Частка 4 Зыгмунт Шчэнсны Феліньскі Паўліна - дачка Эвы Феліньскай (пераклад)

4. ХВАРОБА ПАЎЛІНКІ. СМЕРЦЬ ГЕРАРДЫНЫ. ПОБЫТ У АЛЫЦЫ.  ПАДАРОЖЖА У ЛІТВУ.

Ці то з-за вычарпання сіл фізічных на працягу доўгай хваробы бацькі, якому ўвесь час дапамагала, ці з-за надта моцных  патрасеннняў маральных, якія заўсёды хацела перамагчы, ці нарэшце выпадкова, але ад часу пахавання бацькі Паўлінка рабілася усё слабейшай і мізарнейшай, аж нарэшце цалкам захварэла на гарачку.  Лёгка ўявіць, як глыбока трапіла ў сэрца маці гэтае новае выпрабаванне, якое самую чуллівую струну яе прывязанасці закранула.  Тым больш страшнай была хвароба, што ад самага пачатку даўнейшыя прадчуванні хуткай смерці пачалі адгукацца ў сэрцы Паўлінкі.  З вялікай простасцю і поўным спакоем размаўляла яна пра смерць, просячы каб ёй дазволена было прыняць апошнія Сакраменты, пакуль яна ў прытомнасці.  

Маці не адмаўляла хворай у спаўненні яе пабожных жаданняў, не забывалася і на сродкі ратунку.

Адразу паклікалі найлепшага ў ваколіцы доктара і пад яго кіраўніцтвам рабілі ўсё, на што дазвалялі вясковыя сродкі, каб выратаваць такое дарагое для ўсёй сям’і жыццё.  Доктар не губляў надзеі, але не хаваў, што небяспека вялікая, бо запас сіл жыватворных быў вычарпаны.  Сярод дарэмных захадаў і узрастаючага непакою праходзілі дні і тыдні, а звычайныя тэрміны крызісу праходзілі, не прыносячы чаканага паляпшэння.  Маленькія сілы Паўлінікі вычэрпваліся відавочна, а лямпа яе жыцця, здавалася, дагарала, бо не было чым падсілкаваць яе гаснучае полымя.  Бачачы, што звычайныя сродкі не дапамагаюць, маці пачала маліць Неба пра незвычайны ратунак: ахвяраванні на касцёл, пасты, набажэнствы, дабрачыннасць, - усё адным словам, што пабожнасць магла выкарыстаць, было ўжытае з мэтай абагульнення літасці Боскай.  Галоўная прамоўца была наша бабуля, евангельская сапраўдная жанчына, якой вера ў гэты час, якраз у гэты час з найгарачэйшым даверам да Бога ляцела, калі безвыніковасць простых сродкаў для ўсіх была відавочная.

Бачачы бясконцы боль маці і нявер’е доктара, яна ахвяравала старадаўнім звычаем, зрабіць на інтэнцыю хворай пабожную пелігрымку у Лысін, месца, што пачало станавіцца вядомым  з-за цудоўных выздараўленняў.  Лысін - гэта невялікае мястэчка ці нават вёска непадалёку ад Барэмля, нічым не знакамітая, але для гэтага часу валодала вялікім скарбам, капланам ад Сэрца Божага.  Гэтым рэдкім слугой Боскім быў святы ксёндз Завадскі , раней плябан Барэмельскі, а пасля забрання гэтага касцёла перанесены  пробашчам у Лысін.

Яго жывая вера ў Бога і пашана да бліжніх  стварылі яму такую павагу сярод вернікаў, што паўсюдна лічылі яго святым.  Пан Бог як узнагароду  за такія высокія цноты святара, абдарыў яго ласкай лячэння розных немачаў; і хоць пакорлівы святар рабіў гэта з дапамогай звычайных хатніх лекаў, выніковасць ужываных ім сродкаў прыпісвалі толькі цудоўнай літасці Божай.  Сам ксёндз Завадскі не пярэчыў, што надзвычайная сіла прыходзіла на дапамогу звычайнаму ўздзеянню лекарскіх сродкаў.  Аднак прычыну самага шчодрага дзеяння літасці Божай у Лысіне бачыў не ў заслугах і нават не ў малітвах сваіх, а толькі з-за прысутнасці  цудоўнага абраза Пана Езуса знакамітага здаўна ў Барэмлі, а пасля касацыі гэтага касцёла, перавезенага ў Лысін.  

Гэты невялікі абраз, змешчаны з асцярожнасцю у таемнай нішы пакою, дзе ён прымаў хворых, адкрываўся толькі ў час  самотных малітваў святара, і ў прысутнасці давераных асоб, пабожнасць якіх добра была яму вядомая.  Да гэтай асцярожлівасці прымушала яго боязь, каб злыя людзі не пазайздросцілі яму наконт такога скарбу і не пазбавілі  цэлую ваколіцу цудоўнай дапамогі, якую падабалася Богу падаваць шчодрай рукой з гэтым здаўна шанаваным абразам.  Выздараўленні, якія адбываліся ў Лысіне, зусім не былі выключным і рэдкім выпадкам, а былі, наадварот, штодзённай з’явай, з якім жыхары так звыкліся, што амаль перасталі здзіўляцца цудатворнасці.  Не было дому на адлегласці амаль што некалькіх міль , жыхары якога б не дзякавалі за выздараўленне каторага-небудзь з членаў сваёй сям’і з пасярэдніцтвам святара.  Не толькі з суседніх вёсак, але і з далёкіх  нават ваколіц прыходзілі ў Лысін шматлікія пілігрымы, шукаючы здароўя  для сябе ці сваіх блізкіх, і імя кс.  Завадскага паўсюдна паўтаранае было з любоўю, як сапраўднага слугі Божага.  Лад жыцця яго быў просты, але суровы.  Не зважаючы на тое, што Імшу святую ён служыў штодзень толькі аб адзінаццатай, прачынаўся і зімой, і ўлетку а чацвёртай, і, прачытаўшы свае звычайныя малітвы, ішоў а шостай у касцёл, дзе сядаў за канфесіянал і не ўзнімаўся, пакуль усіх, хто прыйшоў да яго, не паспавядае.  Колькасць спавядаючыхся была звычайна вялікая, да таго ж ён прывіў такі звычай, што без споведзі і прычасця нікому не даваў лекарскай парады.  Таму вернікі звярталіся толькі да яго, а звычай гэты нікога не абцяжарваў, колькасць жа душ, вылечаных гэтым чынам кс.  Завадскім была роўнай колькасці выздараўленняў цялесных.

Пасля прыбыцця ў Лысін наша бабка далучылася з такой жа пашанай да ўстаноўленых правіл і толькі пасля скончанага набажэнства падалася разам з іншымі пілігрымамі ў касцёл, дзе гасцінны святар пачаставаў спачатку ўсіх простым снеданнем, і толькі калі належным чынам падсілкаваліся, падаўся ў пакой, дзе быў цудатворны абраз, і там паасобку выслухоўваў кожнага, даючы не толькі парады, але і прапісваў лекі, якія з аптэчкі хатняй даставаў.  Кансультаванні гэтыя трывалі часта па некалькі гадзін, але хоць бы і тлум быў вялікі, святар выслухоўваў кожнага з глыбокай цярплівасцю і датуль не выходзіў з пакою, пакуль усім не дапамагаў.

Калі прыйшла чарга бабкі, яна прыняла параду кс.  Завадскага з верай рэлігійнай, а атрымаўшы дазвол убачыць цудатворны абраз, перад якім яна ўзнавіла свае малітвы аб выздараўленні Паўлінкі, вярнулася ў Ваютын.  Увайшоўшы ў пакой хворай, яна ўзрадавалася крыху, калі ўбачыла што твар маці павесялеў, і калі даведалася, што крызіс адбыўся якраз у той час, калі яна аб здароўі хворай малілася, упала са словамі ўдзячнасці на калены, дзякуючы Нябеснаму Айцу за гэты выразны цуд яго ласкі.  Хоць небяспека мінула, хворая вельмі павольна вярталася да здароўя, так што некалькі месяцаў прайшло, пакуль да звычайнай працы вярнулася.  Для звычайнага вока выздараўленне Паўлінкі здавалася натуральным, яна ж сама і ўся наша сям’я лічыла гэтае выздараўленне  праявай цудоўнай ласкі Божай, малітвай і цнотамі святога пробашча праведзенай.

Побыт наш у Галіцыі, хвароба бацькі, доўгая хвароба самой Паўлінкі так моцна абцяжарвалі яе навуку, што яна, хаця і была на некалькі гадоў больш за сваіх аднагодкаў у вучобе мацнейшая, цяпер была абагнаная імі.  І калі яна пачала вяртацца да звычайнага жыцця, маці з падвойнымі клопатамі ўзялася за яе адукацыю.  Аднак, відаць, Пан Бог меў намер правесці гэту душу праз шматлікія і цяжкія выпрабаванні і не хацеў ні на хвіліну пакінуць яе без крыжа.  Таму як толькі пачалі ў доме усталёўвацца спакой і парадак, як новы дрот трапіў у сэрца гэтай непараўнальнай маці з боку Герардыны.  Гэтае шасцігадовае дзіця, поўная жыцця і здароўя, была радасцю усёй сям’і з-за свайго вясёлага характару і сваёй сардэчнай прывязанасці да ўсіх.

Пасля надыходу вакацый ваютынскі дом ажывіўся больш, чым звычайна, бо і мы, старэйшыя дзеці, прыбылі са школ і ўдзельнічалі ў вясёлых дзіцячых гульнях, напаўняючы ўсе куткі смехам і гоманам.

Аднойчы мы выправіліся ўсёй сям’ёй наведаць Блудаў, дзе нядаўна адбыліся значныя змены, калі ўдава генерала Блэндоўскага выйшла паўторна замуж за пана Ротэрмунда.  Апрача абоіх гаспадароў і дзесяцігадовай Віці Блэндоўскай бавіў час тут і брат пані Ротэрмунд, граф Зыгмунт Дзялыньскі, з малым сынам Бронікам.  Карыстаючыся такім вялікім сабраннем, дзятва пачала бавіцца ў розныя гульні, а паколькі на двары дажджыла, то бегалі па гасцёўнях, ганяючыся і пераганяючы адно аднаго без памяці.  Герардынка, малая яшчэ для падобных гульняў і непрызвычаеная да навошчанага паркету, упала і моцна ўдарылася галавой.  На яе моцны крык збегліся ўсе, пачалі абкладаць выцятае месца халоднай вадой і здавалася, што  боль прайшоў, і нават добры настрой вярнуўся да дзіцяці.  Але назаўтра раптоўныя болі аднавіліся, і пачалося запаленне мозгу з моцнай гарачкай і сутаргамі, і праз тыдзень хваробы яе чыстая душа пакінула гэту зямлю.  Радасць вакацый змянілася на жалобу, і хаця для ўсіх быў гэта невыказальны боль, зноў маці і Паўлінка адчувалі яго найбольш і найдаўжэй.

У гэты якраз час перанеслі гімназію з Луцка ў Клявань, мястэчка за восем міль  ад  Ваютына, а паколькі дарога ішла праз Алыку, маці вырашыла выкарыстаць гэты выпадак, каб наведаць ранейшую сваю знаёмую пані Казіміру Брынк, якая калі яшчэ была пані  Стахоўскай, займалася выхаваннем дачок нашай цёткі Зубковай.  Любая і паважаная для ўсёй сям’і яна вызвалілася ад свайго нялёгкага пасланніцтва, і калі выйшла пасля замуж за пана Ежы Брынка, на рэдкасць правільнага чалавека, пасялілася з ім разам на Валыні, у ардынацыі Алыцкай, дзе пан Ежы займаў пасаду рахмістра.  Жытло паньства Брынк было недалёка ад мястэчка, на прыгожым лузе, дзе вада, лес і поле, гэтыя улюбёныя віды прыроды Паўлінкі, былі аздобай для ўсёй ваколіцы.  Там наша маці, везучы нас у Клявань, наведала пані Казіміру, а калі размаўляючы з ёй пра выхаванне дзяцей, скардзілася на перашкоды, якія былі ў Ваютыне, пані Казіміра прапанавала ёй, каб тая пакінула ў яе на пэўны час Паўлінку ў Алыцы, абяцаючы займацца з ёй навукай як мага больш клапатліва.  Маючы на ўвазе вялікую карысць, якую Паўлінка магла атрымаць пад апекай такой паважанай і светлай асобы, маці з удзячнасцю прыняла зробленую ёй прапанову і калі вярнулася ў Ваютын, занялася як мага больш хуткім выпраўленнем Паўлінкі ў Алыку.  Няма патрэбы гаварыць, якім глыбокім сумам гэта рашэнне маці напоўніла сэрца беднай дзяўчынкі, якая ніколі даўжэй, чым на некалькі дзён, з маці не разлучалася.  Аднак адданне на волю Бога і ахвота дагадзіць ва ўсім любай маці былі так важкія, што насуперак голасу сэрца, гэта душа, што ўвесь час забывалася на сябе, цалкам паглыбілася ў мары маці і ўсёй сілай волі да яе намераў далучылася.  Захаваны з таго часу ліст Паўлінкі да нас абодвух, што былі ў школах, найлепшы доказ, як з павагай яна ставілася да абавязкаў сваіх, і ўсе свае ўласныя інтарэсы для спаўнення абавязку прысвяціць была гатова.

Вось гэты ліст:

Вы пэўна ведаеце, дарагія браты, што мама пасяляе мяне ў пані Казіміры, каб яна дапамагла мне нагнаць маю навуку.  Апрача суму ад такога доўгага растання з мамай, моц якога вы самі добра разумееце, непакоіць мяне яшчэ, ці змагу я чаканням мамы адпавядаць.  Я ведаю, як яна клапоціцца аб тым, каб я належным чынам выкарыстала навукі, якія я буду спасцігаць, і я хачу з самым шчырым жаданнем вывучыць іх усёй душой.  Але ці атрымаецца ў мяне, ці здолею я? За гэта вельмі перажываю.

Найпершы клопат мой аб будучыні, які я адчула душой сваёй, бо да гэтага часу я не клапацілася ніколі пра заўтрашні дзень, таму што Бог быў заўсёды са мной.  З дзяцінства жывучы з мамай, я нічога не жадала і не баялася нічога, бо яе любові хапала для майго шчасця, а яе апека адганяла кожную трывогу ад мяне.  Адзінай маёй трывогай было, каб не засмуціць нічым маму, а калі я магла ёй дапамагчы ці зрабіць якую-небудзь прыемнасць, то была такая шчаслівая, што вышэйшага шчасця  на зямлі жадаць не магла.  І лічыла, што так будзе заўжды, бо мне не прыходзіла такая думка, што маё становішча можа змяніцца.  Але нядаўна мама сказала мне, што кожнае з нас павінна мець такую адукацыю, каб яна магла запэўніць у будучыні незалежнае жыццё на падмурку ўласнай працы, а не на тым, што пасля бацькоў можа атрымаць.

З таго часу я пачала думаць над сваёй будучыняй і са смуткам заўважыла, што мала чаго магу, што ўвесь час мне патрэбна дапамога і апека іншых людзей, а ўзаемнасцю пакуль адплаціць не магу.  З ахвотай я папраўдзе пайшла б на працу, калі б мама гэтага хацела.  

Мае патрэбы матэрыяльныя абмежаваныя, мае жаданні лёгка выканаць, так што калі б я апынулася ў цяжкім становішчы, то ніколі б на нястачу не паскардзілася.  Але на якую працу я магу пайсці, калі я нічога не ўмею? Служба, да якой падрыхтаваны зараз усе незаможныя паненкі, гэта гувернёрства.  Я ж амаль не ведаю навук, а гаварыць па-французску, што  зараз вельмі важна сярод гувернантак, не магу, пра музыку і маляванне паняцця не маю.  Адным словам я нічога не ўмею, так што трэба ўсё з пачатку вывучаць, шмат гадоў на навукі аддаваць, у маім жа ўзросце ці не позна думаць пра гэта? Аднак я не страчваю надзеі і спадзяюся, што хутка вазьмуся за працу, і калі Пан Бог у блаславенстве мне сваім не адмовіць, то дазволіць скарыстаны час кампенсаваць.  Думка, што я не здольная да навук, і буду праблемай  для самых дарагіх мне людзей, дадасць мне сілы для сапраўднай працы, а дапамога пані Казіміры здыме не адну цяжкасць.  О Божа! Засцеражы мяне ад таго, каб я калі-небудзь стала прычынай клопатаў мамы, аб гэтым перадусім я прашу Цябе ў гэты момант…

І яна была вернай сваім рашэнням, а з-за выезду пані Брынк у Літву толькі паўтара года ў доме іх правесці змагла.  Аднак за гэты час зрабіла вельмі шмат для свайго навуковага выхавання, бо не толькі пазнаёмілася з элементарнымі прадметамі і са знакамітымі творамі літаратуры айчыннай і замежнай, але і атрымала шмат практыкі ў польскім правапісу а таксама французскім і вялікія поспехі паказала ў маляванні, да чаго пані Казіміра адкрыла ў ёй талент.  Музыкай не займалася, хаця і любіла яе, бо маці лічыла, што музыка  надта шмат забірае часу і грошай, каб невялікія поспехі маглі кампенсаваць значныя страты.  А паколькі Паўлінка не паказвала высокіх здольнасцяў да музыкі, маці не хацела страчваць дарагі час закошт іншых прадметаў, асабліва таму што адукацыя Паўлінкі і так была спозненая.  

Пасля звесткі пра хуткі выезд паноў Брынк наша маці прыехала забраць Паўлінку, і калі пераканалася ў яе поспехах, такая была шчаслівая, што абдымала пані Казіміру з усёй любоўю мацярынскага сэрца, з падзякай ёй за такую клапатлівую і адпаведную апеку.  Слёзы ўдзячнасці, што з’явіліся ў гэты момант на яе вачах, былі найлепшай для Паўлінкі ўзнагародай за яе працу і такі доўгі сум.  Маці праўда не сказала ні слова пахвалы, толькі прытуліла яе да грудзей, і абодва сэрцы зразумелі гэту нямую мову шчасця і адначасова падзякавалі Богу за гэту хвіліну раскошы для духу.

Хаця пазней вопыт Паўлінкі ўзбагаціўся яшчэ шмат якімі набытымі ведамі, можна аднак сказаць, што палёт і спеласць яе думкі дасягнулі ужо ў гэты час усёй паўнаты свайго развіцця.  Развагі яе і меркаванні ўражвалі, асабліва сваёй важкасцю і – так бы мовіць – дасягальнасцю заключанай у іх праўды, не кажучы пра тое, што не патрэбна было даходзіць да сутнасці іх шляхам доўгага роздуму, і тым больш звяртацца да прачытаных па гэтым прадмеце кніг.  У яе размовах не было нават ценю педантызму, і гэта дазваляла думаць, што без ніякіх навуковых вывадаў і цытавання яна вырашала самыя значныя маральныя і агульныя пытанні з такой простасцю і сціпласцю, не закранаючы чыйго-небудзь самалюбства, ясна і грунтоўна прадстаўляла прадмет, як быццам у душы насіла беззаганную норму сутнасці ўсяго.  Абаронца прыроджаных ідэй знайшоў бы ў размовах з Паўлінкай шмат новых доказаў у пацверджанне сваёй тэорыі, бо здаралася неаднойчы, што ў пытаннях, пра якія не чытала, не чула перад гэтым, такія правільныя давала рашэнні, як быццам даследавала раней грунтоўна гэты прадмет.  Я б сказаў, што сам Пан Бог першаасновы сваіх спраў ёй давёў і ўсе маральныя ісціны на скрыжалях яе сэрца напісаў, так адчуванні прыгажосці, дабра і справядлівасці здавалася былі складнікамі яе душы.  Калі яе запытвалі аб прычынах сказанага ёй, яна адказвала звычайна, што гэты прадмет сам уяўляўся ёй такім чынам, так што немагчыма было па-іншаму на яго глядзець.  І аднак у гэтых пачутых ці адгаданых меркаваннях столькі было праўды і святла, што нават самы тонкі сафіст не мог бы лагічна пярэчыць ёй.

Знешнасць Паўлінкі таксама дайшла ўжо ў Алыцы да патрэбнай нормы і набыла рысы, што адзначалі яе ўсё жыццё.  Гэта не быў тып прыгажосці, якую  класічныя творы мастацтва сваім выглядам нагадваюць, і аднак яе фігура, прыгожая і стройная, рысы, дробныя і выразныя, ажыўленыя вялікімі і блакітнымі вачыма, нарэшце, белая скура і празрыстая амаль каля чорных вейкаў, стваралі такі цэльны вобраз, што кожны, хто на яе пазіраў, атрымліваў глыбокае ўражанне і адчуваў у глыбіні сэрца, што перад вачыма ў яго анёл.  Сярод аднагодак Паўлінка была ні да каго не падобная, нельга было яе не заўважыць і не зацікавіцца ёю.  Але ёй ніхто не зайздросціў, ні сярод прыгожых, ні сярод не надта прыгожых, бо тое, што ў ёй прываблівала, замест таго, каб асмяляць і прыцягваць адаратараў, акрэслівала вакол яе нібыта чарадзейнае кола, якое без узбраення ў найвышэйшую простасць і сціпласць, ніхто не мог бы асмеліцца перайсці.  Яна абуджала хутчэй годнасць, а не інтарэс, што для маладых асоб, якія не пазбаўлены пустаты, звычайна не пажадана.  

Галоўнай рысай твару Паўлінкі была рухомасць яго выразу: кожнае ўражанне, кожнае пачуццё, кожная няўлоўная думка адбіваліся на яе твары, як на люстры, і гэта адухоўленасць яе аблічча вылучала яе ў любым атачэнні.  Яе прыгажосць не была вынікам барваў і рыс, што з-за знешняй прывабнасці прыкоўвае позірк да выбранага чалавека і загадвае любавацца яго прыгажосцю забываючы пра цэлы свет.  Яе прыгажосць была чымсьці агульным са святлом промня, які толькі акрэслівае дарогу да Неба, прыцягвае зрок і на аблічча сонца глядзець загадвае.  Пазіраючы на яе, не думалася зусім пра рысы яе твару, але за гэтай знешняй абалонкай адчувалася анёльская душа, якая апраменьвала незямным бляскам яе твар, і закрывала яе рысы ад позірку таго, хто глядзеў, як брыльянтавы бляск купальскага светлячка яго абрысы ад цікаўнага вандроўніка хавае.  У яе блакітных вачах не рай зямны з яго невыказальнымі раскошамі, але Неба з хвалой Стваральніка адбівалася; бо ў іх позірку было штосьці такое чыстае, такое высокае, такое святое, што спатканне з яе позіркам не абуджала ніякага зямнога полымя, але гасіла усялякую не да часу думку і ў дзіўны роздум пра нешта вышэйшае, незямное паглыбляла.

Такой паўстала Паўлінка пасля свайго вяртання з Алыкі, на сціплым ваютынскім гарызонце, такою заставалася аж да смерці ва ўсіх праявах свайго кароткага жыцця.  Яе любілі паўсюдна, але найбольш умелі ацэньваць яе рысы там, дзе найглыбей знаёмілася з людзьмі, і тыя толькі, хто не адно сэрца спазнаў, ведалі якое гэта рэдкае з’явішча на нашым бедным свеце.  Сапраўдным яе прыхільнікам быў некалі вядомы паэт, а зараз сівы ўжо стары, генерал Людвік Крапіньскі, які пасля пражывання па ўсім свеце ў час маладосці цяпер пад старасць пасяліўся з жонкай і дзецьмі ў ціхім, але прыгожым Варончыне.

Паколькі некалі стасункі генерала з нашым дзядзькам Алоізам былі цесныя, паміж Варончынам і нашай сям’ёй была добрая сувязь, так што нават пасля смерці бацькі наша маці наведвала час ад часу самотнае жытло сівага аўтара “Людгарды”.  Менавіта ў гэтым годзе, калі Паўлінка вярнулася з Алыкі, няшчасце прыйшло да Крапіньскіх: смерць забрала вясной жыццё старэйшай дачкі генерала, Марыі, з-за чаго пакінула абоіх бацькоў у жалобе бясконцай.  Ад смутку бацька выплакаў старыя вочы, так што з гэтага часу пачаў пакрыху страчваць зрок, і нарэшце зусім аслеп.  Добразычлівасць паньства Крапіньскіх да Паўлінкі і прыязнасць, якую аказвала ёй другая іх дачка Сафія, былі прычынай, што старыя муж і жонка прасілі нашу маці, каб для суцяшэння іх гора пакінула ім Паўлінку на некалькі месяцаў, на што маці ахвотна пагадзілася.

Падчас свайго побыту ў Варончыне Паўлінка пазнаёмілася з ксёндзам Віктарам Ажароўскім, у той час яшчэ маладым, але вядомым паўсюль з-за сваёй адданасці і пабожнага жыцця, пробашча.  Сын заможных бацькоў і адпаведна выхаваны са сваім тытулам граф Віктар пакінуў звычайнае жыццё ва ўзросце, калі яго захапляльны вір найбольш моцны і прывабны.  Скончыў у Рыме навуку тэалогіі, вярнуўся ў краіну і пайшоў на працу ў луцка-жытомірскую дыяцэзію, дзе хутка пайшоў па ступенях духоўнай іерархіі, і стаў у хуткім часе прэлатам аліцкай капітулы і рэктарам семінарыі ў Луцку.  Усё, што было найсвяцейшым і пабожнейшым як сярод духавенства, так і сярод свецкіх, імкнулася з усёй правінцыі ў Луцк, каб знаходзіцца пад яго светлым пастырствам; а прыклад суровага і пазбаўленага любой свецкасці яго жыцця, якое вёў  у адзіноце, яшчэ больш прабуджаў жаданне вернікаў да навучання цноце, больш нават, чым яго поўныя святасці яркія набажэнствы.  Па парадзе кс.  Ажароўскага маці адразу пасля вяртання Паўлінкі з Варончына, змясціла яе ў Луцку ў Сястрыцтве Міласэрнасці, каб яна прыгатавалася належным чынам да Другога Прычасця? Сам ксёндз Віктар кіраваў гэтым прыгатаваннем, якое доўжылася пару тыдняў, і сам даваў дзяўчатам парады.  Пасля споведзі за ўсё жыццё сваё Паўлінка ўступіла ў сястрыцтва і прыняла імя Марыі, тлумачачы гэта найбольшай блізкасцю да Найсвяцейшай Панны, да якой усё больш звярталася ў гарачых малітвах.

Хутка пасля вяртання з Луцка Паўлінка зрабіла першае сваё падарожжа ў Літву.  Ужо шмат гадоў маці не мела магчымасці наведаць сваякоў на Случчыне, хаця была ўсім сэрцам да іх прывязаная, сюды далучаючы роднага брата Юльяна Вендорфа і найлепшую сяброўку сваю Зубкову, якая якраз выдавала сваю старэйшую дачку Сафію за Яўстафія Межаеўскага.  З жаданнем сустрэцца ў гэты дзень з усёй сваёй сям’ёй, цётка маліла нашу маці ў гонар трыццацігадовага сяброўства, каб таксама наведала Зубковых, а паколькі і маці вельмі хацела ўбачыць літоўскіх сваякоў, то без доўгіх збораў адправілася з Паўлінкай і Зосяй на Случчыну.  

Не буду апісваць гэтыя некалькі сем’яў, што былі родныя для маці, з якімі чытачы яе дзённікаў добра знаёмыя.  Скажу толькі, што калі маці пасля столькіх гадоў апынулася сярод іх, то аджыла і нават памаладзела, абагрэтая іх зычлівасцю і суперажываннем.

Агульнасць уяўленняў, пачуццяў і схільнасцяў разам з агульнымі ўспамінамі такой моцнай сувяззю збірала ўсіх членаў гэтай сям’і, што малая нават думка, малое жаданне, кожны боль і кожная радасць ва ўсіх прыгожых гэтых душах адгукаліся рэхам.  Ні час, ні адлегласць, ні проза клопатаў жыцця не здолелі зменшыць моц гэтага духоўнага саюза, які грунтаваўся на аднолькавай шляхетнасці характару і пабожным выхаванні, не баяўся быць разбітым аб скалы хцівасці, гордасці і самалюбства, аб якія звычайныя прыязнасці маглі разбівацца.  Апынуўшыся сярод сваіх любых, маці забылася крыху на ўсе атрыманыя страты і адчуты боль, і дыхаючы тым жа паветрам, пазіраючы на тыя ж пейзажы, і асабліва стасуючыся з тымі ж людзьмі, як і некалі, адчула сябе такой шчаслівай, як у хвіліны прыгожай маладосці.  Праўда, гэтае забыццё не магло доўга доўжыцца, бо тыя самыя мясціны, што напаўнялі розум і ўяўленне, адсылалі ў лепшыя часіны, нагадвалі таксама не менш дарагіх адсутных ужо, што ніколі з магільнай цішы не змогуць выбрацца.  Аднак бальзам сяброўства умеў суцяшаць нават боль ад гэтых адкрытых ран, амываючы іх агульнымі слязьмі.

Не аднаго суцяшэння сэрца аднак шукала маці ў падарожжы сваім па Літве, яе займала не менш важнае практычнае пытанне, па якім яна хацела атрымаць параду ў больш дасведчаных членаў сваёй сям’і.  Справа была менавіта ў тым, як выхоўваць сыноў і да якой кар’еры ў наступстве іх рыхтаваць, бо пры змененых умовах у краіне, пры поўнай рэарганізацыі публічных школ усе ранейшыя звычаі і доказы не маглі ўжо служыць падмуркам, так што хочучы ці не хочучы, бацькі мусілі пракладваць новыя сцежкі для сваіх дзяцей.  Найпершым пытаннем да вырашэння было: ці нас дваіх старэйшых, якія перайшлі ў чацвёрты клас, пакідаць далей у гімназіі кляваньскай, ці забраць адтуль і зноў узяць пад мацярынскае крыло?

У агульным суджэнні маці не толькі не была супраць публічнага выхавання для хлопцаў, але наадварот прызнавала вялікую яго карысць.  Яна лічыла, што мужчына павінен быць загартаваны, адважны, знаёмы з людзьмі і самастойны, каб у розных выпадках жыцця здолеў выжыць, што ў хатнім выхаванні нялёгка даецца набыць.  Ужо сама разнастайнасць навук, патрэбных выхаванаму мужчыну, так шмат патрабуе настаўнікаў, што невялікая, адмераная плата недастатковая для гэтай мэты.  І нарэшце, стасункі з сябрамі, знойдзенымі ў школах, звычайна вельмі моцныя для жыцця і з’яўляюцца дапамогай у будучым.  Бо школьныя таварышы, калі растуць разам і развіваюцца пад уплывам адных педагагічных і грамадскіх умоў, нашмат лягчэй могуць паразумецца пазней, калі са школьнай лавы разам у жыццё пойдуць, і наўрад ці гэта магло б адбыцца, каб кожны грамадзянін дзяржавы з розных крыніц жыцця свайго досвед атрымліваў.

Аднак для таго, каб выхаванне публічнае магло даць жаданы вынік, трэба абавязкова добрае настаўніцтва ў школах і належная маральная падрыхтоўка з боку моладзі.  Бо там, дзе школьная рэчаіснасць не адпавядае свайму высокаму пасланніцтву, моладзь будзе як статак што пусцілі на самапас, без аніякага забеспячэння ад паступаючых адусюль небяспек, так што калі грунтоўных правіл не вынесла з сям’і, хутка здзічэе, чым адукуецца ў школах.

Маці наша таксма лічыла, што пры цяперашніх умовах не належала распачынаць публічнае выхаванне моладзі да пятнаццаці гадоў, бо рэдка здараецца, каб хлопчык да гэтага ўзросту быў настолькі свядомы, каб мог змагацца з небяспечнасцю недарэчных школ.  Душа ў хлопцаў развіваецца нашмат пазней, чым у дзяўчат, пры гэтым абуджэнню гэткага развіцця душы, якое выходзіць за межы сямейных стасункаў, спрыяе маці сваім апякунчым уплывам, каб замест здаровых і выніковых пачуццяў часовыя жаданні ў маладога чалавека не перамаглі.  Самалюбства, непастаянства характару, цвёрдасць і нячуласць да чужых пакут бываюць часта вынікам ранняга спынення жаночага ўплыву на хлопчыкаў а залішняя чуллівасць і невялікая сіла волі – вынік недахопу мужчынскай рукі пры выхаванні.

А што ж гаварыць пра ўплыў рэлігіі? Хто не ведае, што вера і пабожнасць толькі ад маці перадаюцца і ў першыя гады дзяцінства толькі і жывяцца што сэрцам маці? Немаўля, якога цёплае дыханне мацярынскай любові да Бога дастаткова сагравала, можа канечне потым нікога не любіць і нават на хвілінну пайсці супраць сумлення, але паколькі мае іскру шляхетнасці ў душы і камень у грудзях замест сэрца не носіць, раней ці пазней на дарогу цноты вярнуцца здолее, бо як толькі сляпы шал страсці пройдзе, тут жа абудзіцца сумленне, а памяць пра мацярынскую любоў да Бога мацней, чым самыя моцныя забароны, да сэрца марнатраўнага сына прыйдзе і да стоп Нябеснага Айца яго прывядзе.

У дачыненні да нас маці вымушана была адступіць  ад сваіх педагагічных правіл, бо перамагла выразная воля паміраючага бацькі наконт  нашай навукі ў школах.  Вопыт таксама пераканаў, што яна не памылялася ў сваіх поглядах на выхаванне, бо надта ранняе наша аддаленне ад сям’і найгоршыя вынікі давала.  Бацька меў на ўвазе галоўным чынам наша навуковае выхаванне, калі баяўся што страцім час дома.  Не валодаючы такой трапнасцю, як маці, наконт ацэнкі характарў дзяцей, якой адзначаецца мацярынскі далікатны інстынкт, бачыў нас такімі, якімі мы выглядалі, і таму не лічыў, што нас школа сапсуе.  Маці, наадварот, глядзела хутчэй на схільнасці чым на нашы ўчынкі, і бачачы, што ніва сэрца яшчэ не досыць апрацавана, каб кінутае ў яго зерне без далейшага клопату аб ім расло і каласілася, абірала нават страціць штосьці з навукі, чым рызыкаваць нашай маральнасцю.

Адбылося паводле жадання бацькі, але вопыт некалькіх гадоў даказаў, што сэрца маці больш прадчувае.  Замест таго, каб набрацца сіл і далей развіваць сваю дабрыню, з кожным годам мы пазбываліся цнот, раней прышчэпленых, а да недахопаў дзяцінства дадавалі яшчэ недахопы падлеткавага ўзросту.  Уражаная гэтым маці знайшла сілу процістаяць злу, але пасля безвыніковых спроб яна нарэшце пераканалася, што толькі хіба змяшчэннем нас пад мацярынскім крылом можа здолела б выправіць гэтыя маральныя хібы, якіх набраліся ў школе.  Каб жа навукі нашы пасля забрання нас са школы не пацярпелі, маці займела намер пераехаць жыць у Крамянец, дзе пасля закрыцця ліцэя засталося некалькі ранейшых настаўнікаў, якія ахвотна займаліся прыватным выкладаннем.  Каля дзесятка сямей выкарысталі ўжо раней гэтыя абставіны для выхавання сыноў паводле толькі што спыненай нацыянальнай традыцыі, не выключаючы школьныя метады, і таму вынікі, якія атрымалі тым больш заахвочвалі нашу маці пайсці па іх шляху.

Пражыванне ў Крамянцы таксама адпавядала поглядам маці і па выхаванні дачок, якія не пакідаючы яе падкрылля, маглі мець неблагіх настаўнікаў і прысвячаць увесь час навукам.  У грамадскія пансіёны, а тым больш дзяржаўныя інстытуты, якія пачалі арганізоўваць якраз у нашай краіне, не хацела аддаваць сваіх дачок, не толькі з-за тэндэнцыйнага напрамку  гэтых устаноў, але і таму што яна лічыла найлепшым выхаванне для паненкі пад наглядам маці.  У выпадку недастатковай яе адукацыі ці немажлівасці займацца выключна справай выхавання дзяцей хацела б, каб дочкі былі у далёкіх, нешматлікіх і закрытых выхаваўчых установах, дзе пад апекай светлых і пабожных майстрых яны маглі праводзіць ціхае, прысвечанае навуцы жыццё.  У той час праблема выхавання жанчын яшчэ не мела таго пагрозлівага для грамадства характару, які носіць ад часу з’яўлення эмансіпацыйных павеваў, калі абранне вышэйшай адукацыі сродкам раўнапраўя жанчын, заахвочвае маладых паненак часцей хадзіць на ўніверсітэцкія заняткі, хоць бы і разам з маладымі хлопцамі, каб атрымаўшы роўныя веды з мужчынамі, яны маглі супернічаць з імі на арэне грамадскага жыцця.

У эпоху, аб якой тут гаворыцца, усе згаджаліся на тое, што сфера дзейнасці жанчыны знаходзіцца ў межах хатняга жыцця, і хваляваліся  пра тое,  ці сапраўды для дзяўчат, каб аблегчыць набыццё больш шырокага кола навуковых звестак, трэба карыстацца ўсё больш пашыранымі выхаваўчымі жаночымі школамі, і гэта пад непасрэднай апекай дзяржавы, як інстытуты, пад апекай яе і наглядам, як узорныя пансіёны, дзе праграму прымала дзяржаўная інспекцыя.  Па гэтым пытанні мая маці была сапраўды супраць грамадскіх адукацыйных устаноў для жанчын, у якіх, як яна лічыла, паненкі больш страчваюць, чым набываюць.  Асабліва, калі частыя і вядомыя вечарыны з удзелам вайсковай і цывільнай моладзі ўваходзілі ў выхаваўчую праграму як сродак знаёмства маладых паненак са звычаямі свету, членамі якога павінны хутка былі стаць.  

Аргумент, які ужывалі у той час шматлікія абаронцы грамадскага выхавання  для жанчын, што маладыя паненкі, асабліва небагатыя, наведваючы адкрытыя навучальныя установы, маглі за невялікую цану вывучаць вялікую колькасць прадметаў, аб якіх у доме бацькоў паняцця б не мелі, у вачах маёй маці быў беспадстаўны.  Ужо таму, што гэта павярхоўнае знаёмства з алгебрай, геаметрыяй, фізікай, хіміяй і г. д.  мала для чаго ў практычным жыцці жанчыне прыдацца можа.  Яна лічыла, што гэты вопыт вучонасці развівае толькі пустату ў гэтых  няспелых галоўках, якія навучыліся пэўным тэрмінам з навук і лічаць, што могуць тое ж, што сапраўдныя навукоўцы, і не хочуць раздумваць і вырашаць найцяжэйшыя праблемы.

 Аднак, якой жа цаной яны аплочваюць гэтыя бедныя крупіны ведаў, якія праз пару гадоў так лёгка вылятаюць з памяці іх, што тая, што нядаўна лічыла, што годная засядаць у арэапагу мудрацоў, сёння назваў нават некаторых з вывучаных нібыта навук успомніць не можа! З пункту гледжання маральнасці маладыя паненкі рызыкуюць  падпасці тысячам небяспек, ад якіх пад наглядам вопытнай маці ці настаўніцы былі б лёгка засцярожаныя, а не выкарыстоўваючы ніводнай з выгод, якія мужчыны атрымліваюць з грамадскім выхаваннем, непараўнальна больш адчувальныя страты нясуць, чым прадстаўнікі моцнага полу.  

Мужчына, які самой прыродай рэчаў прызначаны быць ініцыятыўным, да  арміі павінен абавязкова свет спазнаць і кожнай небяспецы смела пазіраць у вочы.  Ён павінен выхаваць у сабе дзелавітасць, адвагу і пэўную самастойнасць характару, без чаго ў грамадскім жыцці выбітнага становішча заняць нельга, а калі ў гэтых спробах і атрымае фіяска, то дапаможа нават і тады яму ў значнай ступені атрыманы вопыт і выхаваная мужнасць.

Але якую карысць падобнае выхаванне характару можа мець для жанчыны, якая па прыродзе сваёй павінна ці саступаць, ці хаця б стасавацца з чужым меркаваннем па абавязку кахання? Развіццё незалежнасці характару стала б для яе ў далейшым жыцці хутчэй перашкодай і пакутай, чым дапамогай.  А і фізічная адвага не шмат да чаго можа спатрэбіцца.  Абкружаная увесь час чулай апекай бацькі, брата, мужа ёй не пат рэбна мужнасць рыцара, якую дарэчы ніякія вымаганні супраць прыроджанага характара не здолеюць развіць, так што за выключэннем рэдкіх выпадкаў, жанчына заўсёды будзе баязлівай.  Паколькі гэта не змяншае яе маральнай годнасці, з гэтага вынікае, што баязлівасць не памяншае павагі да яе, паколькі ўласцівымі для свайго полу прыкметамі можа быць набыткам для каго-небудзь.  Падчас, калі мужчына баіцца, хоць бы пры гэтым самыя прыгожыя меў рысы, не будзе паважаны нават тымі ж баязлівымі жанчынамі.  Тым менш прыдатнай можа быць для маладой паненкі падрабязнае знаёмства з сапсаваным светам, з якім бы мужчына не мог вынікова змагацца, калі б не пазнаў яго раней.  Сціпласць і неўсведамленне зла, схаванага ў жыцці, - больш моцны шчыт для яе, чым выклікаючая смеласць, якая з’яўляючыся нібыта небяспекай, кідае самохаць у пашчу зла.

Вызваленыя нават ад любых рэлігійных уплываў мужчыны, якія ўсё покрыва зла сарвалі для свайго навучання і якія тэарэтычна з’яўляюцца прыхільнікамі эмансіпацыі жанчын, пры выбары жонкі шукаюць перадусім сціпласць, пакору і выкананне абавязкаў ды ахвотнае паслушэнства, бо гэта непярэчанне лічаць асновай шчасця ў шлюбе.   Тыя ж цноты, што пад бацькоўскім дахам ці ў кляштарнай цішыні развіваюцца свабодна, як расліна на роднай глебе, у школах грамадскіх вянуць і марнеюць, як экзатычная кветка у пясчаным і спаленым сонцам стэпе.  Нешматлікія і закрытыя пансіёны настолькі ўсяго могуць адпавядаць свайму прызначэнню, наколькі кіруючыя імі асобы духам любові, святасці і чуласці набліжаюцца да пачуццяў мацярынскіх, якія ў выхаванні застануцца заўсёды ідэалам.  Чым больш навучаных  паненак, тым горш з пункту гледжання маральнасці, прынесенай з сям’і, а чым менш нарэшце сумленнасці ў апецы выхаванак, тым больш небяспекі пагражае несвядомым дзяўчаткам.  Бо ў вялікай грамадзе нагляд робіцца настолькі цяжкім, стасункі таварыскія такія лёгкія, што як толькі знойдзецца адна хворая авечка, так адразу зло шырыцца, як гангрэна, што падтрымліваецца цікаўнасцю і прыхаванае фальшывым сорамам.  Маладая паненка – гэта белая лілея, якая аднойчы стаптаная, ніколі ўжо першай сваёй красы не верне, з чаго вынікае, што, як далікатная кветка, з найбольшым клопатам павінна быць апекавана, каб ні холад нявер’я, ні зло, ні цяжкасці снежных намётаў яе пялёсткаў бы не замарозілі.

Пры чым гэтае жыццё, такое шумлівае, крыклівае, гэтыя такія шматлікія стасункі і вясёлыя забавы, адвучваючы маладых паненак ад дамашняй цішыні, павольна таксама і любоў да вясковага пейзажа руйнуюць.  Выхаванкі грамадскіх вучэльняў, асабліва ў сталіцах і вялікіх гарадах, сумуюць звычайна пасля замужства па гарадскіх імпрэзах, балях, відовішчах,-адным словам, па вялікім свеце, дзе маглі б з’яўляцца і падабацца маглі.  Аднак гонарам нашага краю з’яўляюцца вясковыя матроны, што сваімі сямейнымі цнотамі, нібыта мурам абкружаныя, нават у часы разбэшчаныя васемнаццатага стагоддзя, нашы сямейныя вогнішчы ад разбурэння і сораму выратавалі.  Мудрыя гэтыя і пабожныя кабеты не інакш, як на відавоку цнатлівых маці ці ў ціхіх сценах кляштараў раслі, больш у жывых прыкладах і прамовах сваіх настаўніц, а не ў мёртвых кнігах практычную мудрасць пачэрпваючы.

Вось якія, без сумнення, надта важныя ад грамадскага для жанчын выхавання шкоды.  Калі такая справа з установамі, дзе адны паненкі выхоўваюцца, то што ж сказаць пра агульныя жаноча-мужчынскія ўніверсітэты, пра якія мараць наватары і якія ўжо існуюць нават то тут, то там? Гэткая спроба нават паганскаму свету невядомая.  Бо прыроджаны інстынкт чалавечнасці праз усе стагоддзі ахоўваў жанчын, асабліва маладых, ад непасрэднага сутыкнення з мужчынскім натоўпам.  Хрысціянства ж паставіла жанчыну як на высокі п’едэстал, дзе ўзносячыся прыгажосцю сціпласці і анёльскай нявіннасці, звысоку належную павагу цноце атрымлівала.  Тыя, хто хоча змясціць маладую дзяўчыну  без аніякай апекі ў вір разбэшчанай у сваёй большасці моладзі, садзячы яе на тую ж школьную лаву і гэта ва ўзросце, калі выбар сяброў абавязковая патрэба для дзявочай годнасці, тыя, скажу я, несапраўдныя абаронцы дзявочых правоў, зводзяць, нібы сляпыя, хрысціянскую Вясталку з вышыні ў страшнае балота, якое яе бялюткае покрыва змяняе ў брыдкія лахманы.

Хто  падумаў, што ў вельмі яскравых колерах я прадстаўляю гэты вобраз, няхай загляне ў тыя навучальныя ўстановы, дзе дарослыя паненкі разам з мужчынскай часткай моладзі наведваюць лекцыі. Няхай зірне асабліва на жытло гэтых студэнтак, якія прыехалі ў горад адны, жывуць у шматнаселеных, нанятых кватэрах, без аніякай апекі, і калі пэўную пару абярэце для наведвання, страціце, скажу я вам, назаўсёды ахвоту адпраўляць ва ўніверсітэт сваю сястру ці дачку.  Я не пярэчу, што выключныя характары і сярод такіх невыгодных умоў ад поўнага знішчэння могуць захавацца, мажлівасць жа выключэнняў не касуе правіла, так што заўсёды застанецца несумненным, што толькі коштам таго, што для жанчыны павінна быць самым дарагім, г. зн.  коштам сумлення, маладая паненка можа сёння ўніверсітэцкую навуку спасцігаць.

Дык падумаем, ці той самы набытак каштоўны для жанчыны,  у той час як валодання ім пазбягаць варта.  Карыфеі эмансіпацыі злучаюць у адно пытанне вышэйшай адукацыі з пытаннем грамадскага жыцця, у якое навука павінна на іх погляд адчыніць браму жанчынам.  Калі б так насамрэч было, каб пасля заканчэння спецыяльных курсаў кожная паненка мела перад сабой адкрытай грамадскую працу, то і тады патрэбна было б усё прадугледзець, не выключаючы рэальную карысць для жанчын; тым больш сціслы разбор тут патрэбны, паколькі і само гэтае сцверджанне ўсяго толькі дапушчэнне.  Я лічу, што абедзве гэтыя праблемы найхутчэй вырашаны быць могуць практычна,ці праз непрадузятае вывучэнне спярша прыроды мужчынскай, як і жаночай, і далейшае апекаванне крок у крок паненкі, якая прагне пасля заканчэння ўніверсітэцкіх курсаў адкрыць сабе дарогу ў жыццё грамадства.

Вось як яно, што да першага, досыць простага позірку, каб пераканацца, што прырода так фізічная, як і маральная мужчыны і жанчыны такая розная, што адным спосабам тымі ж сродкамі і ў тым жа накірунку навучаная, зусім не можа у далейшым да адных і тых жа абавязкаў быць накіраванай. Мужчына, які фізічна мацнейшы, радзей хварэе, менш уражлівы і таму нашмат большай валодае рыцарскай адвагай, кіруецца розумам найперш, чым пачуццём, з мысленнем, якое здольнае да ўсеабдымнасці і абагуленасці ў поглядах, самой існасцю прызначаны быць абаронцам і апекуном сям’і, сваёй краіны.  Таму жыццё грамадскае для яго натуральнае, дзе ен павінен змагацца, не абавязкова са зброяй у руцэ, каб пазбегнуць знешняга варагавання, але словам ды пяром, каб абараніць ад бяды настаўнікаў грамадскіх і рэлігійных, ды натуральныя правілы, на якіх трымаецца свет маральнасці і стасункаў.

Жанчына наадварот: больш слабая і далікатная, а пры гэтым уражлівая і чулая, кіруецца пераважна сэрцам, больш здольная да самаахвярнасці, чым да халоднага вымярэння справядлівасці, не ў стане быць са зброяй у руцэ, ні прысуджаць цяжкія кары вінаватым, ні нават пераносіць парламентарных дыспутаў на трыбуне, бо яе арганізм не для атакавання, так што пры першым падобным намаганні змагання з прыродай бліснуў бы пры барацьбе з мужчынам, як бліскае крышталь, што сустракаецца са сталлю.  Нават выключна моцныя здароўем жанчыны, калі хочуць прысвяціць сябе жыццю грамадскаму, павінны былі б адмовіцца ад радасці сям’і, бо самі ўмовы мацярынства не дазволілі б жанчыне быць салдатам, матросам, ахоўнікам грамадскага парадку ці якім бы то ні было кіраўніком.  Нават абавязкі евангельскага апостальства не зусім адпаведныя для  іх з-за прыродных здольнасцей, паколькі сам Збавіцель ад пастырскага служэння іх выбаўляе.  Калі ж грамадская праца не адпавядае  прыродзе жанчыны, то якую мэту магла б мець для яе вышэйшая спецыяльная адукацыя, якая з’яўляецца толькі прыгатаваннем да працы ў грамадстве.  Але можна б атрымаць пэўную кар’еру, дзе слабы і далікатны жаночы арганізм не быў бы перашкодай, як у медыцыне, офіснай працы, занятках тэхнарствам і інжынерыяй. Пойдзем далей і паглядзім, наколькі атрыманне такога кшталту пасад праз спецыяльную адукацыю практычна ажыццявіма і пажадана для жанчын?

Найперш паглядзім, якім коштам такая кожная пасада здабываецца, і чаго яна вартая потым? Паводле сённяшніх педагагічных спроб можна лічыць, што патрэбна як найменш дзесяць гадоў працы ў гімназіі для атрымання спецыяльнасці і пяць для атрымання ўніверсітэцкага атэстату.  Пачынаючы вывучаць ў адзінаццаць гадоў навукі класічныя, заканчваюць іх наўпрост каля дваццаці шасці.  Досыць прагледзець універсітэцкія справаздачы, каб пераканацца, што гэта сапраўды ўзрост межавыдля моладзі, што заканчвае вышэйшую адукацыю.  Калі б паненкі хацелі ісці далей гэтай дарогай, павінны былі б займацца столькі ж часу цяжкай і суровай навуковай працай, і гэта, маючы арганізм нашмат слабейшы, чым мужчынскі.  Але ці ж на гэтым канец? О не.  Атрымаўшы ўніверсітэцкі дыплом, яны амаль што не атрымліваюць права да распачынання стасоўнай са здольнасцямі працы, але ніхто не абавязаны даць ім сродкі для жыцця і адпаведны занятак: самі вымушаныя думаць пра сябе.

Калі каторая з іх, апантаная жаданнем ведаў, захоча далей на навуковым полі працаваць, то зноў уласныя сродкі будзе здабываць вымушана, бо грамадскасць толькі ў выключных выпадках прадугледжвае фонды на гэта.  Гэта праца доўгая і мазольная, бо хто не ведае, што ўніверсітэцкія заняткі толькі адчыняюць дзверы да святыні ведаў, так што праз шмат яшчэ гадоў па дарогах навукі трэба ісці, пакуль каля абяцанай ёй вяршыні станеш? Калі ж гэтыя гады мы дададзім да адпаведнай чвэрці стагоддзя, якую правялі над кніжкай, то хутка зразумеем, што хіба толькі якая выключная жанчына захоча прысвяціць усю сваю маладосць для таго, каб доктарскім лаўрам пасівелую скронь увенчыць.

А і тых, што захочуць выкарыстаць набытую ва ўніверсітэце навуку на ніве дзейнай службы дзяржаўнай, не меншыя цяжкасці напаткаюць.  Бо будуць вымушаны распачаць захады наконт пасады ў падвойнай з-за жанчын канкурэнцыі, так што за шчаслівую можна палічыць кожную , якая пасля пяці гадоў працы здолела б знайсці сабе пасаду, якая дала ёй хаця б сціплае існаванне. Але спыніўшыся каля гэтага крэсу ў трыццаць гадоў, што ж яна павінна рабіць далей, наша раўнапраўная пані, якая сярод шматлікіх равесніц выбранкай лёсу назвацца б магла? У гэтым узросце ўжо нялёгка стаць замужняй, бо калі трыццацігадовы жаніх ў самым росквіце маладосці, панна, што пачынае чацвёрты дзесятак лічыцца паўсюдна старой, пасля чаго застаецца адмовіцца на ўсё жыццё ад сямейнага жыцця.  

Але дапусцім, што лёс зрабіў ёй падарунак яшчэ раз, так што павінна зрабіць адпаведны выбар, то і ў гэты час апынецца неўзабаве перад дылемай, бо калі Бог адорыць яе дзецьмі, будзе вымушана або сысці з займаемай пасады, каб сябе прысвяціць абавязкам маці, абоі аддаць дзіця ў чужыя рукі, дзелячыся з памагатай цяжка атрыманымі грашыма.  Дададзім абавязковыя слабасці, падчас якіх трэба, каб хтосьці дапамагаў падчас кіравання.  Пераканаемся, што ў большай частцы выпадкаў гэта слаўная спецыяльная адукацыя, што столькі непатрэбных вымагае ахвяр, не дапамагае паляпшэнню матэрыяльнага дабрабыту.

Я ведаю, што прыхільнікі аднаго з накірункаў выхавання лічаць, што ў любым выпадку ўніверсітэцкая адукацыя ўзнімае без сумнення маральную годнасць жанчыны; робіць яе нашмат больш карыснай грамадству і нашмат мілейшай мужу, якога зразумець і падзяліць працу ў стане.  Паглядзім жа, наколькі і гэта справядліва.

Што да маральнай годнасці жанчыны, досыць хвіліны роздуму, каб прызнаць, што знаёмства з анатоміяй, механікай ці ўсходнімі мовамі нічога агульнага не мае з маральнай годнасцю, якая перадусім на багацці прынцыпаў і сталым характары грунтуецца.  Праўда, што набыццё грунтоўных маральных прынцыпаў і пазбаўленне ад хібаў прыроджаных высокага выхавання вымагае.  Але няхай чытач не забываецца, што тут размова толькі пра навукі спецыяльныя, на розных факультэтах універсітэту выкладаных, а не пра агульную адукаванасць, якой бы я не толькі не забараняў жанчынам, а і рад быў бы як найбольш развіваць, каб не ў навучальных установах і не з касаваннем хрысціянскіх цнот, якія ў кожным разе я вышэй за навуковую адукацыю для сябе лічу.

Дык вось для набыцця маральнай годнасці ні спецыяльныя навуковыя, ні агульныя прадметы, але агульная інтэлігентнасць патрэбная; і гэта не толькі розуму, але сэрца і волі, так, каб душа ўсімі сваімі апекунамі вышэй звычайнага ўзроўню ўзнялася.  Хто ж не ведае, што пэўныя спецыяльнасці навуковыя замест таго, каб рухаць дух да Неба, хутчэй да зямлі яго зводзяць, надаючы яму замест выключнага жыўлення найніжэйшыя функцыі матэрыяльныя, што ў аніякім разе не можа зрабіць дадатнага ўплыву на сумленне і маральнасць жанчыны, што складаюць менавіта яе чалавечую годнасць.

Што да карысці для грамадства, то не разумею, чаму маці, якая добра выхоўвае сваіх дзяцей і ўзорна вядзе хатнюю гаспадарку, менш карысная для грамадства, чым бухгалтарка, тэлеграфістка ці дырэктарка пральні? Наадварот, я лічу, што для грамадства нашмат больш карысная тая паслуга, якой мужчына займацца не патрапіць, чым тая, у якой жанчына не толькі заменена, але і пераўзыдзеная быць можа мужчынам.  Грамадства ж ёсць  шматколькасным целам, у якім кожная частка іншую выконвае функцыю, дзейнасць жа кожнай для ўсяго цела карысная.  Хто б замест вучыць кожную частку адпаведнай ёй функцыі, хацеў бы ўсе астатнія гэтай функцыі навучыць, той сапраўдную шкоду б усяму целу зрабіў бы, бо некаторыя арганічныя функцыі зусім не былі б даступныя ўсяму целу, і астатнія часткі былі б непаўнацэнныя.  

Місія жанчыны ў сям’і і грамадстве зусім адваротная, але не менш важная, чым у мужчыны.  Пазбавіць яе ўласцівай ёй місіі і правесці яе мужчынскай дарогай, гэта скасаваць прызначэнне жанчыны, гэта нанесці ёй ўласна і ўсяму грамадству шкоду.  У што ператварыўся б , пытаюся я, наш край, калі б на месцы цнатлівых хрысціянак, грамадзянак і ўзорных маці, вучоныя і ўсялякага кшталту спецыялісткі апынуліся. Ды зірнем яшчэ на гэтае пытанне з пункту гледжання мужчын.

Наватары лічаць, што кожны адукаваны мужчына хоча знайсці ў будучай палове свайго жыцця памагатую ў занятках свайго прызвання, каб яна магла яго ацаніць і зразумець.  Такой памочніцай адно тая жанчына можа быць , якая такое ж, як і муж, выхаванне навуковае атрымала.  Няхай ласкавы Чытач забудзе на хвіліну пра адлеглыя тэорыі і няхай кіне позірк навокал сябе, на знаёмых сабе навукоўцаў.  Які – пытаюся – астраном, юрыст, філолаг кіраваўся пры выбары жонкі сімпатыямі навуковымі? Хто  ў штодзённым жыцці ахвотней размаўляе з разумным навукоўцам, якая мае прэтэнзіі, прадставіць яго зроку новыя далягляды ведаў, чым са сціплай і зусім да вучонасці без прэтэнзіі жанчынай, але з узнёслым уяўленнем і шляхетным характарам, якая б кожную патрэбу блізкага хацела вырашыць, кожную нядолю супакоіць бы рада?

Мужчына, які атрымаў вышэйшае выхаваннне, патрабуе знайсці сапраўды ў будучай жонцы адукаваную сяброўку, якая б яго зразумець была ў стане, але яго  душу, яго сэрца, а не спецыяльную яго адукацыю.  Ён жадае, каб з ім аб’ядналася як мага цясней, але не пры чытанні збуцвелых фаліянтаў ці агляданні дагістарычных рарытэтаў, а толькі ў яго самых палкіх жаданнях і магчымасцях як чалавека і грамадзяніна.  Не аб тым гаворка, каб працавала з ім разам, рыючыся ў алгебраічных формулах, пандэктах ці рунічных пісьмёнах, але каб таксама звяртала ўвагу на грунтоўныя пытанні быцця і прызначэння чалавека, тымі ж дарогамі да адной з ім мэты ідучы.

Спецыяльная праца мужчыны трымае яго звычайна выключна ў галіне інтарэсаў надзённых,  ніякага жыўлення для душы, так што жыццё ўнутранае непамерна б цярпела, калі б і па-за гадзінамі працы па спецыяльнасці ніхто ў ім гэтага жыцця не абуджаў.  Каму ж уласцівай можа быць такая ўзнёслая роля, як не гэтай існасці іншага складу, што як быццам другую палову яго душы стварае? Жанчына, як чысцейшая і свяцейшая ад прыроды, павінна быць зямным анёлкам, які на сваіх несумніўных крылах узносіць мужчынскі дух да Неба, і бяда ёй, калі ператварыцца захоча ў строгую капланку навукі, якая замест таго, каб раздзьмухаць святы агонь, сама розум мужа вязьмом чалавечых ведаў спінае і ў забальзамаваную мумію пераўтвараецца.

Мужчынская існасць інстынктыўна гэтую патрэбу духа свайго адчувае, так што на сто мужчын аднаго пэўна не знойдзеш, які б вярнуўшыся вечарам у кола сям’і, хацеў бы яшчэ і з жонкай гаварыць пра той занятак, які яго звычайна вычэрпвае, таму мужчына абавязкова патрабуе новай крыніцы, з якой бы мог зачэрпнуць іншае, больш прыдатнае для існавання духа.  

Зрэшты сама высокасць розуму нічога агульнага з вучонасцю не мае, так што вельмі шмат глыбокіх эрудытаў даволі звычайны розум маюць, падчас калі асобы без аніякай навуковай спецыяльнасці могуць мець непамерна высокі палёт духу, і ў стане самыя ўзнёслыя ідэі падаць, і нават далей развіць.  І такіх вось вершалін розуму, якія вельмі часта сустракаюцца ў жанчын, адукаваны мужчына шукае ў таварышцы свайго жыцця.

Мы ж бачым, што для інтарэсаў мужчын спецыяльная навука зусім не пажаданая ў жанчынах, так што падчас найбліжэйшага разгляду гэтага пытання кожны безпасярэдні суддзя вымушаны будзе прызнаць, што выхаванне жанчын, каб адпавядала рэальным інтарэсам грамадства, павінна грунтавацца на цалкам іншых поглядах, чым выхаванне мужчын, гэта значыць патрэбна ўлічваць рознасць палоў, як і прызначэнне кожнага з іх для стасункаў чалавецтва.  У адносінах, якія стварыла на працягу доўгіх стагоддзяў і сама сутнасць свету, як і хрысціянская рэлігія, што грунтуецца  на прыроджаным парадку, паміж дзвюмя паловамі чалавечага роду, няма нічога крыўднага, ні нізкага для жанчыны: бо муж – галава сям’і, а жонка – яе сэрца, якая ж з дзвюх гэтых  частак больш значная для паўнаты быцця? Нават акрэсліць немагчыма, наколькі глыбокая іх значнасць.

Ад галавы ідуць канешне кірункі, але сэрца разлівае па істоце тое дабрачыннае цяпло, якое ёсць першапрычынай жыцця.  Абавязковасць агульнага і ўзгодненага дзеяння абодвух гэтых падстаў для жыцця чалавецтва найлепш выказваецца ў сям’і, дзе недахоп якога-небудзь з адной з іх вядзе да нешчаслівасці.  Падчас смерці бацькі сям’я страчвае начэльніцтва і апеку, падчас смерці маці – унутраную злучанасць, якой адзіным талісманам з’яўляецца любоў, у кожным з выпадкаў дзеці напаўсіротамі застаюцца.  Таму адкінуўшы тэндэнцыйныя погляды, кожны, каму дарагая памяць пра бацькоў, прызнае без вагання, што мужчына і жанчына - гэта дзве высокія маральныя сілы, якія наўзаем дапаўняюцца, але абедзве аднолькава самадастатковыя, і ў гэтай якраз самадастатковасці сваёй існасці і сваіх абавязкаў аднолькава для дабра чалавецтва абавязковыя.

Але вернемся ўжо да перарванага апавядання.  Пасля роздуму над недахопамі нашага выхавання і над сродкамі апекавання яго, наша маці прыйшла да таго пераканання, што нічога больш карыснага для нас зрабіць не зможа, як пасяліцца ўсёй сям’ёй у Крамянцы.  Матэрыяльны бок гэтага праекту не ўяўляўся складаным, бо надзвычайная таннасць жыцця і жытла, якой славіўся Крамянец, дазваляла матцы крыху мець дастатак, нягледзячы на вельмі невялікія даходы.  Але паколькі справа была вельмі значная, маці не хацела распачынаць рэалізацыю сваіх намераў, не атрымаўшы перш парады ад сваіх родных.  Паколькі самыя паважаныя сваякі сабраліся ў Зубках, маці падала для разгляду складзены ёй праект, і толькі калі план яе атрымаў падтрымку ўсіх, яна рашылася нарэшце на давядзенне яго да канца.

Падарожжа ў Літву з’яўляецца з пэўнага пункту гледжання важным у жыцці Паўлінкі часам, бо тут яна спаткала першую ў сваім жыцці аднагодку, якая стала яе сяброўкай.  Гэтай абранніцай яе сэрца была малодшая дачка цёткі Зубковай, Міхалінка, пятнаццацігадовая дзяўчынка.  Але аднак нічога няма больш супярэчлівага, чым гэтыя два характары!

Міхаліна была прыгожая брунетка, з выразным глыбокім позіркам, з высокім і крыху гордым ілбом, на тварыку ж і на вуснах такі панаваў спакой, як у мармуровай статуі.

Наколькі па вачах Паўлінкі можна было чытаць, без аніякіх таямніц, настолькі чорныя і праніклівыя вочы Міхаліны, здавалася, углыб душы траплялі, сама ж пры гэтым заставалася неразгаданым сфінксам. Яе хуткі і крыху экзальтаваны розум нялёгка паддаваўся звонкай манеце няхітрых выслоўяў ці бліскучых сафізмаў.  Ён шукаў, наадварот, сапраўднага золата мудрасці і цноты, і не знаходзячы вакол сябе поўнага заспакаення сваіх пажаданняў, пераносіў яе на крылах уяўлення да вялікіх гарадоў і святых краін, дзе спадзяваўся лягчэй уцелясніць свае мары.

Не ведаючы іншага свету, чым той, што яе абкружаў з дзяцінства, улюбёная ў Міцкевіча, Шэкспіра і Таса, яна стварала свае ідэалы на ўзор герояў, якіх яе абраныя паэты падавалі.  Чуючы пры гэтым увесь час пахвалу заходняй цывілізацыі, яна ўяўляла сабе, што гэтыя так шчасліва існуючыя краіны павінны змяшчаць у сабе ўсё тое, да чаго яе сэрца ў вясковай цішы імкнулася.  Але паколькі чуйнасць бацькоўская засцерагала яе ад спраў, ад якіх магла б атрымаць спалох вогнішча святасці, свет цывілізаваны ўяўляўся ёй толькі з прыгожага і шляхетнага боку, а гэта памылковае пра яго паняцце абуджала ў яе душы пэўны род прыхільнасці да гэтай шырокай арэны, на якой столькі знакамітых людзей векапомнай абкружаны хвалой.  Вірлівыя сталіцы ўяўляліся Міхаліне нібы нейкім Эльдарада, да якога нібы збіраюцца адусюль самыя знакамітыя людзі рэгіёна, начэльнікі, вучоныя і ўсе геніяльныя паэты і артысты, так што было гэта ў яе ўяўленні шырокае поле для заслугі, для шляхетных прысвячэнняў і высокіх грамадзянскіх цнот.

Асобы, якія не пасвечаныя ў яе спосаб мыслення, чуючы яе размовы з захапленнем пра ваяжы і сталіцы, лічылі яе асобай парожняй і свецкай, якая толькі пра строі, баляванні і відовішчы думае.  Але Паўлінка, са звыклай ёй трапнасцю розуму, адразу ж гэтыя ілюзіі разгадала, і пераканаўшыся, што Міхаліна любіла на самой справе тое ж самае, што і яна сама, не вагалася, абіраючы яе за сваю давераную, з усёй любоўю душу перад ёй адкрываючы.  Увесь час свайго побыту ў Зубковых Паўлінка была неадступнай таварышкай Міхаліны, і, шпацыруючы па крутых сцежках шырокага саду ці сеўшы пад ценем дрэў над рачулкай, праводзілі яны доўгія гадзіны у самотнай размове, разумеючы адна адну ўсё лепш з кожным днём.  І хаця Міхаліна не адступала без змагання ад сваіх улюбёных  перакананняў, аднак радасна слухала грунтоўныя ўвагі Паўлінкі, мадыфікуючы паволі ўласныя паняцці, так што паяднанне гэтых душ родных усё цяснейшым рабілася.