Частка 6 Зыгмунт Шчэнсны Феліньскі Паўліна - дачка Эвы Феліньскай (пераклад)

6.  ПЕРАЕЗД МАЦІ Ў КІЕЎ.  ВЫГНАННЕ Ў СІБІР.  НАША РАСКІДАНАСЦЬ ПА СВЕЦЕ

Хаця хварэла ў душы пры сваім становішчы маці наша ў Вільні, бо стала заставалася ў стане маральнага ціску, нельга сказаць, што цяжка ёй было матэрыяльна, ды нават і адносна будучыні не падавалася становішча вельмі роспачным.  Змешчаная пасля свайго арышту ў віленскага паліцмейсцера, Серабракова, прыстойнага чалавека, да таго ж ён меў спачуваючую і шляхетную жонку, маці амаль не адчувала звычайных непрыемнасцяў арышту.  Тым больш што яе родныя са Случчыны, што бавілі час свой у Вільні, наведвалі яе час ад часу і памяталі пра яе патрэбы.  Папраўдзе пазнейшы пераезд у кляштар Базыльянак пагоршыў значна становішча маці, аднак лагоднае абыходжанне з ёй следчай камісіі і колькі разоў запэўніванне , што хутка будзе вольная, дазвалялі спадзявацца, што яе справа набудзе добры абарот, і што прысуд у любым выпадку не будзе надта суровым.

У лістападзе аднак адбылася неспадзянка, і вельмі невыгодня змена, якая прадказвала доўгія разборы і давала падставу баяцца менш спрыяльнага заканчэння спраў.  Паводле заявы кіеўскага генерал-губернатара Бібікава, стварылі пад яго начэльніцтвам новую следчую камісію ў Кіеве і прадставілі яе трыбуналу ўсіх вязняў, якія паходзілі з губерняў Валынскай, Падольскай і Кіеўскай.  З-за гэтага распараджэння маці, з многімі іншымі той жа катэгорыі вязнямі, была перавезена з Вільні ў Кіеў, і пасля прыбыцця змешчана ў цытадэль, дзе апынулася ў непараўнальна жорсткіх, чым да гэтага часу, умовах.  Вестка гэта, такая балючая для нашых сэрцаў, прыйшла спачатку з Крамянца невядомымі пуцявінамі, а потым была пацверджана лістом маці наступнага зместу:

Дзеткі мае любыя! Ліст гэты пішу да вас ужо з Кіева, куды прыбыла некалькі дзён таму пасля досыць суровага падарожжа.  Не засмучайцеся аднак такой зменай рэчаў, якая пэўна не будзе моцна ўплываць на мой далейшы лёс.  Сапраўды і мае надзеі горка страціліся, бо я ўжо спадзявалася на хуткае заканчэнне справы ў Вільні, а тымчасам трэба чакаць яго ў Кіеве.  Але можа дасць Бог, што канец будзе хутка, але хаця б тое атрымала для сябе, што да вас бліжэй. Тое, што страчаны надзеі, найбольш мяне засмучае.  

На радасць аддалі мне ваш ліст ад 5 лістапада, які ехаў за мной, калі не знайшоў мяне ўжо ў Вільні.  Наколькі ён мяне ўзрушыў, ці патрэбна вам гаварыць? Вашы засмучэнні, вашы клопаты, ах, як жа раняць маё сэрца! Мой арышт у параўнанні з вашым становішчам нашмат больш цярпімы: як найменш у мяне задаволены галоўныя мае патрэбы, і я не клапачуся пра заўтрашні дзень.  А вы: праца, нішчымніца, недахоп усяго, няўпэўненасць, як будзеце жыць заўтра, ды пры такім жа, як і мой, суме!

Ты хочаш схаваць ад мяне, мая Паўлінка, падрабязнасці вашай нястачы, але сэрца маці не ашукаеш.  Ці ж я не памятаю, з якой цяжкасцю прыходзілася нам выжываць пры дастатковых нават даходах,  а што ж рабіць цяпер, калі з Ваютына нічога не маеце, а збарашоўскі арандатар, як бачна, выплаціць не ў стане, іншай жа крыніцы даходаў не маеце.  Але што самае горшае: з апошняга ліста вашага я бачу, што не толькі пра ваша становішча матэрыяльнае, але і пра здароўе тваё, Паўлінка, павінна непакоіцца.  Можа быць такое, што ты абыходзішся адной служкай без шкоды для ўласнага здароўя? Пяцёра дзяцей даглядаеш, слабую бабулю, якая з ложка не ўзнімаецца, а да таго ж кухня, на якую кожны дзень правіянт трба закупіць.  О божа! Ты надта разлічваеш на свае сілы, прымаеш на сябе цяжар, з якім справіцца не патрапіш.  Адным словам забіваеш сябе, і гэтым забіваеш мой спакой, шчасце, забіваеш ува мне ўсё, апрача жыцця сумніўнага са згрызотамі, а можа і з роспаччу нават.  Заклінаю цябе перадусім тваёй любоўю да мяне, беражы сябе, наймі другую служку, і хоць не маеш грошай, не хвалюйся надта, Бог пашле дапамогу.  Вось жа і Хенрык паправіць справы і даўгі сплоціць; нарэшце можа і наша няшчасце скончыцца хутка.

Зосечцы за яе мілы допіс вочкі цалую, А Віктусі – пацалунак, і прашу вельмі, каб заўсёды мыліся і прычэсваліся акуратна, і хаця няма ў вас цяпер слуг, то наўзаем Зося і Віктуся павінны адна адну апранаць.  О, з якой жа прыемнасцю, любыя мае дзеткі, некалі прыцісну вас да свайго сэрцайка! Для Віктусі трэба было б знайсці добрыя польскія кнігі, паколькі яе ўжо займае чытанне.  Пані Савіньска мае найлепшую дзіцячую бібліятэку, папрасі яе ад мяне, і напэўна яна не адмовіць.  Хлопцы пэўна былі не дома, што не напісалі? Да сэрца майго іх тулю і прашу, каб не пераставалі добра працаваць і глыбока вывучаць прадметы.

Цяпер напішу колькі слоўцаў пра маё падарожжа.  З Вільні выехала 11 лістапада, і паколькі яшчэ не было снегу, то паехала на колавым. возе Першыя два дні не было нічога займальнага: мерзлыя купіны, воз псаваўся, рамеснікі абдзіралі, вось і ўсё.  Але да Мінска набліжалася з вялікім захапленнем.  Тыя мясціны, якія так даўно не бачыла, і з якімі мяне лучыць столькі мілых успамінаў з маёй маладосці, паглыбілі маю душу ў сумныя  і яскравыя ўражанні.  Праехаўшы гарадскую мяжу, я заўважыла са здзіўленнем, штоўсё так змянілася, што ніводнага будынку не магла пазнаць.  Толькі калі ўехалі на вуліцу Францысканскую, дзе стаяў некалі дом Шэмеша, пачала ўзгадваць мясцовасць.  Дзіўным чынам нібыта самім лёсам прывезлі мяне для рэгістравання да таго самага дома, дзе пасля невядома колькіх уладальнікаў размяшчаўся цяпер губернатар са сваёй канцылярыяй.  Тое ж месца, той жа будынак, але як жа зменена становішча!

 Раней маладая, шчаслівая, абкружаная прыязнасцю і добразычлівасцю, я праводзіла тут самыя прыемныя хвіліны майго жыцця.  А цяпер чужая, невядомая нікому, як злачынца, як забойца, стаяла пад канвоем перад брамай таго ж самага дома! Не выходзіла з вазка, бо гэта было б для мяне вельмі балюча.

З Мінска, праз Ігуменскі павет, я ехала ў Бабруйск той самай дарогай, якой звычайна ездзілі ў Баратычы.  Я не магу выказаць, якое хваляванне ахоплівала мяне на кожным кроку, калі праязджала гэтыя мясціны, якія так любіла, з якімі злучаны самыя мілыя майму сэрцу ўспаміны.  Трыццаць гадоў, здавалася, зніклі з майго жыцця, усё, падавалася, было тым самым: тая ж Бярэзіна, тыя ж дрэвы, тыя ж вёскі і ваколіцы.  Была пад уражаннем… Не хапала толькі тых людзей, з якімі я жыла.  Мне здавалася, што ўсе мясціны напоўнены іх прысутнасцю, што адным з імі дыхаю паветрам, што павінна іх убачыць, хаця з некаторымі мяне падзяляе вечнасць… а тыя, хто яшчэ застаўся, калі б я магла іх убачыць, колькі б для мяне было прыемнасці, колькі раскошы! Пэўна мяне не пазналі б? Ехала за паўмілі ад Баратыч, начавала за дзве вярсты ад Месціна, дзе цяпер жыве Адась, дзе напілася гарбаты пакуль замянілі коней.  Усё падавалася мне такім блізкім… Пісары нават і пісаркі на поштах, нібы адгадваюч ы мой стан, абыходзіліся са мной з усёй ветлівасцю і гасціннасцю ліцвінскай.

А як пераехалі Бярэзіну, усё скончылася, уся прыгажосць знікла, усё было ўжо вельмі чужым! Пры гэтым моцны снег пачаўся, што зрабіла дарогу надзвычай неспрыяльнай для падарожжа на колах, часам паміж дзвюх станцый мы павінны былі ехаць цэлую ноч.  Пераправа на рэках была вельмі небяспечнай.  Пераязджала Днепр першы раз у Лоеве, на мяжы Мінскай і Чарнігаўскай губерній.  Была моцная завіруха, Днепр на сярэдзіне яшчэ месцамі не замёрз, хвалі моцна білі.  Мы яго пераязджалі на лодцы, але вымушаны былі ісці вярсты дзве ўздоўж русла, да месца, дзе рака на ўсю шырыню замерзла і магла нас трымаць.  Аднак трэба было ісці часта па калены ў гурбах снегу.  Дзісну пераязджалі за Чарнігавам: была адліга, вада плыла паверх лёду, таму ехалі і па вадзе, а я для бяспекі выйшла з вазка і ішла па снежных заносах.  Другі раз перапраўляліся праз Днепр перад самым Кіевам, без прыгод ужо.  Вось вам і падрабязнасці маіх прыгод.  На здароўе нічога не паўплывала і адчуваю сябе добра.  Усяго мне хапае, акрамя вас адных, па вас душа мае сумуе.   Мамы любай ручкі цалую і спадзяюся на яе блаславенне.  Не хоча мяне парадаваць Бог яе здароўем! Будзьце здаровыя, любыя дзеткі, да сэрца свайго вас тулю.

Сёння Твае імяніны, Дарагая Мама! Дзень настолькі ўрачысты, такі шчаслівы раней, а цяпер такі сумны… Нічога нам не засталося, апрача ўспамінаў і надзеі! Як і раней, пайшлі разам у касцёл, каб за Тваё здароўе Імшу святую паслухаць і ля падножжа алтара радасці для ўласнай душы пазычыць.  Бо дзе ж больш стасоўнае для нас месца? Адно Бог з’яўляецца адзіным суцяшальнікам і апекуном нашым, Ён толькі можа нас уратаваць і вярнуць шчасце наша.  Але нават тут не маглі заставацца столькі, колькі патрабавала сэрца, бо вымушаны былі спяшацц а дамоў, дзе чакала шмат працы.  Раней ты патрапляла раіць усім сама, а калі клікала мяне на дапамогу, то любая праца была такой лёгкай, такой жаданай пад тваім крылом! Сёння адна сама сабе рады даць не магу: за што ні вазьмуся, не хапае мне сіл, рукі апускаюцца, бо калі сэрца баліць, ніякая справа не ладзіцца.

Божае нараджэнне святкавалі сціпла, але з захаваннем усіх страдаўніх звычаяў, бо я памятаю, як Ты прытрымлівалася гэтага, дарагая Мама, каб і сена было пад абрусам, і штрудзель на стале, і снапы па кутках, і вячэра пасля першай зоркі падаваная была.  Я накрыла стол у пакоі, суседнім з пакоем бабулі, каб і яна ўдзел ва ўрачыстасці брала.  Да яе пайшлі найперш падзяліцца аплаткам, кавалак якога і Табе дасылаем з тым жа пажаданнем, якое мы ўсе ў адзін голас выказалі за куццёй, жадаючы сабе наўзаем як мага хутчэйшага вяртання Твайго.  Першы раз у жыцці Твой дзень імянін праводзім без Цябе, таму сэрца так сціскаецца, што хоць і позні час, ніводнае з дзетак не спіць, а хаваючыся па кутах, выціраюць слёзы, не ведаючы, што рабіць.

Пераезд твой у Кіеў нічога нам добрага не абяцае.  Добра, калі хоць на цяжбе закончыцца, але твой апошні ліст такі сумны, такі напоўнены непакоем і выказвае усё Тваё ўзрушэнне.  Чаму ж пры такой колькасці ўласных клопатаў і сапраўдных нягод ты займаешся дарэмнымі клопатамі пра нас? Ведаеш, што нам нічога не пагражае, і ўсяго хапае.  Здароўе маё таксама не ў небяспецы: але, каб Цябе цалкам заспакоіць, я прыняла на працу другую служку, і якраз такую, як ты хацела: прыязную, спакойную і працавітую.  Ты можа яе нават памятаеш, бо гэта тая самая Ханарата, што служыла раней у пані Трэнтоўскай.

Першая думка, якая мяне заняла пасля прачытання твайго ліста, была каб любым спосабам апынуцца побач з Табой.  Цяжка гэта ажыццявіць праўда без грашовых запасаў і апекі, але веру, што мяне не пакіне Апека Боская, і сама мне падкажа сродкі выканання майго плана.  Столькі людзей паедзе хутка па кантракту ў Кіеў, можа адшукаецца хоць адна літасцівая душа, якая б мяне змагла узяць з сабой? Усе невыгоды ахвотна стрываю, без усяго абыйдуся, каб толькі быць побач з Табой.  О, якое ж бы гэта было шчасце! Можа скажаш, дарагая Мама, што я не павінна пакідаць малодшых дзяцей? Але і адносна гэтага хачу табе усё растлумачыць і супакоіць Цябе.  Другая палова дому, ад пэўнага часу нанятая жонкай палкоўніка, Вайткоўскай, вельмі прыязнай удавой, якой каля сарака гадоў, якая паабяцала з ахвотай мяне замяніць у кіраванні хатняй гаспадаркай на ўвесь час маёй адсутнасці.   Пад яе апеку я пакінула б і дзетак, і бабулю, адно толькі Віктусю забрала б з сабой, бо яна яшчэ мацярынскай апекі патрабуе.  Зрэшты, мая адсутнасць доўгі час трываць не можа: праз пару тыдняў вярнулася б да дзетак, а можа спадабалася б Богу, каб і разам з Табой вярнуліся.

Што да запасаў грошай, то іх маё падарожжа не закране зусім, бо я разлічваю на спачуванне і міласэрнасць прыстойных людзей, і не выеду, пакуль такі выпадак не адбудзецца.  На ўтрыманне дому маю надзею атрымаць грошы ад Хенрыка, які паабяцаў сплаціць доўг да Новага году.  Праўда, любая Мама, што мой намер не такі ўжо дрэнна прадуманы? Так, падумаўшы добра над ім і папрасіўшы Пана Бога, падалася да маршалка Танчэўскага, з просьбай, каб зрабіў мне пашпарт для Кіева.  На гэта ён мне адказаў, што тутэйшыя ўлады не могуць гэта зрабіць, але параіў напісаць просьбу і загадаў адаслаць яе са сваім прадстаўніком да губернатара.  Я зрабіла гэта неадкладна і можа той самай поштай, што і гэты ліст, адвязе ў Жытомір маю просьбу.  Ты бачыш, дарагая Мама, як я тут усё падрыхтоўваю, каб у кожны момант быць гатовай выехаць.  У доме ўсё ідзе добра: дзеці здаровыя і вучацца няблага, бабуля, здаецца, крышку валодае рукамі, бо некалькі дзён таму пачала вязаць панчоху, чаго ўжо даўно не спрабавала.  Пэўная надзея напоўніла маю душу ад думкі, што хутка пасля гэтага ліста можа і сама паспяшаюся да Цябе, падтрымлівай толькі мяне малітвай і блаславеннем Тваім.

Паколькі прыгатаванні да падарожжа пасоўваліся вельмі няблага, Паўлінка пасля свят зрабіла выезд у Збарашоў, каб закончыць грашовыя справы з арандатарам, а на час сваёй кароткай адсутнасці даручыла  гаспадарку  пані Вайткоўскай, каб пераканацца, ці зможа тая без дапамогі больш доўгі час вытрымаць.  Падарожжа было плённым, бо атрымала ўвесь доўг, так што грошай не толькі было дастаткова для ўтрымання гаспадаркі падчас адсутнасці сястры, але яна магла нават адкласці невялікую суму на харчаванне для мамы.  Здарылася таксама ў хуткім часе, што адна дама, якая ішла таксама ў Кіеў, каб наведаць арыштаванага мужа, калі даведалася пра намер Паўлінкі, ахвяравала ёй месца ў сваім вазку, так што ўсё было падрыхтавана і справа была толькі ў пашпартах, якіх абедзве сяброўкі па падарожжы чакалі прагна.  З прыходам чарговай пошты іх надзеі аднаўляліся, але замест чаканай радасці штораз памнажаліся новыя праблемы ды сум растання.  Нарэшце ў палове сакавіка прыйшлі такія жаданыя пашпарты, і абедзве, шчаслівыя, пачалі заканчваць апошнія зборы.  Грошы на падарожжа ўжо былі ўзятыя, валізкі спакаваныя і назаўтра раненька падарожніцы меліся адправіцца ў шлях, як тут вечарам паштальён уручыў Паўлінцы ліст ад маці з наступным зместам:

Дарагія мае, каго люблю больш за жыццё, дзеткі!

Са знявечаным сэрцам пішу гэты ліст да вас.  Ходзяць чуткі, што жанчыны прыгавораны да выcылкі, не вядома на які тэрмін.  Мажліва ў хвіліну, калі вы гэты ліст атрымаеце, я буду ўжо ад вас вельмі далёка.  Няхай вам бог надае сілы, каб вытрываць вашае сіроцтва! Сэрца мае рвецца на часткі ад жалю, ды не па сваім лёсе, а па вашым сіроцтве, па вашай пакінутасці.  Без сям’і, без анікога блізкага, хто  б узяў над вамі апеку, наколькі ж вясна вашага жыцця атручана! Але ва ўсіх пакутах няхай вас падтрымлівае тая думка, што міласэрная рука Божага наканавання, якая вас пэўна не для адных пакут стварыла, будзе аберагаць вас, будзе вас падтрымліваць падчас ўсякага цяжкога выпрабавання.  Дух мой таксама будзе заўсёды з вамі.  Цела створана смяротным, але душу маю ніводная сіла не здолее адарваць ад гэтай зямлі, якая пачула першы мой уздых, якую я любіла высокай любоўю ўсё сваё жыццё

і якая, як я спадзявалася, мае парэшткі прыме.  А што ж  гаварыць пра вас, часцінкі майго сутва, якія былі існасцю ўсіх маіх думак, на якіх засяроджаны ўсе пачуцці, усе маі надзеі.  

Раіць вам пра ўсё падрабязна не атрымліваецца, але падайцеся да пана Францішка Грахольскага.  Ён, які мне дэманстраваў столькімі доказамі прыязнае стаўленне на працягу ўсяго майго жыцця і парады яго дапамагалі мне не па адным пытанні, ён найлепш вам параіць, як вы павінны трымацца ў гэты час вашай адзіноты.  Дык ва ўсім жа звяртайцеся за парадай да пана Грахольскага і шануйце яе, як параду бацькі.

Наконт вашай будучыні нічога вам таксама падказаць не магу.  Прашу вас толькі: сцеражыцеся ад дарэмнага марнавання часу і памятайце, што кожны павінен абавязкова выкарыстаць свае здольнасці для дабрабыту сваёй краіны.  Калі пажадаеце вы быць на службе грамадству, то я хацела б, каб гэта было ў нашых правінцыях, калі будзеце займацца гаспадарчай дзейнасцю ці іншай прыватнай працай, то і ў гэтым кірунку імкніцеся працаваць дзейсна і быць дбайнымі.

У кожным выпадку дапамагайце адно аднаму і няхай кожнага з вас цікавіць лёс жывых яшчэ родных.  Я засцерагаю вас таксама, любыя мае дзеткі, каб падчас выбару занятку вы не былі легкадумнымі, адно з-за пагоні за новым ці з-за аданамомантнага ўзрушэння.

Памятайце, што першы крок з гэтага пункту гледжання найчасцей на ўсё жыццё.  Таму думайце сур’ёзна, і асабліва не прадпрымайце нічога станоўчага, пакуль спачатку не даведаліся грунтоўна пра абавязкі, якія вы на сябе прымеце, і  не вымералі сілы свае, ці супадуць яны з тымі, што патрэбныя для выканання абавязкаў.

Але калі аднойчы для сябе вырашыце, то патрэбна мець гарт, бо хто толькі змяняе бясконца праекты, той пэўна за ўсё жыццё ніводнай мэты не дасягне.  Перадусім жа, дзеткі мае, няхай любоў і еднасць кіруюць усімі вашымі крокамі.  Радуйце адно аднаго і падтрымлівайце.  Памятайце, што кожнае дзеянне, выкліканае эгаізмам, паміж вамі, параніць бы самым балючым штылетам маё сэрца.

Вы, калі да гэтага часу сваім узаемным прывязаннем прыемна мяне ўсцешвалі, то з якой нагоды цяпер бы вам было варагаваць, калі сама шырыня свету сведчыць, што вы адны толькі блізкія наўзаем сэрцам і памкненнямі?

Няхай вашай маці любоў, якая наўкол вас заўсёды, хаця і нябачна, стане мантыяй, што злучыць вас вельмі  моцна.  Калі б у нейкі момант адно з вас звяло бровы адносна другога ці ўчыніла прыкрасць, то ўзгадайце аб вашай матулі, у якой сэрца зайшлося б ад кожнага падобнага ўчынку, і я ўпэўнена, што тады вы абдымецеся і прабачыце адно аднаму.  О мае дарагія дзеці! Чаму ж уцеляснёна я не магу быць прысутнай сярод вас, як душа мая ўся побач з вамі.

Раптоўная акалічнасць не дазволіла мне скончыць гэты ліст заўчора.  Цяпер я перад адпраўкай апошнія хвіліны хачу яшчэ вам прысвяціць, любыя  дзеткі мае! Я не буду вам апісваць сваю жальбу ад растання з вамі, бо яна словамі не выкажацца.  Я не буду да вас пісаць словы суцяшэння – няхай яго вам Бог дасылае.  Перанясіце мужна маё аддаленне, не губляйце дух, бо Воля Божая над намі існуе.  

Я не хварэю, мне хапае ўсяго, усім па-мацярынску забяспечана: грашыма, рэчамі, ежай.  Дзякаваць Богу.  Шануйце ваша здароўе, аб гэтым адным вас прашу, рэшту Бог дасць.  Апекаваць вас будуць: сем’і Грахольскіх, Мадзялеўскіх, Ротэрмундаў, літоўскія сваякі, а таксама Пініньска і Лэпкоўска, якія мной займаліся пры ад’ездзе і вам паабяцалі дапамагчы.

Дасылаю вам рэчы, якія мне непатрэбныя, бо я ўсім забяспечана.  Абдымаю вас, цалую сардэчна.  З першага ж горада напішу да вас.  Да гэтага часу я не ведаю, куды павінна ехаць.  Дэкрэт мне прачытаюць падчас адпраўкі.  Будзьце здаровыя, будзьце спакойныя, аддайцеся волі Бога… Ужо мяне прыспешваюць.  Бывайце здаровыя! Бывайце здаровыя! Усю душу сваю вам перадаю.  Богу вас давяраю.  Любай мамы ручкі і ножкі цалую, дарагому яе блаславенню давяраю сябе і дзяцей, можа Бог нас усцешыць яе здароўем.  Не перажывайце, Бог усемагутны, усё змяніць можа, не губляйма толькі духу.  Учора паспавядалася, сёння ўжо адчуваю сябе больш спакойнай і моцнай.  Ох, як жа балюча сказаць: бывайце…!

Што рабілася з намі пасля прачытання гэтага ліста – нельга пераказаць.  Нават сама хвіліна растання з маці не параніла нас так глыбока, як гэтая неспадзяваная вестка пра яе вывязенне ў Сібір без пазнакі нават месца і часу.

Падчас ад’езду ў Вільню надзея як найменш на хуткае вяртанне суцяшала боль растання, цяпер жа ўся будучыня такім чорным пакрылася жалобным сукном, што нават сам саван з труны больш надзеі перад вачамі нашымі не закрыў бы.  За труной-та яшчэ бачнае злучэнне ў Небе.  Маладой жа фантазіі лацвей пераскочыць нават парогі вечнасці, чым прабрацца праз гэту вялізную, снежную пустку, калі думка дарэмна шукае выйсця, ды нічога апрача роспачы ўбачыць не можа.

Доўгія гадзіны прайшлі ў слязах, ды такіх гаручых і бязрадасных, што сэрца, здавалася, ірвалася ад цяжару, які яго калаціў.  Хворая бабуля наша так яскрава адчула гэты цяжар, што здарылася з ёй гарачка, якая хутка ўзмацнялася і перарастала ў трызненне.  Страх за яе жыццё ацверазіў крыху Паўлінку і вярнуў яе розуму яснасць, а волі - звычайную энергію.  Пакліканы лекар рабіў, усё што ведаў, аднак не ўтойваў, што па прычыне ўзросту і надзвычайнай страты сіл мала надзеі на выздараўленне.  Было балюча бачыць, як гэта амаль васьмідзесяцігадовая бабуля, якую мы прывыклі бачыць бледнай, маўклівай і нерухомай цяпер з палаючым тварам і хваравітым агнём у вачах гаварыла несупынна, суправаджаючы выразнымі жэстамі кожны выраз.  Усё што яе займала – гэта высылка дачкі, якую яна шукала невідушчымі вачыма, клікала яе, часам размаўляла з ёй з вясёлай усмешкай, як бы бачыла яе на яве.  Стан трызнення трываў некалькі дзён, нарэшце гарачка была пераможана і хворая паглыбілася ў поўнае знемажэнне.  

Хутка апрытомнела, папрасіла ксяндза, і прыгатаваўшыся ў вечную дарогу, паклікала нас усіх у свой пакой, каб апошні раз блаславіць.  Калі мы ўкленчылі каля яе ложка, аблічча хворай стала такім ясным і спакойным, нібы пазірала ўжо на адчыненую перад ёй браму Неба.  Калі ўбачыла, што плачам, азвалася слабым, але выразным голасам: “Не плачце па мне, дзеткі, бо я іду на спачын, а жыццё мяне ўжо вельмі стаміла.  На зямлі я для вас цяжар, і калі Бог абірае прыняць мяне да сваёй Апекі, то і вам дапамагу.  Я грэшная, але веру ў заслугі Пана Бога і Яго міласэрнасць.  Веры каталіцкай з ласкі Божай верна прытрымлівалася, і вам гэта перадусім наказваю.  Цяжкая цяпер ваша доля, але спадзявайцеся на Бога і захоўвайце Яго парады, і ўсё стане на месцы свае”.  Пасля гэтага блаславіла нас і пажадала, каб мы маліліся за лёгкую яе смерць.

Гэта вялікая вера бабулі і нічым не абцяжараны спакой душы адносна амаль ужо адкрытай магілы нас таксама ўмацавалі.  Абуджаная вера ў Апеку Боскую, а з ёй і надзея на лепшае будучае крыху суцешылі горыч блізкага растання і дазволілі пра штодзённыя справы падумаць.

Цераз сілу здароўе бабулі пачало павольна вяртацца да нармальнага стану, а яе хвароба стала для Паўлінкі сродкам паратункупраз Апеку Боскую, бо паварочваючы ў іншы бок унутраную працу сваёй душы, пазбавілася, з большага, моцы вялікага цяжару, які без гэтага адступлення лёгка нават да смерці мог давесці.  Адораная дзейным ды практычным характарам Паўлінка, якая не скарылася пад націскам першага болю, вярнулася з усёй уласцівай ёй энергіяй да цяжкасцяў нашага становішча, якое было такім крытычным, што пагражала нам не толькі спыненнем навучання і пазбаўленнем будучыні, але і сапраўднай ды вельмі дакучлівай нішчымніцай.  Рашэнне, што прысуджала маці на выгнанне, утрымлівала таксама і канфіскацыю яе ўласнасці; уся рухомасць у доме, якая раней яшчэ былі апісаная, цяпер прададзена была з малатка на карысць дзяржавы, нам жа пакінулі для карыстання толькі прадметы, якія былі літасцівымі ўраднікамі прызнаны неабходнымі.  Уласнасць жа зямельная была адзяржаўлена, і даходы мы не маглі атрымліваць, пакуль не будзе выяўлена, ці маці не валодае пэўнымі правамі на якую-небудзь вёску.  Тымчасам загадана было канфіскаваць і ўраджай, мэблю і рухомасць у Ваютыне, бо арандатар спазнаў той жа лёс, што і маці наша.  

Відавочным было, што ў такіх умовах далейшы побыт у Крамянцы быў для нас немагчымы, але што ж было рабіць? Што прадпрымаць? Куды падацца? Пры поўным амаль вычарапанні запасаў усе гэтыя пытанні патрабавалі адказу, і неадкладнага.  Праўда, маці напісала перад высылкай сваёй да некалькіх асоб, просячы іх, каб дапамагалі нам, але пра вынік гэтых лістоў Паўлінка яшчэ нічога не ведала і нават прадказаць яго не магла, становішча ж вымагала рашэнняў.

Верная выказанаму ў развітальным лісце жаданню маці маладзенькая наша апякунка не хацела прадпрымаць якое-небудзь рашэнне, не атрымаўшы парады ад пана Францішка Грахольскага, да якога адразу пасля ачуньвання бабулі адправілася, папрасіўшы перад гэтым зноў пані Вайткоўскую, каб тая выручыла яе на час адсутнасці ў доме.  Нарада з панам Грахольскім мала прынесла плёну, бо той не мог з-за свайго паважанага ўжо ўзросту займацца нашымі справамі асабіста, таксама адмовіўся ад прыняцця апекі над адзяржаўленым маёнткам, і толькі папрасіў сына, каб той дапамог.

Здаўшы пану Людвіку гаспадарчыя справы, Паўлінка вярнулася ў Крамянец, адчуваючы яшчэ больш выразней, што ўся будучыня асірацелай сям’і на яе адно плячах.  Аднак не страціла моцы духу, а вера, якую прысвяціла Апецы Божай, не была не заўважана ў Небе.  Адразу пасля вяртання атрымала два лісты: адзін ад дзядзькі Юльяна са Слуцка, другі ад пана Яна Мадзялеўскага з Кіева, якія далі ёй мажлівасць апірышча падчас планавання будучыні.  Дзядзька Юльян Вендорф запрашаў да сябе бабулю на пастаяннае пражыванне і абяцаў даць прытулак усёй сям’і аж да часу, пакуль нашы справы не наладзяцца.  Пан Мадзялеўскі паведамляў, што пан Зянон Бжазоўскі, заможны жыхар Падолля, хоча ўзяць на выхаванне аднаго з сыноў Бярозаўскай выгнанніцы, а граф Дзяконскі з сястрой сваёй, пані Станзані, абое бяздзетныя, хочуць, каб ім даверылі выхаванне малодшай дачкі.  Паўлінка, ставячы наша выхаванне вышэй за ўсё, прыняла без вагання абедзве гэтыя прапановы, і карыстаючыся атрыманым пашпартам, вырашыла адвезці неадкладна Віктусю ў Кіеў, параіцца там з панам Мадзялеўскім, каго з нас трох аддаць на выхаванне пану Бжазоўскаму, вярнуўшыся ж, забраць бабулю і рэшту сям’і ды адправіцца з імі ў Літву.

Згодна з планам, яна паехала з Віктусяй на пачатку мая ў Кіеў, дзе вельмі сардэчна была прынятая пані Клементынай Лэпкоўскай і яе братавай Людвікай Паніньскай, якія затрымалі яе ў сваім доме, не менш чым і сям’я Мадзялеўскіх, якіх маці галоўным чынам і прасіла нам апекаваць.  Пасля нарады з імі Паўлінка напісала мне, каб я неадкладна прыязджаў у Кіеў пад апякунства пана Бжазоўскага, сама ж пакінула Віктусю ў гэтай ласкавай апякункі і паехала назад у Крамянец.  Не хацела, каб навучанне Юліка спынялася з-за планаванага падарожжа ў Літву, дамовілася яна аб пераездзе ў Жытомір з вядомым там і вопытным настаўнікам гімназіі панам Малцужынскім пра ўмовы змяшчэння брата пад яго апякунства і адразу ж пасля вяртання ў Крамянец, дзе мяне ўжо не застала, адправіла Юліка ў Жытомір, для сябе ж, бабулі, Алоіза і Зосі замовіла пашпарт у Літву.

З таго часу, як вестка пра высланне маці ў Сібір дайшла да нас, Паўлінка не пераставала ні на хвіліну марыць пра наведванне яе на выгнанні.  Пакуль лёс усіх малодшых залежаў толькі ад яе, немажліва было думаць ад спаўненні гэтых намераў; але цяпер, калі некаторыя з нас ужо былі ўладкаваныя, а бабуля мела абяцаную апеку сына, план гэты падаваўся менш неверагодным, асабліва калі пані Лэпкоўска паведаміла пра жаданне ўзяць да сябе Зосю, як толькі ўласныя справы скончыць.  Алоізы ж, на год малодшы за Паўлінку, і захоплены тым жа планам, што і яна, вырашыў пайсці на дзяржаўную службу ў Табольскую губернію, каб мець мажлівасць паехаць разам з Паўлінкай у Сібір.  Пад уздзеяннем гэтых надзей Паўлінка напісала ліст да маці, з якога толькі наступны ўрывак захаваўся ва ўспамінах той:

Заледзьве магу зразумець, што вакол нас адбываецца, што мы робім, што рабіць павінны.  Набегла столькі спраў, выпадкаў, перамена месцаў, разнастайныя людзі, супярэчлівасць рашэнняў, парад, прапаноў, але гэта мяне не абцяжарвае.  Нязвыклая з такім бегам спраў і здарэнняў, думкі свае не магу ўкласці.  У галаве хаос, які часам пераходзіць у працяглы і раптоўны боль галавы.  Такі зараз мой стан штодзень.  О, Мама даражэнькая, якую ж нялёгкую ролю даў мне Бог на гэтай зямлі! Аднак я не скарджуся, не наракаю на вялікі цяжар, які пераўзыходзіць мой розум, сілы, вопыт.  Богу вольна было ускласці гэтае бярэмя на мае плечы, і я гэта ахвотна прымаю.  Адну толькі малітву дасылаю да Бога, заўжды адну, у кожную хвіліну, у любы час, каб мае малодшыя былі шчаслівыя і каб хоць калі-небудзь Бог дазволіў мне сустрэцца з табой… Бог сведка, што ўсёй душой я прагну шчасця сваёй сям’і, што гатова была б усё для яе аддаць, што цяпер усе думкі мае ёй толькі занятыя, але для падтрымання маіх сіл мне патрэбна надзея, што некалі мы з Табой будзем разам.  З якім жа задавальненнем, з якім упаеннем накіроўваю сваю думку да жаданага часу, калі разам з Табой, на грудзях тваіх адпачну пасля працы сваёй і пакут.  Але хвіліны такіх мараў такія кароткія, так мала ў мяне на іх часу!. . .

То зноў часам непрыемная думка мяне наведвае: а што, як ніколі не змагу ажыццявіць свае планы? О, я няшчасная! Не было б тады для мяне ніколі радасці на зямлі.  Напішы, любая Мама, што ты хочаш, каб я да Цябе прыехала, і ведаеш, што я не буду супраць твайго дазволу.  Калі б нават усе перашкоды зніклі, калі толькі выгода для маёй сям’і будзе гэтага патрабаваць, сама да цябе не паеду, але той дазвол Твой абавязковы для мяне, майго спакою, свабоднага дасягнення адзінай мэты, якой я жыву.

Ці ведаеш ты, дарагая Мама, маё шчасце, што ёсць людзі, якія лічаць, што калі б я да цябе прыехала, то гэта была б вялікая памылка, што ты сама лічыла б гэты крок шаленствам, і вітала б мяне з незадаволенасцю.  Дарагая Мама! Але ж гэта не так? Гэтак кажуць людзі, якія не разумеюць нашай любові, яны не ведаюць, як Ты мяне любіш, а я Цябе.  Кажуць, што ты не дазволіш, каб я маладосць сваю губляла ў Беразове.  Дарагая Мама! Ты ведаеш, што мяне мала што лучыла са светам, як у ім усе былі мне чужыя, а я ім чужая.  Што ж дзівіцца, калі цяпер жыву адно думкай, каб як найхутчэй змяніць гэты свет, які для мяне бы пустка, на пустку, якая стане для мяне светам.  Самая дарагая мая! Куды б не занёс нас лёс, як толькі будзем разам, там і будзе наш свет, там будзе наша Айчына… Але паўтару: не лічы, Мама, што, думаючы адно пра сябе, я забываюся аб сваім доўгу, аб тваім спакоі.  Ведаю, што не я адзіная для Цябе непакой, Ты ведаеш таксама, наколькі даражу шчасцем сваёй сям’і, і калі б яно патрабавала ахвяры, калі б для іх шчасця трэба было адмовіцца нават ад надзеі быць з Табой, то не вагалася б ні хвіліны, выконвала б сваё прызначэнне, з болем, праўда, але з вызначаным рашэннем трываць усё, пакуль хопіць сілы…

Адправіла гэты ліст, у якім сіла і далікатнасць любові дачкі да маці змагаецца за першынство з высокай ахвярай яе дзеля сям’і, ды рыхтавалася мая Паўлінка ў падарожжа , бо хацела як мага хутчэй выехаць з Крамянца, дзе нічога ўжо не заставалася для працы, а жыццё патрабавала расходаў.  Суправаджэнне Віктусі, а потым маё падарожжа ў Кіеў і Юліка ў Жытомір так моцна вынішчылі нашы небагатыя запасы, якія здабыла сваімі намаганнямі Паўлінка, што адлічыўшы неабходную суму на дарогу да Слуцка, вельмі няшмат атрымлівалася ў нашым куфэрку.  Але наколькі з аднаго боку выезд быў абавязковы і хуткім, настолькі з другога боку быў неверагодным, пакуль не прыйдуць з Жытоміра пашпарты.  Хочаш ці не, вымушаны былі чакаць, а дні і тыдні міналі, не прыносячы так жаданага дазволу.  Тымчасам скончыўся тэрмін нашага кватаравання, а пра аднаўленне дамовы арэнды ў тагачасных умовах не магло быць гаворкі.  Уладальнік жа аддаў свой дом некаму і пажадаў, каб мы, ранейшыя наймальнікі, неадкладна з’ехалі.  На шчасце, новы жыхар быў такі чалавечны, што аддаў нам, пазбаўленай усяго сям’і, два пакойчыкі на гарышчы, і тут, у цеснаце і голадзе, зменшаная сямейка наша чакала канца сваіх няшчасцяў.  Не зважаючы усё ж на прыкрасць уласнага становішча, Паўлінка сачыла з бясконцай клапатлівасцю за кожным з адсутных малодшых сваіх, штотыдзень пісала да нас, і з такой мацярынскай пяшчотай ставілася да нашых патрэб, што з яе лістоў нават немагчыма было здагадацца, у якой нястачы і маральных цяжкасцях сама ў гэты час знаходзілася.  Прывяду тут адзін, які захаваўся ад таго часу яе ліст да нас, а менавіта да Юліка, хутка пасля яго ад’езду ў Жытомір.  Дасць ён, хоць і няпоўнае, уяўленне пра тое, якім сапраўдным і сардэчным было яе стаўленне да нас.

Юлік любы! Як сумна мне было, што падчас твайго ад’езду хаця б да мяжы горада не магла цябе правесці, але ў няшчасным нашым становішчы столькі спраў трэба вырашаць адразу, што нават не магу думаць, каб задаволіць патрэбы свайго сэрца, каб хаця адно абавязкі спаўняць належна! Як жа ты там, мой дарагі? Ці здаровенькі, ці не сумуеш, ці хапае ўсяго? Пішы да мяне, як мага часцей, хаця б спачатку, пакуль не прызвычаішся да новага становішча свайго і растання з намі.  Зося надта па табе сумуе, у сад нават рэдка калі выходзіць і ўвесь час жаліцца, што ёй без цябе сумна.  Бабуля, якая прывыкла, што ты ёй заўжды дапамагаў, не можа асвоіцца з той думкай, што хтосьці іншы пры ёй тваё месца зойме.  Прасіла табе перадаць яе блаславенне і папрасіць, каб ты не сумаваў і быў больш таварыскім.  Як будзеш да нас пісаць, не забудзь дадаць колькі чулых слоўцаў для бабулі, ведаеш жа, як яна цябе любіць, балюча б ёй было, калі б ты не памятаў пра яе.

Ад мамы не было да гэтага часу ніякай навіны, і гэта нас вельмі засмучае, больш чым усе матэрыяльныя нястачы, але як толькі мы атрымаем ад яе ліст, адразу ж дашлю табе яго копію.  Ты не пісаў яшчэ пэўна да мамы, дык напішы, прашу цябе і прышлі твой ліст мне, каб разам з нашымі я магла яго адправіць.  Яшчэ раз паўтару просьбу, каб першай жа поштай напісаў нам аб сабе.  Ты ведаеш, як я кожнага з вас люблю, але паколькі ніякім чынам не магу быць разам з вамі, то хацела як найменш, то ведаць пра ваш кожны крок, нават пра кожную думку.  Так рада была б ведаць вашы пачуцці і вашы фантазіі, якія выхоўвала, не толькі з-за патрэб уласнага сэрца, але і для спакою дарагой нашай мамы, для якой дакладныя весткі пра нас адзіная радасць цяпер.  Бог не адмовіў табе ў здольнасцях, а цяпер ты маеш сродкі да навучання, і калі б захацеў працаваць, то можаш хутка стаць адукаваным і прызвычаеным да жыцця чалавекам.  Ды ці магу я сумнявацца ў тваёй добрай волі, калі апошнія парады любай мамы яшчэ свежыя ў тваёй памяці?

Я ведаю, што ў цябе добрае сэрца, і ты ніколі не хацеў бы ні маму, ні нас усіх засмуціць.  Памятай, што мы - сіроты, без спадчыны, сувязяў і пратэкцыі, што нічым не валодаем, толькі нашымі найлепшымі сямейнымі рысамі.  Стараймася ж адпавядаць нашаму сямейнаму духу, бо няшчасце не прыніжае чалавека, а наадварот, маральна ўзвышае і робіць больш шляхетным.  Будзем жа імкнуцца так працаваць над сабою, каб наш а ўнутраная вартасць змагла даць забыцца пра недахоп тых выгод, набытак якіх зусім ад нас і не залежыць.  Будзем жа імкнуцца асабліва, каб атрыманыя намі ў такім маладым узросце выпрабаванні  тым цясней злучылі нас з Богам, узбагачаючы нашы душы хрысціянскімі каштоўнасцямі, якія так лёгка набыць у няшчасці, і так цяжка захаваць у рэчаіснасці.

Калі ты ад’язджаў, я не магла табе даць больш за тры рублі на кнігі, цяпер дасылаю яшчэ чатыры, спадзяюся, што хаця б на нейкі час табе іх хопіць.  Ты ведаеш стан нашага маёнтку і нашых спраў, ведаеш колькі абавязковых выдаткаў на наша ўтрыманне і на дапамогу для мамы, калі будзе чаго не хапаць, узгадай наш лад жыцця на працягу апошняга года, падумай, што мама трывае яшчэ большую нястачу, і я ўпэўнена, што без цяжкасці перажывеш гэтую непрыемнасць, хаця б і вельмі шкодную.  Лёгка зразумееш, што для мяне кожная ваша нястача больш балючая, чым для вас саміх, і што зраблю усё, што будзе ў маёй моцы, каб вашы патрэбы задавольніць, але калі ж нельга будзе, то прымі і гэта, што рабіць? Трэба мець моц трываць без наракання.  Я ведаю, што ты ашчадны, таму прашу, каб вёў падрахаванне усяго, што бярэш у сям’і Малцужынскіх, каб я магла аплочваць доўг, хаця б за цябе, бо не ў стане адплаціць нічым за іх апеку і сардэчную прыязнасць да цябе.  

 Можа кагосьці здзівіць, што Паўлінка, хоць і была ў такім крытычным матэрыяльным становішчы, змясціла Юліка ў Жытоміры і абавязалася аплочваць за яго дамоўленую належную суму з уласнай кішэні.  Гэта не было легкадумным крокам, бо хаця ў гэты момант яе запасы былі зусім невялікія, аднак у душы была ўпэўнена, што з цягам часу справы пойдуць лепш, а паколькі нашы правы на ўласнасць бацькі былі несумніўныя, то хутка будуць пацверджаныя і таму забяспечаць пастаянны хаця і невялічкі прыбытак.  Ведаючы, якую вагу надавала маці грунтоўнаму выхаванню сыноў, хацела сэканоміць на чым іншым, а не пусціць на самацёк адукацыю дванаццацігадовага хлопчыка, якому хапала здольнасцяў і добрай волі да навукі.  Зрэшты, калі б нават надзея на спадчыну і страцілася, мела яшчэ сродак для аплочвання патрэб Юліка яго апекунам, прадаючы брыльянтавы фермуар, адзіную фамільную каштоўнасць, якую маці, выязджаючы з Крамянца, даручыла Паўлінцы, просячы, каб выкарыстала яе ў самы цяжкі момант.

Але вернемся да нашага апавядання.  З дарэмным чаканнем пашпартоў прайшлі цэлы ліпень і жнівень, а становішча рабілася з кожным днём усё больш крытычным, не толькі з-за мізарнеючых запасаў грошай, але яшчэ і з-за набліжаючыхся асенніх халадоў, пасля надыходу якіх такое далёкае падарожжа для хворай бабулі стала б немажлівым.  Зімаванне ж на Валыні пераварочвала ўсе планы Паўлінкі.  Не кажучы пра грашовыя цяжкасці.  Нібы ўзнагароду за гэтыя, такія пакутлівыя чаканні, Пан Бог даслаў у канцы жніўня змучанай сямейцы нашай сардэчную радасць, па якой так доўга сумавала дарэмна: прыйшоў першы ліст ад Маці.  Па змешчаным на пачатку яго нумары быў ён аказваецца чацвёртым па чарзе, але першыя тры дзесьці заблукалі, відаць, па дарозе і ніколі да нас не трапілі.  Але вось чаканы ліст:

Любыя мае дзеткі! Чацвёрты ліст пішу да вас, але да гэтага часу ваша слоўца, вашыя навіны хаця б з пасярэдніцтвам каго не даляцелі да маёй пусткі, няма вестак пра здароўе, пра жыццё ваша.  Дарэмна супакойваю сябе думкай, што столькі тысяч міль нас аддаляюць, што не ведаеце, нават, магчыма, куды, якой дарогай лісты вашы павінны накіроўваць.  Сэрца адмаўляецца ведаць гэта, бо яго турботы толькі выглядам вашага ліста знікнуць могуць.  Дзе вы зараз, дзеці мае любыя, куды мне накіроўваць свае думкі да вас? Штохвіліны душа мая імкнецца вызваліцца ад акаляючых яе ўражанняў, такіх халодных, такіх далёкіх для яе, каб адправіцца ў мінулае ці ўяўленнем хаця здолець апынуцца побач з кожным з вас паасобку? Але і тады нейкія чорныя думкі мяне пераследуюць, нейкія прадчуванні мучаць.  Мне здаецца, што вы зусім у нішчымніцы, што ўсё ў вас забралі, што рассыпаліся па свеце і руку па хлеб працягваеце, а страх адганяе ад вас усіх і сэрцы перад вамі замыкае.

Пішыце да мяне, дзеткі мае любыя, пішыце як мага часцей, толькі лісты вашы могуць разагнаць гэтыя цёмныя думкі, якія так мяне мучаць і даць мне яшчэ спазнаць сапраўдную , адно для мяне мажлівую радасць спалучанасці сэрцам з вамі.  Пакуль вы разам і сярод сваіх, то цяжка вам зразумець, што такое быць зусім чужой, самотнай і пакінутай, нягледзячы, што вакол людзі, і нават сустракаюцца з добрымі тварамі.  Дадайце да гэтага боль ад незагойных ран, што паходзяць ад раптоўнага адрывання частак, прырослых наўпрост да сэрца, што складаюць адну з ім істоту.  А да таго ж старасць, падчас якой пачуцці губляюць моц жыўлення, не даюць загаіцца ранам, а параненае сэрца не можа запоўніцца пачуццямі іншага кшталту.  Кожны дзень адчуваю пацверджанне гэтага на сабе.  Нядаўна тутэйшы фельчар, кіеўскі яўрэй, прывёў да нас сваю дачушку, прыгожанькую дзяўчынку ва ўзросце Віктусі.  Чырвань шчочак, нясмелы выраз тварыка, пагляд з-пад ілба, нават, рысы твару так яскрава мне нагадалі Віктусю, што я ўзяла яе на калены і слёзы паліліся, калі яе прытуліла; але адразу яўрэечка пачала шмат гаварыць, распытваць, расказваць – і ўвесь сум прайшоў.  “Не, гэта не яна! – падумала я.  Не брала ўжо яе на рукі і, ці паверыце такому дзівацтву сэрца, нават не спадабалася мне яна, як бы я абвінавачвала яе ў гэты момант за хвіліну майго забыцця, якое яна мяне вымусіла адчуць, і якое тым больш балюча дало мне ўсвядоміць адсутнасць ўласнай дачушкі насамрэч.

Чую тут неаднойчы школьны званок, бачу хлопцаў, што гуртам выбягаюць з класу, гэта мяне вядзе да ўспамінаў і слёз на вачах, але ніякага ўзрушэння, ніякага, нават, параўнання.  Часам мне падаецца, што прывязалася б нават да сабакі, але трэба, каб гэты сабака быў як найменш, то з пакалення тых, што раней я ведала, бо да новага прывязацца так ужо не магла б, хаця іх у доме тут некалькі, але ніводнага не люблю.  Адным словам, мае пачуцці могуць быць толькі працягам ранейшых, але як старое дрэва, якое ўжо не выпускае маладых галін, сэрца маё не народзіць новыя пачуцці.  Пра мае патрэбы не турбуйцеся: засталіся ў мяне яшчэ грошы з Кіева, да таго ж ад дзяржавы мне выплочваюць амаль сем рублёў на месяц, што мяне цалкам засцерагае ад нястачы, бо жыццё ў гэтым краі надта таннае.  З адзення буду толькі павінна што-небудзь сабе набыць, бо адзіная мая ваўняная сукенка ўжо вынасілася.  Дарэчы ўсяго ў мяне хапае нават пра запас.  Пішу вам гэтыя падрабязнасці, каб не турбаваліся пра мяне і каб сумам сваім ад растання нашага не павялічвалі непакой аб маім утрыманні.  Будзьце здаровенькія, дзеткі мае дарагія, тулю вас да сэрца свайго.  Уся душа мая толькі з вамі побач, і так будзе заўсёды.  Мамы любай ручкі і ножкі цалую і блаславення яе прашу.  Няхай Бог дзеля вас мацуе яе сілы.

Ранейшыя лісты павінны былі ўтрымліваць больш падарабязнасцяў, бо два месяцы амаль доўжылася падарожжа на санях аж да Табольска, а адтуль водным шляхам да Беразова, а таксма апісанне Беразова і першых уражанняў сваіх пасля прыбыцця на гэты край абжытага свету, але аб гэтым мы даведаліся толькі пазней з “Успамінаў” маці і вусных яе расповядаў.

Праз пару тыдняў пасля атрымання ліста прыйшлі нарэшце чаканыя пашпарты, і паколькі ўсё ўжо было падрыхтавана для падарожжа, мы рушылі неадкладна ў дарогу.