабязнасці адносна ўсёй сям’і.  Да пабачэння, даражэнькая мая, падтрымай мяне малітвамі Тваімі і рыхтуй Твае абдымкі, каб прытуліць да Тваіх грудзей дачку Тваю, якая любіць Цябе больш за жыццё.

Пасля адпраўлення гэтага ліста Паўлінка, поўная спадзяванняў, пачала клапаціцца наконт прыгатавання да падарожжа і абдумвала.  як зарабіць грошы, каб не абцяжарваць сямейных і не забіраць грошы з невялікіх запасаў, якія да таго ж хацела зберагчы для маці.  Ужо узгадана было, што падчас ад’езду з Крамянца маці ўручыла Паўлінцы брыльянтавы фермуар (зашпілячку) са словамі, каб не прадавала яго без неабходнасці.  Верная гэтаму настаўленню Паўлінка не пазбылася гэтай каштоўнасці ў самы крытычны нават час, ведаючы, што пакуль ён у яе руках, маці магла быць упэўнена, што яе дзецям, як найменш, нішчымніца не пагражае.

Але цяпер, калі амаль што ўсе малодшыя атрымалі апеку, лічыла, што магла без небяспекі распараджацца гэтым дарункам, каб забяспечыць сваю дарогу да маці.  Таму пусціла фермуар на латэрэю за сто дукатаў, а суперажыванне, абуджанае яе адважным рашэннем, было такім усеагульным, што не толькі білеты ўсе былі разабраны хутка, але нават сама каштоўнасць, выйграная панам Завішам, была вернута ёй шчасліўцам як дапамога для маці.  Здавалася, усё спрыяла яе намерам, і ўжо ў думках яна была дзесьці ў канцы падарожжа, калі новы ліст ад маці перавярнуў усё гэта збудаванне, на якім яе будучае шчасце грунтавалася.  Ліст гэты, напісаны да цёткі Зубковай, толькі кароткі допіс змяшчаў для Паўлінкі.  Вось што піша маці:

Дарагая стрыечная! Не трэба Табе гаварыць, якім пачуццём шчасця ліст твой напаўняе маё сэрца.  Досыць сказаць, што гэта ліст ад цябе, найлепшай маёй сяброўкі, і што ён змяшчае вельмі жаданую для мяне вестку, каб кожны мог разумець, якое радаснае ўзрушэнне адчула падчас калі атрымала яго.  Калі не хочаш, не буду дзякаваць за дасланыя мне грошы, але дазволь, няхай будзе палёгка майму сэрцу, дазволь пацалаваць ногі твае за тваю мацярынскую прыхільнасць да маіх дзяцей.

Колькі ж новага ты ўнесла ў сэрца маё, наколькі ўзмацніла тую святую еднасць, якая найчуллівейшым сяброўствам злучала нас з дзяцінства.  О ты, годная дачка гэтага Анёла дабрыні, пад крылом якога раслі абедзве! Ты атрымала  дабрыню ад сваёй маці, якая атачала ўсіх навокал слодыччу, узнёсласцю і радасцю.  Не экзальтаванай чуласцю, не слязьмі ў вачах адно імкнулася яна сплочваць даўгі людзям, але патрэба кожнага пакутніка, кожнага беднага была яе асабістай.  Не супакойвалася, аж пакуль не знойдзе выніковага сродку дапамогі.  Значная спадчына, якой яе абдарыў Бог, не была яе ўласнасцю, бо для сябе яна нічога не хацела.  Ніякае жаданне марнатраўства не мела для яе найменшага значэння.  Я не ведала жанчыны, якая б з такім сродкамі ніколі не здрадзіла простасці душы і сціпласці, і без усялякага гонару, з найбольшай натуральнасцю і лёгкасцю.  Адразу было бачна, што яе ўчынкі не выкліканы былі адно розумам, а сыходзілі ад бясцэннага яе сэрца.  

Пэўна, бачу, затрымалася я крыху там, дзе не намервалася, але размаўляючы з табой, звычайна адпускаю свабодна цуглі ў сваіх думак, так што сама не ведаю, куды іх паверне.  А калі рэчаіснасць уражвае сваёй шэрасцю, калі будучыня такая цяжкая і пакрыта чорным покрывам, што думка дарэмна намагаецца трапіць у яе тайнікі, спакутаваны позірк душы тым ахвотней паварочваецца ў той бок, дзе блішчыць зорка ўспамінаў, бо толькі сумны яе агеньчык разганяе усё ж гэтыя цёмныя хмары, якія мяне зараз абкружылі навокал.

Але вернемся да сутнасці.  Сярод усіх нястач, якія вярэдзілі маю душу падчас майго выгнанніцтва, адна тая была найбольш балючая, што я пакінула сваіх дзяцей у поўнай самоце.  Нікога не было, хто б душой пагаіў іх душу; бо гэта пачуццё літасці, якое выгляд пакут і нядолі абуджае ў спачувальнікаў, не пакідае большага ўражання, чым суперажыванне герою ў адыгранай ў тэатры трагедыі, якое разам са сканчэннем спектакля заканчваецца.  Цяпер я адчуваю, што дзеці мае сярод сваіх.  Хлоцы ўжо менш патрабуюць мацярынскай апекі, асабліва два старэйшыя, бо ў звычайных умовах ужо адмаўляліся б ад апякунчых крылаў маці.  Але дзяўчаты мае - гэта іншае.  Віктуся знайшла міласэрную апякунку, якая занялася яе лёсам, і я спадзяюся, што яе палюбіць; бо ў яе ўзросце хутчэй баяцца належыць, каб ранейшыя пачуцці надта лёгка не зніклі, перш чым яе дзіцячае сэрца адплоціць новай любоўю за апеку над ёй.

А Паўлінка… А Зося… Маці, я звяртаюся да сэрца маці: о як жа іх становішча раніць маю душу! У лісце Паўлінкі, што пісала яна з Валыні, чуўся такі боль, такая засмучаная была яе душа і прыгнечаная горам, што я загаласіла па ёй.  Баялася, каб гэта кволая галінка не зламалася пад цяжарам, які перавышае яе сілы, і не бачачы іншага кшталту засцярогі яе і ратавання, дазволіла ёй прыехаць.  Страх за жыццё Паўлінкі вымусіў мяне да гэтага дазволу, згодна з сэрцам маім, але так гэтаму пярэчыць мой розум.

Але цяпер, калі я ведаю, што яна пры вас, спакойная за яе.  Мне здаецца, што гэты дух парадку, працы, спакою, якім паветра вашага дому поўніцца, прывядзе да суцяшэння болю яе душы і зробіць яе больш здольнай зносіць нястачы сіроцтва і трывання бярэмя клапотных спраў, якія на яе зваліліся

Тым больш адчуваю сябе абавязанай змяніць сваё рашэнне адносна дазволу Паўлінцы прыехаць, бо пазнала суровасць мясцовай зімы і бачу, што немагчыма ёй прыехаць сюды менавіта, хаця б да пары, пакуль не пакіну Бярозаў.  Маразы тут моцныя, да пяцідзесяці градусаў, так што нават тутэйшыя жыхары не вытрымліваюць.  А што ж казаць пра малады арганізм, кволы і выхаваны пад небам больш ласкавым, ды ў якім толькі моц душы трымае слабое цела.  Сілы фізічныя не вытрывалі б маральнага напружання: яна б хварэла, а мне застаўся б нічым неўтаймоўны боль, што сваім дазволам забіла дзіця, якое толькі і дыхае адно любоўю да мяне.

Пры гэтым Алоізы, які павінен быў ехаць з ёй, сустрэўся з перашкодамі для ад’езду і пэўна будзе вымушаны адмовіцца ад сваіх намераў.  Каб знайсці іншую апеку, то дарэмна марыць, бо хто захоча ехаць у Бярозаў? Лёгка ўявіць, на якія вялікія небяспекі магла б натрапіць маладая паненка, якая адпраўляецца у такую далёкую дарогу, ды яшчэ ў край такі неабжыты, што падарожнік не толькі ніякіх выгод не мае, але нават асабістай бяспекі не атрымлівае.  Маё жаданне, каб яна дачакалася больш выгоднай змены майго становішча.  Тыя, што былі перада мной, былі памілаваны, можа і я дачакаюся, калі не вяртання дамоў, то хоць бы пераводу ва ўмовы больш спрыяльнга клімату.  І тады з якой жа радасцю прытулю да сэрца маё дарагое дзіця!

Няхай жа дзеля майго спакою, для будучага майго шчасця, адкладзе свой выезд да больш спрыяльнага часу, а цяпер няхай зверне ўвагу на сваё здароўе, што вельмі патрэбна яшчэ для сям’і, вельмі дарагой для мяне.  Як жа мяне цешыць, што Зося будзе на вачах у Казіміры.  Мне падаецца, што нават іх характары вельмі падобныя: абедзве добрыя, чулыя і далікатныя.  Зося пры гэтым такое кволае стварэнне, што найменшы павеў суровага ветру яе прыцісне аж да зямлі, чаго не трэба баяцца пры Казіміры.  Будзь маці для дзяцей маіх, любая сястра мая, як была да гэтай пары, і хоць удзячнасць мая няплённая, то можа Апека зірне на асушаныя слёзы сірот і ў тваіх уласных дзецях стокроць цябе ўзнагародзіць.

Унізе ліста было некалькі наступных слоў для Паўлінкі:

Любае маё дзіця, Паўлінка мая! Я адчуваю стан тваёй душы, ведаю ўсё, што ў ёй адбываецца, ведаю, як ты мяне любіш, так як і ты ведаеш, што я цябе люблю.  Але прыспешваючы твой прыезд, такі жаданы нашымі сэрцамі, ты магла б замест радасці прынесці мне вечныя згрызоты нават пасля маёй смерці.  Памятай, што да твайго жыцця прывязаны спакой душы маёй, таму не пагражай яму гвалтоўнасцю.  Існуюць рэчы, з якімі змагацца – гэта шаленства, і такое якраз змаганне з жывымі істотамі.

Я заклінаю цябе сваёй любоўю і тваёй любоўю да мяне, каб ты адклала свой выезд у Бярозаў.  Мы перанясём наша сумеснае жыццё да лепшых абставін, а тым часам прасіма Бога, каб у становішчы маім як найхутчэй жаданую перамену ўладзіў.  Да сэрца свайго Цябе тулю  і блаславення Божага для цябе прашу.

Хто ведае, што такое любоў, хто жывіўся надзеяй хуткай сустрэчы з любым чалавекам, з якім доўгі час быў у растанні, а потым сустрэў перашкоду для гэтага, той лёгка зразумее, што рабілася ў сэрцы Паўлінкі пасля атрымання такога ліста.  Аднак воля маці была для яе настолькі святой, што на думку нават не прыйшло запярэчыць ёй у чым-небудзь, хоць бы за паслушэнства сваё жыццём расплаціцца павінна.  Таму вырашыла яна ўлічыць жаданне маці, хаця сэрца яе ад болю рвалася.  Аднак любоў яе бяздзейнай не магла заставацца, бо калі б хоць на момант пазбавілася яна прадмету для заняткаў звонку, то ўглыб уласнай душы звярнулася б, труцячы яе смуткам і самотай.  Таму той самы ліст ад маці, які знішчыў з аднаго боку так добра вырашаныя намеры, паказваў ёй з другога боку новую дарогу, якая пры моцных памкненнях да той жа мэты магла прывесці.

Дарогай гэтай было змаганне за памілаванне для маці, якое вярнула б яе ў кола сям’і, ці як найменш наблізіла б да Радзімы, каб падарожжа да яе стала не такім небяспечным.  Як толькі думка гэта заблішчэла перад Паўлінкай, ўзялася яна з запалам і звыклай для яе характару настойлівасцю да выканання новага плану.

З атрыманых раней звестак яна мела перакананне, што дасыланыя поштай просьбы да манарха найчасцей застаюцца безвыніковымі.  На пратэкцыю асоб уплывовых пры двары ніяк разлічваць не магла, не маючы ніякім знаёмцаў у сферах атачэння трону.  Заставалася толькі адно: асабістае паданне просьбы, - і менавіта гэта абрала Паўлінка.  Але як трапіць да цара? Як атрымаць аўдыенцыю, ці хаця б наблізіцца да яго асобы? Над гэтым быў яе роздум, і яна раілася з вопытнымі людзьмі, калі зусім непрадбачанае здарэнне ўскладніла і без таго ўжо неакрэсленае становішча яе.  Здарэннем гэтым стала просьба рукі Паўлінкі Адамам Шэмешам.  Паколькі лёс гэтага маладога чалавека усё цясней звязваецца ад таго часу  з яе лёсам, не лішкам будзе адступіць крыху ў мінулае, каб з ім цясней пазнаёміцца.