Частка 5 Зыгмунт Шчэнсны Феліньскі Паўліна-дачка Эвы Феліньскай (пераклад)

5.ПОБЫТ У КРАМЯНЦЫ.  ВЫЕЗД МАЦІ ДА ВІЛЬНІ

Вярнуўшыся з Літвы, маці занялася неадкладна вырашэннем спраў з мэтай як мага хутчэйшага выезду ў Крамянец.  Паміж найбліжэйшых ваютынскіх суседзяў ніводзін не мог атрымаць у нашай маці столькі пашаны і даверу як Францішак Грахольскі, які валодаў Падбярэззем і некалькімі суседнімі вёскамі.  Ён прыйшоў да значнага багацця паважанай і разумнай працай, не саступаючы ніколі з правільнай дарогі, і ніколі яго розум яму не адмаўляў.  Такі ж просты, зразумелы і паслужівы ва ўласнай гаспадарцы, як быў некалі, калі кіраваў маёнткам пана Стэцкага, ён быў узорам добрага гаспадара і сапраўднага грамадзяніна, які ніколі не забывае, што ён толькі захавальнік даверанага яму багацця, з якога рахунак прыйдзецца атрымаць у свой час.  Таму самыя з’едлівыя языкі не маглі яму што-небудзь заганнае прыпісаць, бо ні адзін суд палюбоўны не абышоўся без яго пасярэдніцтва.

У час, пра які мы гаворым, гэта быў ужо у сталым веку стары, які ажаніўшы і даўшы пасаг свайму адзінаму сыну, жыў са сваёй таксама старой жонкай у Падбярэззі і цешыўся шчасцем сына, які сам сабе гаспадарыў у Адэрадах.  Пан Францішак жыў ужо шмат гадоў у самых прыязных стасунках з нашай сям’ёй, пасля смерці ж бацькі наша маці нічога не распачынала важнага, пакуль не атрымлівала ад яго параду.  Паколькі пра выезд у Крамянец нарэшце было вырашана, маці пакінула абедзве вёсачкі ў арэнду і папрасіла пана Грахольскага, каб той узяў галоўную апеку над маёнткам падчас яе адсутнасці.  Залатвіўшы такім чынам справы, мы выехалі ўсім домам ў дарогу.

Узрост і асабістыя клопаты пры заўсёды цяжкай працы так падарвалі здароўе нашай бабкі, што ў апошнім годзе яе побыту ў Ваютыне з ложка амаль не ўзнімалася.  Па гэтай прычыне мы вымушаны былі ехаць вельмі павольна, часта адпачываючы, каб дарога як найменш стамляла напалову спаралізаваную бабулю, а паколькі пара была вельмі прыгожая, то моладзь карысталася кожным прыпынкам і начлегам, каб зведаць пекныя ваколіцы.  Па меры нашага набліжэння да Крамянца краявіды розніліся то з-за праязджаных гор, то яроў, а паколькі мы дасюль ведалі толькі адны даліны, то выгляд скал і безданяў напаўняў нас здзіўленнем і захапленнем.  Меншую толькі частку Валыні ланцуг Карпатаў перасякае, але для нас горы гэтыя здаваліся велізарнымі.

Калі мы ўехалі ў горад, былі захоплены вялікай колькасцю мураваных дамоў, чаго па іншых павятовых гарадах мы не назіралі.  Сапраўды Крамянец, адносна большай часткі валынскіх гарадоў, вельмі ўпарадкаваны і прыгожа забудаваны , бо ўсе вельмі аздабляючыя яго ўзбудаваныя камяніцы ў знакамітай эпосе росквіту ліцэяў служылі для размяшчэння самых заможных сямей і насілі пячатку высокага густу гэтага класу грамадства, для якога былі прызначаны.  Пасля скасавання ліцэяў большая частка багацейшай шляхты, якая жыла там толькі для выхавання дзяцей, пакінула Крамянец, а займаныя ёй калісьці і тысячамі грошай аплачаныя дамы стаялі пустыя ці былі найманыя за бясцэнак, каб не ператвараліся ў руіны.  Мы напрыклад нанялі за чатырыста злотых увесь другі паверх вялікай камяніцы, але і гэта падалося нашай маці вельмі дорага, так што на наступны год яна наняла меншую папраўдзе сказаць, але двухпавярховую камянічку з усімі належнымі забудовамі за трыста злотых.  

Гады, якія мы правялі ў Крамянцы, вызначаліся надзвычайнай таннасцю прадуктаў, бо за карэц змеленай жытняй мукі мы плацілі чатыры злотых, а за фунт мяса ад трох да пяці грошаў.  Настаўнікі бралі ад пяцідзесяці грошаў да паўрубля за гадзіну, выключаючы двух ці трох самых вядомых ранейшых ліцэйных настаўнікаў, якія папрасілі ім плаціць па пяць злотых.  Паколькі аднак у час нашага прыбыцця Крамянец быў далёкі ад таго, якім яго памяталі ў ліцэйныя часы, аднак не пазбавіўся сваёй шляхетнасці, бо было яшчэ больш дзясятка сямей, якія стала там жылі, і пару мужчынскіх і жаночых пансіянатаў, якія мясцілі досыць вялікую частку моладзі.

Наша маці, пазнаёміўшыся ўжо з большасцю крамянецкага свету, хутка навяла стасункі і з рэштай, так што праз пару тыдняў пасля прыезду і наша сям’я ўвайшла ў кола гэтых сямейных дамоў, што маючы на мэце галоўным чынам выхаванне дзяцей, акрамя досыць значнай розніцы становішча матэрыяльнага, вялі амаль аднолькавы лад жыцця.  Увогуле мясцовы свет крамянецкі вызначаўся вялікай простасцю, памяркоўнасцю і прыхільнасцю да народных звычаяў, наперакор моднай яшчэ ў гэты час у Варшаве, як і ў правінцыі французжчыне. За выключэннем двух ці трох дамоў, якія стваралі нібыта сваё колца, не ўжываліся тут ні экіпажы, ні ліўрэі, ні нават візітоўкі.  Наведваліся адно да аднаго без аніякіх цырымоній, у штодзённым убранні, а паколькі моладзь збіралася ў якім-небудзь доме больш, то бавіліся весела, танцуючы пад фартэпіяна ці жыва ведучы гамонку пра самыя надзённыя пытанні ў грамадстве.

Хоць усё таварыства Крамянца стасавалася паміж сабой і кожны дбаў пра захаванне добрых адносін з усімі, існавалі апрача гэтага меншыя суполкі з асоб, якія лучыліся паміж сабой ці то па крыві, ці то па сяброўству, ці то паводле інтарэсаў.  У суполцы, да якой наша маці найбольш сардэчна адносілася, падмуркам стасункаў была агульнасць правіл і магчымасцяў.  Да яго дапускаліся толькі такія асобы, якія абіраючы агульную выгаду, а не свой ўласны інтарэс, былі гатовы не толькі пазбавіцца ад ранейшых недахопаў і прымхаў шляхецкіх, але прагнулі вельмі плённа над маральным дасканаленнем грамадства працаваць, абіраючы гэта сваім найгалоўнейшым абавязкам грамадскага жыцця.

Кожны з членаў гэтай суполкі святым абавязкам лічыў абыходзіцца па-братэрску з падданымі і слугамі, працуючы клапатліва над іх адукацыяй як маральнай, так і спецыяльнай, уздзейнічаючы на маладое пакаленне з дапамогай школак і апекі, на дарослых - з дапамогай кніжак, прамоў, і асабліва - уласнага прыкладу.  Адсюль жа пачалося адмаўленне ад піяцтва, распусты, падману, і нават усякай раскошы і дарэмнага правядзення часу.  Ашчаднасць жа ўзносілася да такога ўзроўню, што адмаўлялі сабе ва ўсім, што не было абавязковым, і то толькі з той мэтай, каб кожны зберажоны грош быў ужыты на публічныя патрэбы.  Моладзь вельмі паглыблялася ў навукі, імкнучыся перадусім спазнаць уласныя дзеянні і ўласныя літаратурныя вопыты.  Суполка гэта, маючы ў сабе некалькі людзей высокаадукаваных і здольных, немалы ўплыў аказвала на тых нават, што не ўваходзілі ў яе.  І якраз гэтаму ўплыву ўсё таварыства крамянецкае дзякавала за гэты характар простасці, годнасці і шляхетнасці, пра якія мы ўзгадвалі вышэй.

Што да стасункаў асабістых, то маці наша найбольш блізкая была з пані Саламеяй Бесю, з дому Янушэўскіх, якая ад першага мужа, Эўзбія Славацкага, мела сына, ужо вядомага ў гэты час паэта, Юліуша.  Паўлінка ж пасябравала найбольш з паннай Цэлестынай Прушынскай, адукаванай, паэтычнай і рэдкім музычным талентам надзеленай аднагодкай.

Адразу пасля прыезду маці замовіла для нас настаўнікаў і, распланаваўшы з імі час, далучыла нас да працы навуковай.  Паўлінка як і раней дапамагала наглядаць ёй за малодшымі ў сям’і, сама ж брала ўрокі французскай мовы і малявання, бо ў іншых прадметах не было патрэбы ў дапамозе, бо яна магла вучыцца самастойна, пры дастатку добрых кніжак, якія лёгка было набыць у Крамянцы.  Пасля штодзённай працы ўсе нашы блізкія знаёмыя збіраліся звычайна разам на агульную вячэрнюю бяседу, якая летам была на свежым паветры ў якім-небудзь з садоў ці навакольных лясочкаў, зімой жа ў жытле кожнага з нас па чарзе.

Так праходзіла наша жыццё, спакойнае і плённае, сярод працы навучання і нявінных забавак, і другі год нашага побыту ў Крамянцы хіліўся да канца, калі вельмі балючае і неспадзяванае гора зруйнавала ў адну хвіліну наша жыццё ціхага сямейнага шчасця.  Усе акалічнасці звязаныя з гэтым выпадкам так глыбока ўрэзаліся ў маю памяць, што яшчэ сёння стаяць у мяне перад вачыма, як калі б гэта адбывалася ўчора, нягледзячы на тое, што больш за чвэрць стагоддзя пранеслася над маёй галавой ад гэтай балеснай хвіліны.

У пачатку ліпеня 1838 года, ноччу, скралі ў нас куфэрачак, дзе захоўваліся грошы, пазыковае абавязацельства і іншыя важныя дакументы, і хаця рэальная вартасць скрадзеных рэчаў не была вельмі вялікай, для нас аднак страта была нязмерна адчувальная, бо пазбаўляла нас на некалькі месяцаў утрымання і рабіла нямала перашкод у справах.  Напужаная гэтым выпадкам маці паведаміла адразу паліцыі і зрабіла ўсё, што ў яе моцы было, каб знайсці страту, аднак, няшмат разлічваючы на плён у вышуку, напісала абодвум арандатарам, просячы як мага хутчэй даслаць належныя нам грошы.

Праз некалькі дзён пасля гэтага здарэння мы выйшлі цэлай сям’ёй на вячэрні шпацыр, і ўзабраўшыся на верхавіну адной з гор у ваколіцах горада, расселіся на камянях на месцы, адкуль самы прыгожы быў выгляд.  Вось з боку Каралеўскага маста чуюцца манатонныя гукі паштовага званка, і хутка сярод клубоў густога пылу паказалася хуткая кур’ерская тройка, на якой бачныя два жандарскія мундзіры.  Гэта насцярожлівая з’ява, яшчэ вельмі рэдкая ў гэты час, перашкодзіла спакою нашага сямейнага шпацыру, абуджаючы тысячы страхаў і домыслаў наконт мэты прыбыцця гасцей у блакітным. Ніхто з нас аднак не спадзяваўся, каб тое, чаго мы баяліся, магло трапіць наўпрост у нашыя сэрцы.

Але ж як мы былі моцна ўражаны, заўважыўшы за паваротам наш дом, абкружаны жаўнерамі, на дзядзінцы ж мясцовую паліцыю ў таварыстве толькі што на тракце ўбачаных жандараў.  Калі яны агледзелі, што мы вяртаемся, гараднічы паспяшаўся нас спаткаць і папярэдзіў маці, што гэта незвычайнае зборышча, якое яна бачыць перад сабой, мае адзіную мэту фармальнага следства па справе ўчыненага крадзяжа.  Калі ж аднак маці правяла няпрошаных гасцей у дом, жандар-афіцэр засведчыў, што мае жаданне зрабіць у нашым доме рэвізію і просіць адчыніць усе замкі.

Як толькі маці выканала яго просьбу, то пачалі рыцца па ўсіх куфрах, шафах і камодах, адкладваючы ўбок усе кнігі і паперы, каб больш падрабязна пазнаёміцца з іх зместам ў кабінеце гараднічага.  Ператрэслі ўвесь дом і забралі з сабой падазроныя рэчы, потым жандар з гараднічым сышлі, пакінуўшы ў доме ахову з квартальнага і некалькіх атрадных жаўнераў.  Абавязкам гэтай стражы было не выпускаць нікога з жыхароў і праводзіць у паліцыю кожнага, хто прыходзіў, каб убачыцца з маці.  Нават кухарка, якая ішла на кірмаш  суправаджалася узброеным жаўнерам, які не дазваляў ёй нікуды заходзіць ці з кім-небудзь на вуліцы размаўляць.  Асобы, якіх затрымлівалі на парозе нашага дому, правяраліся і з найменшым нават падазрэннем заставаліся пад арыштам, аж пакуль не давалі задавальняючыя тлумачэнні.  Такім чынам быў арыштаваны Севярын Такарскі, які прывёз маці некалькі соцен злотых ад ваютынскага арандатара, пасля доўгіх роспытаў яго адпусцілі, грошы ж вярнулі маці.

Гэтае становішча хатняга арышту трывала цэлы тыдзень, бо чакалі – як казаў квартальны – далейшых загадаў з Жытоміра.  Нарэшце прыбыў чаканы кур’ер і адразу абвясцілі маці, што яе неадкладна патрэбна адвезці ў Вільню, дзе следчая камісія будзе вырашаць яе далейшы лёс.  Назаўтра ж пад эскортам прыбыўшага з Жытоміра ўрадніка, яна адправілася ў дарогу, пакінуўшы нас шасцярых і паралізаваную бабку толькі на Боскую Апеку.

Дарэмна мне намагацца апісваць тую шчымлівую сцэну, якая адбылася пры развітанні.  Роспач дзяцей, якія заходзіліся ад плачу і чапляліся за рукі, ногі і адзенне адрыванай сілай і напалову жывой ад гора маці, была такая глыбокая, што самі выканаўцы страшнага прысуду ад узрушэння не маглі стрымацца.  Нават старая бабуля, якая рэдка прыходзіла ў прытомнасць, не была ў стане стрымацца ад енку і слёз, калі блаславіла апошні раз сваю адзіную дачку, якую ўжо напэўна не мела надзеі ўбачыць на зямлі.

Пасля ад’езду маці нам падалася б больш пустой магіла, чым гэты дом, які яна сваёй прысутнасцю ажыўляла, і дзе зараз усё яе адсутнасць нагадвала.  І паколькі сэрца мае таксама свой захавальны інстынкт і хапаецца за саломінку надзеі, каб ад роспачы стрываць, то і мы спадзяваліся на гэтую зорку, якую кожны абірае ганіць пасля атрыманай непрыемнасці, чым з ёй сябраваць.  Нам гаварылі, што арышт маці быў вынікам нейкага непаразумення, якое хутка высвятляць і яе адпусцяць.  Нас трымалі гэтай надзеяй, можа адно з-за шкадавання, а мы хапаліся за гэта тым больш, чым гарачэй сэрца палёгкі і суцяшэння патрабавала.

Дні і тыдні міналі, не прыносячы чаканага выніку, ды нават ніводнай весткі ад маці .  Матэрыяльнае ж наша становішча усё больш пагаршалася, бо малы запас, які быў у доме, хутка вычарпаўся, сталовае ж серабро, усе прадметы і нават адзенне і бялізна былі апісаныя паліцыяй, якая забараніла імі карыстацца.

Тымчасам сінія мундзіры насіліся усё больш па ваколіцы, і з кожным іх з’яўленнем знікаў хтосьці з кола блізкіх знаёмых нашай маці.  Да ўсяго прыйшла вестка аб выездзе ваютынскага арандатара, Вацлава Арэшкі, і абдзяржаўленні усяго ўраджаю і запасу тавараў на полі, збарашоўскі ж арандатар атрымаў такія  страты, што не быў у стане прыслаць нам нават грош.  З гэтай сумнай навіной апошняя надзея на грашовае папаўненне знікала, ці як найменш адсоўвалася на неабмежаваны тэрмін.  Здавалася, што Пан Бог, хочучы тым больш палепшыць апякунчую моц сваёй рукі, хацеў спачатку пазбавіць нас любой падпоры чалавечай, каб не было сумнення, адкуль прыходзіць ратунак.  У такіх акалічнасцях Паўлінка, якая раней не рабіла адзінага кроку без парады з маці, апынулася на чале нашай сям’і, і гэта слабая і недасведчаная дзяўчына, якая звычайна сама б яшчэ патрабавала самай клапатлівай апекі, была ўпадабаная Панам Богам для выкарыстання як сродка Яго Апекі.  Але паслухайма, як маці сама апісвае гэты важны перыяд у жыцці Паўлінкі і як ацэньвае яе характар.  Паводле слоў маці, я дазваляю сабе злучыць у адно дзве часткі з яе Успамінаў, якія змешчаны ў розных па часе запісах, але напоўненыя адным і тым жа пачуццём.

Паўлінка, старэйшая з дзяцей, была васемнаццацігадовай дзяўчынай падчас нашай разлукі.  Арганізм яе быў слабы; яшчэ неразвіты, але яна моцная была духам любові і святасці.  Прабягаючы ў думках усю стужку яе жыцця, такога кароткага, я не магу патлумачыць, як адбылося, што на вачах кахаючых яе бацькоў, сярод родных, якіх любіла і была любай і для іх, пераскочыла яна ў даросласць, не выкарыстаўшы ўзросту свабоды і вясёлых гульняў, якія пазней у кожнага ва ўспамінах ружовых праменяцца.  Яна ў дзесяць гадоў ужо была дарослая па розуму і па духу: усе яе думкі былі паважныя, была вельмі чулая, памяркоўная, глыбокі розум, які мог з першага погляду пры блізкіх стасунках адрозніць фальш ад праўды.  Часта я давала для яе дзіцячага розуму далікатныя пытанні, цяжкія, перад якімі задумалася б не адна разумная галава.  Сэрца яе несапсаваным інстынктам умела вырозніць тое, што правільнае, прыгожае, шляхетнае ці дзе хаваецца фальш.

З дванаццаці гадоў яна дапамагала мне выхоўваць малодшых дзяцей і так умела любоўю, бесстароннім поглядам з’яднаць сэрцы і ўзмацніць перакананні, што дзіцячыя фантазіі і неспакой, што ўскіпаў у маладосці, вельмі падлягалі уплыву гэтай кахаючай душы.  У яе ўласных учынках, ад самага дзяцінства, фармаваўся характар вельмі узнёслы: ніколі ні фальш, ні жарт не спляміў яе вуснаў, у галаве не прамільгнула непраўдзівая думка, у сэрцы не з’явілася пустата.  Ні ў якіх дзеяннях ніколі не мела сябе на мэце, не магла нават нічога ўжываць асабіста для сябе, толькі для іншых: што мела найлепшага, было адразу прызначана для каго-небудзь іншага.  Не ведаючы яе, нельга ўявіць такога поўнага адмаўлення сабе.

Сёння ж яе энергічная душа, хоць у слабым целе, чысты розум, любоў да сям’і, адрачэнне ад сябе, паставілі яе ўпоравень з важнымі акалічнасцямі, сярод якіх апынулася… Бог паставіў яе апякункай, другой маці для пакінутых малодшых сясцёр і братоў.  Яна не адступіла перад гэтай вялікай місіяй.  Выконвала яе коштам найвялікшых асабістых ахвяр, не лічачы іх нават прысвячэннем сябе іншым.  Бачна, што Бог, які апусціў на яе раней крыж, накіраваў яе да прызначэння, якое пазней павінна было стаць рэальнасцю.

У час, калі яна стала на чале сям’і, з якой жа колькасцю цяжкасцяў прыйшлося ёй змагацца! Тады як яе аднагодкі з вясёлай бесклапотнасцю віталі росквіт жыцця, Паўлінка, з душой, напоўненай балючым горам ( бо любіла мяне вельмі чулай любоўю), павінна была, абраўшы маўчанне ў час самых страшных нягод, змагацца штодзень з перашкодамі рознага кшталту, пра якія раней не ўяўляла.  Паколькі кожны яе ліст, што пісала ў гэты час, быў напоўнены слязьмі, у якія зліліся усе тоны параненай горам душы.  Пры такой маральнай горычы трэба было весці бойкі з нялёгкай рэальнасцю жыцця, якая цяжка часам перамагаецца нават у сталым узросце і людзьмі з вопытам.

Дададзім да гэтага вобразу тую важную акалічнасць, што на працягу некалькіх тыдняў пасля арышту маці Паўлінка не мела ад яе ніякай весткі, і будзем мець паняцце пра тое, якое цяжкае бярэмя дасталася ёй у жыцці.

Пасля доўгага чакання Бог усцешыў нас нарэшце жаданай весткай ад маці пры пасрэдніцтве урадніка (прыватнага прыстава), які суправаджаў маці, а пасля таварышыў іншаму вязню, а вяртаючыся, першы ліст нам прывёз.  Ад гэтага часу карэспандэнцыя паступала досыць рэгулярна падчас усяго побыту маці ў Вільні, а паколькі ўсе лісты за гэты час былі захваныя ў цэласці, змяшчаю іх тут даслоўна, бо яны найлепш паведамяць Чытачу пра кожныя адценні пачуццяў як маці, так і Паўлінкі.

Любыя дзеткі мае! З радасцю і сумам я ўбачыла прыватнага крамянецкага прыстава, з якім магла пра вас пагаварыць.  Ён гаварыў мне, што ты, любая Паўлінка, вельмі схуднела.  Жыццё маё! Шануй сваё здароўе і не хвалюйся пра мой лёс.  Памятай, што зараз ты - маці тваіх малодшых братоў і сясцёр, што ты з’яўляешся ўсім для іх, што на табе таксама і клопат пра хворую бабулю.  Вестка, што ты пакутуеш, што тваё здароўе слабне, ды яго ў цябе так мала, павялічвае мае ўласныя пакуты.  Колькі ж патрэбна мужнасці, колькі моцы духу, а перадусім ласкі Божай, каб не схіліцца перад цяжкасцямі, якімі нас Пан Бог надзяліў зараз! Я спадзяюся і чакаю ліста ад вас, дзе магла б знайсці почырк ручкі кожнага, дзе магла б прачытаць пра ўсе пачуцці вашы і даведацца, што робіце і як праводзіце час.

Пра мяне, як я жыву, раскажа вам дастаўца гэтага ліста.  Пішыце мне цалкам пра ўсё, будзе для мяне гэта адзінай прыемнай хвілінай, калі атрымаю ваш ліст.  Не паверыце, якая гэта пакута быць такой чужой усяму і ўсім, з цяжарам на душы, з сумам у сэрцы, з невыказальным непакоем.  

О, мае дарагія дзеткі! Я тулю кожнага з вас да сэрца майго, да сэрца, узрушэнняў якога зразумець цяпер яшчэ не можаце, і дай божа, каб ніколі іх не зведалі.  Пакуты мае маральныя пераходзяць мяжу таго ўсяго, пра што некалі магла толькі ўяўляць.  Маліцеся, дзеткі, за мяне, прамаўляйце штодзень пацер за мяне а восьмай гадзіне раніцай, а я ў тую ж пару буду маліцца за вас.  Такім чынам думкі нашы і пачуцці разам спаткаюцца праз Бога, а гэта адзіная радасць, якая нам зараз застаецца.  Дарагой мамы ножкі цалую.  Казаў мне прыстаў, што мама хворая, а я пра яе паклапаціцца нават не магу! Будзьце здаровыя, дарагія дзеткі мае, няхай вас Бог бласлаўляе, мацуе і радуе.  Тулю вас да майго сэрца.

Самая наша дарагая Мама! Пасля такога доўгага чакання нарэшце першая вестка пра цябе дайшла праз прыстава.  Сум глыбокі сціснуў маё сэрца, такі боль адчула я ў тваім лісце.  Кожнае слова трапляла мне ў душу, а дзеці ўвесь час пры чытанні плакалі.  О любая Мама! Ці можа быць, каб Бог не пачуў нашых малітваў? Ці ж ён не Бацька наш на Небе, як ты маці на зямлі? Няшмат вузлоў у мяне, якія прывязваюць да жыцця, няўжо Бог вырашыў пазбавіць мяне ад найвялікшай раскошы, якой валодаю на свеце? О не, не! З вялікай верай я кажу, што гэтага не можа быць.  Ты да нас вернешся, а з табой вернецца наша шчасце.

Я злавалася на прыстава, што Цябе занепакоіў, ды яшчэ непраўдзівай весткай, бо ніхто не гаворыць мне, што я так ужо схуднела.  Спачатку дык і нічога дзіўнага, што змянілася, але цяпер цалкам здаровая.  Толькі пасля твайго ад’езду, дарагая Мама, мы заўважылі, што Твая хустка і кніжачка для набажэнстваў засталіся на стале.  Цяпер мы заўсёды з гэтай кніжкі молімся ўсе разам: ранкам прамаўляем тваю ўлюбёную малітву, Узнясенне душы да Бога, вечарам жа Каронку да Перамянення Боскага і песню да Боскай Апекі.

Ты гаворыш, даражэнькая Мама, што мы не ў стане  зразумець таго, што адчувае Тваё сэрца з прычыны разлучэння нашага.  Можа быць, твой боль яшчэ глыбейшы за наш, але ж і маё сэрца так сціскаецца, што раней пра такі стан не мела ўяўлення.  Бо ці ж магла паверыць, калі б мне сказаў хто год таму, што я, што ад самага дзяцінства прывыкла падзяляць з Табой усе свае пачуцці, і нават самыя мімалётныя думкі, буду калісьці лічыць шчасцем, калі што-небудзь даведаюся хаця б пра Тваё здароўе? Але і гэта радасць якая ж рэдкая! Адзін толькі ліст атрымалі мы з часу Твайго ад’езду.

Калі б ты ведала, дарагая Мама, як часта я сню Цябе і заўсёды так яскрава, як бы на яве.  Чаму ж ніколі я не бачу Цябе вясёлай і шчаслівай? Ці ж і сны вымушаны падстройвацца пад сумную рэчаіснасць? Як бы мы хацелі мець на ўспамін што-небудзь пра Тваю працу! Можа ты магла б даслаць нам што-небудзь з месца твайго цяперашняга быцця? Я схавала стары кошык з саломкі, якім ты карысталася ў апошні час, ён мне так нагадвае пра цябе! Але хацелася б мець які-небудзь выраб тваіх уласна рук, і зроблены менавіта для нас.

Столькі ўжо напісала, а ўвесь час толькі сабой займаюся, нічога не расказала пра малодшых, пра справы.  Бабуля заўсёды ў адным стане: нічога не баліць у яе, але не валодае ні рукамі, ні нагамі.  Браты здаровенькія, працуюць пільна і не даюць мне ніводнай рычыны для клопату.  Зося таксама добра сябе адчувае, і настаўнкі ёю задаваолены, вырасла вельмі і схуднела.  Віктуся хварэла некалькі дзён на тыф, але месяц ужо адчувае сябе як мага найлепей і сама просіць, каб яе вучылі пісаць дробнымі літаркамі, бо хоча доўгія лісты сама пісаць да Цябе.

Што да спраў, міласэрная Ласка Божая так нам апякуе, што не толькі хлеба хапіла нам да гэтага часу, але і навука досыць нармальна можа ісці, так што амаль усе ўрокі па-ранейшаму праходзяць.  Пасля твайго ад’езду, бачачы беднасць нашых запасаў, я развіталася з усімі настаўнікамі, а ўрокі мы праводзілі самі, адно другому дапамагаючы.  Але калі я дзякавала Лакуру і расказала, што мы не ўстане карыстацца яго паслугамі, пачцівы француз са слязьмі на вачах прасіў, каб мы яго лічылі не нанятым настаўнікам, а сябрам, які яшчэ ахвотней дае свае паслугі ў нядолі, чым у шчасці.  Так мяне расчуліў сваёй шчырай зычлівасцю, што не маючы сілы адмовіць яго ахвяры, з удзячнасцю яе прыняла, і з таго часу гэты стары прыходзіць па-ранейшаму штодзень, з большай ахвотай выкладаючы бясплатна, чым іншыя робяць так звычайна за грошы.

Але яшчэ не канец хрысціянскай ахвярнасці Лакура: праз пару тыдняў, даведаўшыся ад іншых пра не надтна добры стан нашых спраў, уручыў мне пяцьдзесят рублёў і паведаміў з такой дабрынёй, як бы мы былі яго ўласнымі дзецьмі: “Прыміце, прашу вас, гэту маю дробную дапамогу.  Калі будзеце ў лепшых умовах, то вернеце мне грошы, а калі не ў стане будзеце аддаць, то паверце мне, што я шчаслівы, што магу на такі добры ўжытак лішні для мяне грош ўкласці”.  Я не рабіла адмовы, прымаючы так добры дар, будучы ўпэўненай, што і нам, і яму ахвяра гэта блаславенства Божае дасць.

Але і іншыя сэрцы Бог міласэрнасцю натхніў, так што ўсё новых знаходзім дабрадзеяў, што нам рознымі спосабамі дапамагаюць.  Нядаўна, напрыклад, былы прафесар кіеўскага ўніверсітэту, пан Выжэўскі, які ўжо на пенсіі, пасляіўся ў Крамянцы і зусім ужо не займаўся прыватнымі ўрокамі, калі даведаўся, што браты вымушаны былі спыніць урокі матэматыкі, падараваў ім бясплатна тры гадзіны на тыдзень і дзякуючы гэтаму гэты самы патрэбны для іх прадмет зусім не будзе закінутым.  Гэтым жа чынам пан Зажыцкі дае Зосі ўрокі музыкі, без ніякай аплаты, і нават за ўласны кошт ноты ёй купляе.  І так навука ідзе ранейшым ходам, хаця грошай на настаўнікаў і не маем.

Ды і маёнткавыя справы, спадзяюся, хутка пойдуць лепш, бо прызначаны нам апекуном пан маршалак Таншэўскі, які з бацькоўскай пяшчотай клапоціцца пра наш маёнтак і ўжо распачаў намаганні аб выплатах з Ваютына і Збарашова, дзе па прычыне выезду Арэшкі і часовага арышту Хенрыка досыць значныя непарадкі пачаліся.  Але Хенрык ужо вызвалены і абяцае выплаціць усё належнае.  Некалькі дзён таму пераехалі мы ў дом Тэцлава, памяшканне ў нас вельмі ўтульнае, толькі бабуля лічыць, што лепш у Лефорта.  Спяшаюся адаслаць гэты ліст, каб пошта яшчэ працавала, і таму сама толькі пішу.  Цалую Твае рукі, найдаражэйшая Мама, ад імя нас усіх.  Каб Бог міласэрны выслухаць нас абраў і Цябе як найхутчэй да нас вярнуў.

Найдаражэйшыя мае дзеткі! Учора якраз дайшоў твой ліст, Любая Паўлінка! Ужо было мне невыказальна сумна, не атрымліваючы на працягу некалькіх тыдняў ніводнай звесткі ад вас.  Але чаму ж  ніводнае з дзетак не напісала нават? Хіба вы мяне не любіце? Хіба няма нічога расказаць вашай маці? Калі б я была разам з вамі, то столькі б рэчаў знайшлося расказаць; чаму ж гэта вы не напішаце? Я ўпэўнена, што чакаеце апошняга моманту, калі адыходзіць пошта, не дзіва, што часу не хапае.  Таму зрабіце гэтак: няхай кожнае з вас абярэ адзін дзень у тыдні і напіша да мяне пра ўсё, а на прыканцы тыдня ўсе лісты дашлеце ўжо разам на пошту.  Калі б вы ведалі, з якой прагнасцю я чакаю кожнай вашай літарынкі, упэўнена, што вы б не шкадавалі іх так ужо надта.

Як вы ўладкаваліся ў новым доме? Ці жывеце адны, ці ёсць суседзі? Ці бегаюць дзеці па садзе, і ці падабаецца ім гэта? Нічога мне аб гэтым не пішаце, нібыта мяне гэта не цікавіць.  Чаму Зосечка схуднела? Яна ўжо і так была худзенькая, я непакоюся.  Не ведаю, чаму дом Тэцлава падаецца бабулі больш выгодным? Хіба можа дрэнны выбрала сабе пакой, хаця добра ітое, што ёсць з чаго выбраць.  Трэба было б так уладзіць, каб побач з яе пакоем быў пакой, у якім найчасцей бываеце, каб заўсёды магла яна каго-небудзь паклікаць.

Пра мяне не хвалюйцеся: здароўе маё добрае, апрача ціску ад доўгага сядзення; становішча ж, лад жыцця, працы, усё тое ж саме, толькі вечары штораз усё даўжэйшыя, а іх даўжыня павялічвае манатоннасцю сваёй сум па вас.  Мяне усцешваюць абяцаннем, што я вярнуся да вас, аднак жа я не спадзяюся, што гэта здарыцца да поўнага сканчэння следства.

Як жа мяне ўзрушыла тваё жаданне, Любая Паўлінка, каб я вам прыслала на ўспамін што-небудзь з маёй працы.  Бедные дзеткі! Вы далёка ад маці, хочаце парадавацца ўспамінам, а я ў гэтым нават не магу быць вам карыснай у гэты момант, бо нічога такога не зрабіла, што можна пераслаць.  Я таксама радуюся ўспамінам, цешуся, калі хоць у сне я разам з вамі; а паколькі сон – гэта частка жыцця, то і на яве успамінам сваім аддаём найбольшую частку нашай радасці.  Бяда тым, што халоднай рукой розуму хочуць адмовіць усе мары, якія паляпшаюць жыццё, і ў пагоні нібыта за рэчаіснасцю, марамі завуць усё, што ў сапраўднасці не існуе.

Бо што ж такое рэчаіснасць? Пункт толькі ў бегу жыцця, які ледзь заўважаны, які ўспрыняты, ужо патанае ў моры мінулага. Таму ўсё, што нас узрушвае, што ўздзейнічае прыемна ці непрыемна на нашы душы, не існуе ў сапраўднасці, а належыць да сферы мінулага ці будучага, і толькі таму з’яўляецца марамі.  Але аднак, калі б не памяць, што ў нас мінулае абуджае, і не фантазія, што нам адчыняе браму будучыні, мінаючая хвіліна была б нічым.  Не цяперашняя пакута так нам дакучае ў хвіліну нядолі, але памяць аб страчаным шчасці і страх ад доўгага шэрагу падобных трывог у будучым.  Таму не думаю, каб надзеі і ўспаміны належалі да каралеўства несапраўднасці, бо ў іх мы пражываем большую частку нашых пачуццяў, а што ж будзе з рэчаіснасцю, калі пачуцці будзем лічыць несапраўднасцю? Ці сярод выпрабаванняў лёсу сведчанне добра праведзенага мінулага - толькі пусты дым, а пакуты нячыстага сумлення з-за правільнага выхавання не што іншае як толькі нішто? Калі б так было, то і саму цноту да несапраўднасці залічыць бы патрэбна, бо яна звычайна дапаўняецца коштам мінаючых хутка хвілін, без аніякай узнагароды тут і зараз.  Гэта зерне, памылкова кінутае на зямлю, але яно павінна выдаць стокроць разоў большы плён у далёкай,праўда, будучыні.  Пакінем жа шчаслівым гэтага свету лёгкую радасць здзекавання з мараў і надзей, а мы ж не саромеймася працягнуць руку да гэтых самых верных сяброў і падчас бяды.

Што да мяне, то лічу, што самым неверагодным фантазіям браму майго сэрца не зачыняю, паколькі гэтым шляхам хоць праменьчык радасці патрапіць да яго можа.  Учора яшчэ ноч была ціхая, месяц нейкі пануры меў бляск, а я пазірала праз вакно на сонны горад, што патанаў у яго святле, адпусціла сваю фантазію і, прыстроіўшы пазычаныя ў яе крылы, як птушка праляцела прастору, што разлучае нас.  Спусцілася на бераг Іквы, адшукала ваш домік, вашы ложачкі, здаецца, нават чула ваша дыханне, а, нагледзеўшыся на вас, намілаваўшыся з вамі, калі днець пачало, адаслаўшы апошні пацалунак і крыжык на лобікі вашы, вярнулася да сябе ў турму, с радасным сэрцам і з умацаванай душой.  О калі ж, калі ж, дзеткі мае, прыйдзе той момант, калі вас жывых да жывога лона свайго змагу прытуліць! Але ўвесь час я з вамі душой і малітвамі імкнуся адагнаць любыя клопаты ад вас.  Каб Ласкавы Бог блаславіў вас на ўвесь час вашага жыцця, як вас бласлаўляю я кожную хвіліну.  Каб Маці Божая ўзяла над вамі апеку і засцерагала вас так клапатліва, як бы я засцерагаць была рада.

Калі б ты ведала, даражэнькая Мама, якія пекныя ўспаміны я мела ўчора на працягу хвіліны.  Прыходзяць да мяне знаёмцы і кажуць, як пра пэўную рэч, што ты ўжо свабодная і вось-вось вернешся да нас.  Не ведаю, што са мною рабілася: кроў ўдарыла мне ў скроні, у вачах пацямнела, была нібы ў непрытомнасці цэлую хвіліну.  Калі першае ўзрушэнне прайшло, я пайшла да маршалка, які – як сказалі – звестку тую атрымаў, і пераканалася, што гэта была вулічная навіна, пушчаная кімсьці без аніякай падставы, як шмат іншых, якія штодзень кружляюць па горадзе.

Але ж ужо тры месяцы мінае пасля нашага растання! Неаднойчы мяне агортвае такі сум, што гатова пешшу пайсці ў Вільню, каб з табой хоць на хвіліну ўбачыцца.  Але думка, што я зрабіла б табе непрыемнасць, што ты яшчэ больш непакоілася б за дзяцей і бабулю, касуе гэтыя намеры і да месца мяне прыкоўвае.  Часам зноў так жыва абуджаецца ў сэрцы маім надзея на тваё хутчэйшае вяртанне, што за кожным скрыпам павозкі, за кожным гукам адчыненых варот я выбягаю цябе сустракаць, але што ж бачу? Вароты адчыняў вецер ці незнаёмыя твары праезжых, з якімі ў мяне яшчэ менш агульнага, чым з гэтым асеннім ветрам, што так сумна завывае, як калі б ён боль майго сэрца хацеў выказаць.  І такі сум ахоплівае мяне ў гэты момант, такі непакой за Цябе , што калі б не прыходзіла палёгка, то доўга такога стану вытрымаць бы не магла.  Бо вось шттораз лепш разумею, што са стратай Цябе страціла ўсё на зямлі! Жыццё для мяне цяпер толькі суровая школа, дзе кожны крок прыносіць новыя веды.  Але якія ж гэтыя веды балючыя, бо ўсё дае мне адчуць, што яны ад свету, а не ад Маці паходзяць.

Не думай аднак, дарагая Мама, каб штосьці дрэннае ад людзей даведвалася.  Наадварот, паўсюдна я сустракаю як найменш літасць.  Але гэта так цяжка думаць, што мы чужыя для ўсіх, што ні з кім сэрца нас не лучыць.  Мне хацелася б, каб кожны пра цябе толькі думаў, пра цябе гаварыў, і такім мне дзіўным здаецца, што іншыя мае пачуцці да Цябе не падзяляюць.  Розум мне дыктуе, што імкненне гэта няслушнае, але што ж, калі маўчаць сэрца прымусіць нельга, нават каб чым іншым хацелася заняцца.  Таксама вельмі рэдка я выходжу з дому, хоць на мяне крычаць, што я здзівачэю, засумую і стану дзікункай. Бо што ж бы нарэшце дапамагло, калі б я сябе прымушала, бо стасункі са светам не дапамагаюць, а падвойваюць, наадварот, мой смутак?

Праца і занятак увесь час – выключна выніковыя лекі ад суму, бо гэта пастаянная патрэба роздуму пра розныя рэчы, з якімі сэрца не мае нічога агульнага, мяне неяк выводзіць з адчування рэчаіснасці і загадвае забыць на хвіліну пра тое, што для мяне найжывей у глыбіні душы.  Не трывожся, Найдаражэйшая Мама, надта сумнай барвай гэтага ліста, бо ён адно ад таго паходзіць, што пішу яго ноччу, калі ўжо ўся праца скончана.  Днём жа я зусім іншая: удзень ты ўбачыла б мяне такой, як заўсёды бачыць мяне хацела, занятую дзецьмі, справамі і гаспадаркай.  Вечарам жа па-іншаму, але ж гэта адно сапраўдныя мае хвіліны.  Калі дзеці ўжо адпачываюць, тады я адкладваю убок усе штодзённыя клопаты і знаходжуся толькі з Богам і з Табой.  У гэты час малюся свабодна, плачу і пішу да Цябе ці мару аб Табе.  Пра малодшых нашых нічога не кажу, бо кожнае з іх напісала ўжо справаздачу пра сябе і свае заняткі.  Бабуля хоча таксама хоць пару слоў паспрабаваць напісаць, бо стала крыху адчуваць сілы ў руцэ.

Справы нашы Божая Апека заўсёды па-свойму вядзе, г.  зн.  міласэрна і шчодра на дабрыню.   Казала Табе нядаўна, як з дапамогай яе наладзілася навуку, цяпер жа і штодзённыя патрэбы таксама ласкава заапекаваць вырашыла.  А дапамога прыйшла з боку, адкуль найменш спадзявацца мажліва было.  Ты памятаеш пэўна, любая Мама, што жонка купца Мендэля была нам вінаватая больш за дзясятак рублёў і што квіток на гэтую віннасць быў скрадзены разам з куфэркам.  Ты казала мне пра гэту суму як пра зніклую, бо і ў самой даўжнічкі немагчыма было дапытацца.  Але ж не так даўно яна вярнулася з Бярдычава, і як даведалася пра наша няшчасце, сама паспяшалася да мяне і засведчыла, што ўсю суму цалкам верне аж да гроша, толькі прасіла яшчэ крышку пачакаць, каб без страты для ўласных спраў магла свой доўг выплаціць.  “У мяне таксама дзеці – сказала паважаная яўрэйка,- якія могуць асірацець, і я не хачу, каб Пан Бог помсціў некалі ім за крыўду, што ўчыніла я сіротам”.  Я дамовілася з ёй так, што яна спачатку дала мне дзесяць рублёў, а на працягу пяці месяцаў будзе выплочваць рэгулярна па чатыры рублі на тыдзень; гэтага – я спадзяюся – нам хопіць не толькі на ежу, але і на іншыя патрэбы, тым больш што Хенрык прыслаў нам са Збарашова запас прадуктаў, што канешне зберажэ наяўныя грошы.  Апрача гэтага ў мяне ў запасе ёсць каля дваццаці рублёў, якія на аплату жытла прыгатаваныя.  Шкада толькі, што дасюль не маем суседа ў другой палове дому, якую павінны самі аплочваць.  Заканчваю, давяраючыся Твайму блаславенню, прагну, каб мы больш не мелі патрэбы пісаць адно адной, каб сардэчныя абдымкі і жывое слова былі, як раней, нашымі пасярэднікамі ў пачуццях, даражэнькая Мама.  Я.

Любыя мае дзеткі! Ужо дванаццаць, апоўнач, заснуць не магла, таму вырашыла ўзняцца і скараціць час бяссоння напісаннем ліста да вас.  Ваш апошні ліст прыйшоў якраз у час, каб спыніць мой сум па вас.  Некалькі дзён, як я адчуваю, што такі ціск, такі смутак сэрца маё разрывае, што нават выказаць не магу.  Баюся, каб гэта не было прадчуваннем пагражаючага мне няшчасця.  Толькі б не з вашага боку няшчасце! Бачыце, што стала прымхлівая, чаго вы пэўна не чакалі ад мяне.  Я не буду нават гэта тлумачыць, бо не магла б нават сказаць штосьці, каб апраўдацца.  Гэта рэчы, якія чалавек не можа сам сабе патлумачыць, але ад узрушэння не можа пазбавіцца.

Але досыць пра гэта.  Дзякуй вам, дарагія дзеткі, што ўсе да мяне напісалі, і так шмат, як я хацела, каб заўсёды так пісалі.  Калі я ведаю пра вашы патрэбы, то хаця і не магу адсюль вам дапамагчы, усе ж здаецца мне, што прымаючы ваша становішча, прыношу вам палёгку.  Але чаму ж твой ліст, мая Паўлінка, такі сумны, столькі рэчаў пакідае мне для здагадак? Якія гэта суровыя ўрокі ты атрымліваеш ад свету, жыццё ты маё любае! Я прадчуваю, што атрымаліся нейкія непрыемныя акалічнасці, пра якія ты мне не хочаш ці не можаш гаварыць.  О Божа, Апякуне і Суцяшыцелю сірот, адвядзі усялякі непакой і непрыемнасці ад дзяцей маіх!

Ці магла я калі-небудзь думаць, Паўлінка, што паміж намі будзе непераадольная перашкода.  Якая мне не дазволіць заглянуць углыб твайго сэрца? Адарваныя ад маці, бедныя дзеці, вы павінны цярпець усе цяжкасці суму і сіроцтва.

Гэты ліст я пішу да вас ужо з новага памяшкання.  Тыдзень таму я пакінула дом паліцмейсцера, і пераехала ў малую келлю ў кляштары Базыльянак.  Дасюль яшчэ нібы ніякавата мне на новым месцы.  Гэтыя краты, гэты званок, гэтыя калідоры робяць на мяне ўражанне, якога ніколі не адчувала, і хоць у маім становішчы змена памяшкання падаецца рэччу досыць звычайнай, прызнаюся, што растанне з жонкай паліцмейсцера, ад якой столькі атрымлівала прыхільнасці, сапраўдным сумам мяне напоўніла.  Павінна пэўна апісаць маё новае памяшканне.

Келля малая, бо ад ложка магу зрабіць два крокі да сцяны, а ўздоўж ад вакна да дзвярэй крокаў сем; але ж чыстая і з добрым паветрам.  Малы столік, адно крэсла і ложак складаюць усю маю хатнюю мэблю.  Дадам яшчэ невялікую палічку ля сцяны, якая служыць для размяшчэння самавара, гарбатніка і іншых дробязяў.  Праз адно вакно бачны дзядзінец кляштара, на якім не рухаецца ні адно жывое стварэнне, ён абкружаны высокім мурам, а за ім фруктовы сад, па якім сумніўна, што дазволяць мне шпацыр, хаця я ўжо прасіла аб гэтым.  Сталуюся ў законніц і не з’ядаю нават трэцяй часткі таго, што мне дасылаюць.  Хаця ежа і простая, але ж я не галодная па меншай меры, тым больш што добрая жонка паліцмейсцера прысылае мне што-небудзь больш далікатнае са свайго стала.  Да таго ж пані Вендорф пакінула мне самавар, а хтосьці з горада прыслаў млынарку да кавы.  Таму бачыце, што нічога мне не бракуе і калі б патрэбы маёй душы былі таксама задаволены, як патрэбы майго цела, то становішча было б больш чым прыймальным.

Учарашні дзень быў аднак падвойна плённы для мяне, бо атрымала пасля сумнага чакання вашы лісты, чаго сапраўды было досыць для маёй радасці.  Але на гэтым не канец, бо паліцмейстрыха, якая хацела дадаць мне радасці, прыехала па мяне і ўзяла з сабою на шпацыр.  Мы ездзілі на Пагулянку.  Сонца свяціла моцна, дзень быў марозны, але прыгожы.  Вы гэтага не разумееце, якое ўражанне дае выгляд шырокіх абшараў вольнай прыроды на чалавека, які вымушаны закрыць сваё жыццё у цеснай прасторы з некалькіх крокаў.  Я напаўняла ўсе грудзі чыстым паветрам з той вялікай масы яго, якая мяне абкружала.  Гэтыя дрэвы з малой колькасцю лістоты і апошнія справы гаспадынь па ўладкаванню сваіх гародзікаў завялі мае думкі ў тыя часы, калі я была занятая маёй улюбёнай працай у гародзе і не заўважала, як дзень мінаў.  А вы, гледзячы на мяне, стваралі свае клумбачкі і градкі з не меншым, чым маё, захапленнем.  Я моўчкі атрымлівала асалоду ад гэтых уражанняў, была нібы апоена імі, потым цэлы вечар правяла ў доме і з сям’ёй паліцмейсцера, якія атрымалі дазваленне забіраць мяне часам да сябе, што з’яўляецца значным выпадкам, які перапыняе звычайны спакой і самотнасць майго жыцця.

Пішыце да мяне часта, вашы лісты – ах, як жа яны патрэбны для майго сэрца! Вы бачыце, як я апісваю вам найменшыя падрабязнасці: што толькі магу напісаць, усім дзялюся з вамі; хачу і ад вас таксама падрабязнага апісання і частых лістоў.  Як вы там? Як вашае здаровейка? Зосю і Віктусю уяўляю сабе бледных і змарнелых.  Здаецца мне, што вы занядбалі маляванне – шкада.  Дашліце мне памеры чаравікаў, мне будзе вельмі прыемна паклапаціцца па вашых патрэбах.  Запасаў грошай мне яшчэ хапае, хвалююся толькі пра тое, што вам патрэбна на многіх рэчах эканоміць, я хацела б прадбачыць вашы патрэбы.  Што да мяне, то не турбуйцеся ніколькі: ведаеце, што я магу абыходзіцца малым і не ведаю, які павінен быць недастатак, які б мне перашкаджаў.  Але тут у мяне хапае ўсяго, бо якія ж у мяне могуць быць патрэбы ў турме? Мыла, чаравікі, цукар, кава і гарбата – вось і ўсё.  Якой жа ўдзячнасцю поўніцца маё сэрца адносна тых, хто так без выгады вам дапамагае.  Нічым апроч малітвы плаціць ім не магу пакуль, але Бог добры, і слёзы удзячнасці ў скарбонку сваю збірае, ды не праміне апекунам сірот звыш апекаванага імі адплаціць.  Будзьце здаровыя, дзеткі мае дарагія, з якой радасцю кожнага з вас да сэрца прытуліла б, і так зараз лячу да вас душой і блаславенне сваё вам нясу.  Мамы любай ручкі і ножкі цалую, дзякуючы ад усяго сэрца за яе любоў і малітвы.