Раздзел 48 QUO VADIS? Г. Сенкевіч

Словы Апостала ўсялілі надзею ў душы хрысціян. Канец свету здаваўся ім заўседы блізкім, і яны пачалі верыць, што страшны суд не наступіць ў дадзены момант і што перад ім яны яшчэ ўбачаць магчыма канец панавання Нярона, якое яны лічылі панаваннем антыхрыста, і кару Боскую за яго злачынствы, што патрабавалі помсты. Моцныя ў сэрцы верай, яны пачалі разыходзіцца пасля заканчэння малітваў з падзем’я і вяртацца да сваіх часовых сховішчаў, і нават на Затыбры, калі прыйшлі звесткі, што агонь, падкладзены ў шматлікіх месцах, павярнуўся разам са зменай напрамку ветра зноў да ракі і перакінуўся там-сям, наколькі мог, перастаў пашырацца.

Апостал з Вініцыем і Хілонам, які ішоў за імі, пакінулі таксама падзем’е.Малады трыбун не смеў перапыняць сваю малітву, таму некаторы час ішоў моўчкі, толькі вачыма просячы аб літасці, і дрыжаў ад непакою. Але шмат людзей прыходзіла яшчэ цалаваць рукі і край адзення Апостала, маці працягвалі да яго дзяцей, іншыя кленчылі ў цемным, доўгім пераходзе і ўзнімалі ўгару каганкі, просячы блаславення; іншыя ўрэшце, ідучы побач, спявалі, так што не было моманту ні на запытанне, ні на адказ. Так было і ў пячоры. Толькі калі яны выйшлі на больш свабодную прастору, адкуль відаць ужо было палаючы горад, апостал тройчы іх перахрысціў і звярнуўся да Вініцыя:

 - Не трывожся Недалека адсюль дом фосара, у якой мы адшукаем Лігію з Лінусам і з верным ёй слугой.Хрыстос, які табе яе спаслаў, захаваў яе для цябе.

А Вініцый захістаўся і абаперся рукой аб скалу.Дарога з Анцыя, выпадкі ля сцен горада, пошукі Лігіі сярод гарачага дыму, бяссонне і страшны непакой аб ей вычарпалі яго сілы, а рэшты сіл пазбавіла звестка, што гэта найдаражэйшая ў свеце істота блізка і што праз хвіліну ен яе ўбачыць.Яго агарнула незвычайная немач, такая вялікая, што ен літаральна абсунуўся да стоп Апостала і, абхапіўшы яго калены, так і заставаўся, бо не мог вымавіць слова. Апостал, баронячыся ад падзяк і ўхваленняў гаварыў :

 - Не мне, не мне, а Хрысту!

 – Што гэта за выключнае баство! – азваўся ззаду Хілон. - Але я не ведаю, што павінен рабіць з муламі, якія тут чакаюць паводаль.

 – Устань і ідзі за мной, - сказаў Пётр, беручы за руку маладога чалавека.

Вініцый узняўся. Пры святле зарыва відаць былі слезы, якія сцякалі ў яго па бледнаму ад хвалявання твару. Вусны дрыжалі: ен маліўся.

 – Пайшлі, - сказаў ен.

Але Хілон зноў паўтарыў: – Шаноўныя, а што мне рабіць з муламі, якія чакаюць? Можа б гэты годны прарок хацеў бы лепш ехаць, чым ісці…

Вініцый сам не ведаў, што адказаць, але пачуўшы ад Пятра, што дом побач, адказаў :

 - Адвядзі мулаў да Макрынуса.

 – Выбачай, шаноўны, што я табе нагадаю пра дом у Амерыолі. У параўнанні з гэтым вялікім пажарам легка забыць пра такую дробную рэч…

 – Ты яго атрымаеш.

 – О, унук Нумы Пампілія, я заўседы быў упэўнены, але цяпер, калі пачуў абяцанне, не ўспамінаю табе нават таго, што ты абяцаў мне і вінніцу… Пакс вобіскум!. Я цябе знайду, шаноўны. Пакс вобіскум!

Яны ж па чарзе адказалі: - І табе мір !

Пасля таго абодва павярнулі направа да ўзгоркаў. Па дарозе Вініцый прамовіў:

- Ойча! Абмый мяне вадой хрышчэння, каб я мог называцца сапраўдным вернікам Хрыста, бо люблю яго ўсімі сіламі маей душы. Абмый мяне хутчэй, бо сэрца мае ўжо гатова. І што яно мне загадае, тое я і зраблю, але ты скажы мне, што мне зрабіць для гэтага?

- Любі людзей, як братоў сваіх, - адказаў Апостал, - бо толькі любоўю ты можаш Яму служыць. –  - Так. Гэта я ўжо разумею і адчуваю. Будучы дзіцем, я верыў у рымскіх багоў, але я іх не любіў, а гэтага Адзінага люблю так, што аддаў бы за Яго з радасцю жыцце.

І ен пачаў пазіраць на неба, паўтараючы з пачуццем : - Бо ен адзіны! Бо ен адзін добры і міласэрны. Няхай бы гінуў не толькі гэты горад, але і ўвесь свет, я Яго аднаго буду прызнаваць і буду верыць у Яго!

-          Ён будзе бласлаўляць цябе і твой дом – дадаў апостал.

Тымчасам яны звярнулі ў іншы праход, у канцы якога відаць было ледзь бачнае святло. Пётр паказаў на яго рукой і прамовіў: - Гэта дом чалавека, які і даў нам прытулак, калі  мы вярнуліся з Астрыянума з хворым Лінусам і не маглі дайсці да Затыбра.

Праз хвіліну яны былі на месцы. Дом быў хутчэй пячорай, што змяшчалася ў шчыліне гары, і яго знутры  засланяла сцяна, злепленая з гліны і трыснягу. Дзверы былі зачыненыя, але праз дзірку, якая была замест вакна, было бачна асветленае вогнішчам сярэдзіна.Нейкая цемная, вялізная постаць ўзнялася спаткаць прыйшоўшых і спытала: - Хто вы ? – Мы слугі Хрыста, - адказаў Пётр. – Мір табе, Урс! Урс схіліўся да стоп Апостала, пасля чаго пазнаў Вініцыя, схапіў яго руку і паднес да вуснаў.

-          І ты, высакародны, тут? – спытаў ен. - Няхай будзе блаславенае імя Хрыста за радасць, якую ты прынясеш Каліне.

Гэтак ен сказаў, адчыніў дзверы і яны ўвайшлі. Хворы Лінус ляжаў на стосе саломы, твар яго быў схуднелы і жоўты, як слановая косць. Каля вогнішча сядзела Лігія, трымаючы ў руцэ нізку малых рыбінак на шнурку і прызначаных відавочна для вячэры. Занятая зняццем гэтых рыбін са шнурка і перакананая, што гэта ўваходзіць Урс, яна нават вачэй не ўзняла. Але Вініцый наблізіўся і, вымавіўшы яе імя, працягнуў да яе рукі. Тады яна хутка ўзнялася: бліскавіца здзіўлення і радасці прабегла па яе твары і без слова, як дзіця, якое пасля дзен трывог і гора адшуквае бацьку ці маці, кінулася ў яго абдымкі. Ен жа абняў яе і нейкі час прыціскаў да грудзей таксама з такім пачуццем, нібы яе ўратавала цуда.Потым расшчапіўшы абдымкі ен дакрануўся да яе скроняў, пацалаваў яе лоб, вочы і зноў абдымаў, паўтараў яе імя, потым схіляўся да яе кален і да далоні, вітаўся з ей, зноў абдымаў, абагаўляў.Яго радасць была проста бязмежнай, як і яго каханне і шчасце. Урэшце ен пачаў ей расказваць, як прыехаў з Анцыя, як шукаў яе ля сцен і сярод дыму ў доме Лінуса, колькі напакутваўся і натрывожыўся, а колькі вытрываў, пакуль Апостал падказаў яму яе сховішча.

– Але цяпер, - сказаў ен, калі я цябе знайшоў, я цябе тут не пакіну.сярод гэтага агню і ашалелых натоўпаў...Людзі забіваюць адно аднаго ля сцен, абурэнне расце, нявольнікаў б’юць.Адзін Бог ведае, якія яшчэ бедствы могуць спасцігнуць Рым. Але я выратую цябе і вас усіх. О, мая дарагая!...Вы хочаце паехаць са мной у Анцый? Там мы сядзем на карабель і паплывем на Сіцылію.Мае землі – гэта і вашы землі, мае дамы, - гэта і вашы дамы! Паслухай мяне! На Сіцыліі ты знойдзеш Аўлаў, я вярну цябе Пампоніі і вазьму цябе потым ужо з яе рук. Напэўна ты, о карысіма, не баішся мяне больш. Я яшчэ непахрышчаны, але аб гэтым спытай у Пятра , ці хвіліну таму ідучы з ім да цябе, я не казаў яму, што хачу быць сапраўдным вернікам Хрыста, і ці я не прасіў яго, каб ен мяне пахрысціў хоць бы і ў гэтым доме.Павер мне ты і паверце мне ўсе прысутныя тут.

Лігія слухала з прасветленым тварам гэтыя словы. Усе тут, спачатку ад праследаванняў з боку іудзеяў, а цяпер і ад пажару і бязладу, выкліканага бедствам, жылі папраўдзе ў пастаяннай няўпэўненасці і трывозе. Выезд на спакойную Сіцылію паклаў бы канец усім трывогам, а разам з тым адкрыў бы новую эпоху шчасця ў іх жыцці. Калі б Вініцый хацеў пры гэтым забраць толькі адну Лігію, то напэўна адмовілася б ад спакусы, не жадаючы пакідаць апостала Пятра і Лінуса, але Вініцый прапанаваў ім усім: “Паехалі са мной! Мае землі – гэта і вашы землі, а дамы мае – і вашы дамы!

І нахіліўшыся да яго рукі, каб яе пацалаваць у знак згоды, сказала: - Твае вогнішча – мае вогнішча.Пасля чаго засаромелася, што вымавіла словы, якія паводле рымскага звычая гаварыліся толькі маладымі у час шлюбу, залілася чырванню і стаяла так ў бляску агня з апушчанай галавой, няўпэўненая, ці словы гэтыя будуць успрынятыя правільна.Але ў позірку Вініцыя адбівалася толькі бязмежнае каханне. Ен звярнуўся потым да Пятра і загаварыў : - Рым палае па загаду імператара.Ужо ў Анцыі ен скардзіўся, што не бачыў ніколі вялікага пажару. Але калі ен не спыніўся перад такім злачынствам, то падумайце, што можа адбыцца яшчэ. Хто ведае, можа ен збярэ войска і загадае пазабіваць астатніх жыхароў.Хто ведае, якія будуць яго намеры, хто ведае, можа пасля пажара настане бедства грамадзянскай вайны, забойстваў і голаду. Хавайцеся, і давайце схаваем Лігію На Сіцыліі перачакаеце буру ў спакоі, а калі усе міне, вернецеся зноў сеяць зерне ваша.Звонку, з боку Агер Ватыканус як пацверджанне перасцярог Вініцыя, пачуліся нейкія далекія крыкі, поўныя жаху і абурэння. У гэты момант падыйшоў таксама камняцёс, гаспадар дому і зачыніў хутка дзверы, пасля закрычаў: - Людзі забіваюць адно аднаго каля цыркуНярона. Нявольнікі і гладыятары пайшлі на грамадзян.

-          Чуеце? – спытаў Вініцый.

 – Перапоўніцца чаша, - прамовіў Апостал, - і бедствы будуць, як мора невычэрпнае.

Пасля ен звярнуўся да Вініцыя і, паказваючы на Лігію, прамовіў:

 - Вазьмі гэту дзяўчынку, якая дадзена табе Богам і выратуй яе, а Лінус і Урс няхай едуць з вамі.

Але Вініцый, які палюбіў Апостала усей сілай сваей шырокай душы, закрычаў:

-          Я клянуся табе, настаўнік мой, што я цябе тут не пакіну на пагібель!

 – І няхай блаславіць цябе Бог за твае жаданне – адказаў апостал, - але ці ты не чуў, што Хрыстос тройчы паўтарыў ля возера: “Пасі авечак маіх!”

Вініцый змоўк.

-          Тады калі ты, якому ніхто не даверыў апеку нада мной, кажаш, што мяне тут не пакінеш на пагібель, як жа ты хочаш, каб я кінуў мой статак у дні бедства? Калі была бура на возеры і калі мы трывожыліся ў душы, ен не пакінуў нас, як жа я , слуга Яго, не павінен ісці па прыкладу Госпада майго?

Тады Лінус узняў свой схуднелы твар і запытаў:

 - А як я, намеснік Божы, не павінен ісці па твайму прыкладу?

Вініцый пачаў прыгладжваць валасы, нібы змагаючыся з сабой у думках, пасля чаго схапіў Лігію за руку і сказаў такім голасам, у якім чулася энергія рымскага воіна:

- Слухайце мяне, Пётр, Лінус і ты, Лігія! Я гаварыў, што мне падказаў мой чалавечы розум, але ў вас іншы розум, які кіруецца не  сваей бяспекай, а наказамі Хрыста.Так! Я гэтага не разумеў і памыліўся, бо з вачэй маіх яшчэ не знялі бяльмо і ранейшая прырода адгукаецца ўва мне.Але паколькі я палюбіў Хрыста і хачу быць Яго вернікам, таму, хоць справа тут у большым, чым проста ва ўласнай галаве, я апускаюся на калены перад вамі і клянуся, што і я выканаю наказ любові і не пакіну братоў маіх у дні бедства.

Сказаўшы гэта, ен стаў на калены, і ахапіла раптам яго пачуцце: вочы і рукі ен узняў і стаў крычаць:

 – Няўжо я разумею Цябе, о Хрыстос? Няўжо я годны Цябе?

Рукі яго трымцелі, вочы блішчалі ад слез, цела працінала вера і любоў, тады Пётр Апостал узяў гліняную амфару з вадой і наблізіўшыся да Вініцыя, урачыста прамовіў:

 - Хрышчу цябе ў імя Бацькі і Сына і Духа Святога! Амінь!

У гэты момант рэлігійнагы экстаз ахапіў усіх прысутных.Ім здалося, што хаціна напоўнілася нейкім незямным святлом, што дах пячоры адкрываецца над іх галовамі, і што з неба спускаецца мноства анёлаў, а там, уверсе, бачны крыж і прабітыя рукі, якія таксама бласлаўляюць...

У гэты час звонку пачуліся крыкі людзей, якія змагаліся, і гукі палаючага горада.

Раздзел 47 QUO VADIS? Г. Сенкевіч

Раздзел 47

Полымя тымчасам дасягнула Віа Наментана, а ад яе разам са зменай напрамку ветра павярнула да Віа Лата і да Тыбра, абкружыла Капітолій, разлілося па Форуму Баарыум і знішчаючы ўсе, што абмінула на першы раз, наблізілася зноў да Палатыну.Тыгелін сабраў усе сілы прэтарыянцаў і адсылаў да імператара, які набліжаўся, ганца за ганцом з паведамленнямі, што нічога не страціць ад прыгажосці відовішча, бо пажар яшчэ павялічыўся.Але Нярон хацеў бы прыбыць уночы, каб атрымаць больш задавальнення ад выгляду пагібелі горада. Таму ен затрымаўся ў ваколіцах Аква Албана і паклікаў у свой шацер трагіка Алітуруса, рыхтаваў з яго дапамогай паставу, выраз твару, позірк і вучыўся адпаведным рухам, абмяркоўваючы з ім тое, ці пры словах “О святы горад! Які здаваўся больш трывалым, чым Іда” – трэба узняць угору абедзве рукі, ці трымаючы ў адной фармінгу, апусціць яе ўздоўж цела, а падняць другую.І пытанне гэта здавалася яму ў гэту хвіліну самай значнай справай.Выехаўшы нарэшце на змярканні, ен яшчэ прасіў парады ў Пятронія: ці ў вершы, прысвечаным бедству, не змясціць некалькі вядомых блюзнерстваў супраць багоў і ці яны, як у лепшых творах мастацтва, не павінны былі б самі па сабе вырвацца з вуснаў у падобным становішчы ў чалавека, які страчвае Радзіму. Каля апоўначы ен наблізіўся нарэшце да сцен са сваім незлічоным дваром, які складаўся з усіх сенатараў, рыцараў, вызваленцаў, нявольнікаў, жанчын і дзяцей.Шаснаццаць тысяч прэтарыянцаў, пастаўленых у баявую гатоўнасць па дарозе, сачылі за спакоем і бяспекай яго ўезду, утрымліваючы разам з гэтым на адпаведнай адлегласці ўзрушаны народ.Народ жа сапраўды праклінаў, крычаў і абсвістваў, бачачы світу Цэзара, але не смеў на яе напасці.У шматлікіх месцах раздаваліся аднак і апладысменты, якімі адорвала імператара галота, якая не маючы нічога, нічога і не страціла ў пажары, а спадзявалася на больш шчодрую чым звычайна, раздачу збожжа, алівы, адзення і грошай.Урэшце вокрыкі і свіст, як і апладысменты, былі заглушаны гукам труб і рагоў, у якія загадаў дзьмуць Тыгелін. Нярон пасля прыбыцця да Астыйскай брамы затрымаўся на хвіліну і прамовіў: “ Бяздомны ўладар бяздомнага народа – дзе ж я пакладу ўночы няшчасную сваю галаву?” Пасля ен перайшоў Клівіус Дэльфій зайшоў па прыгатаваных для яго сходах на Апійскі акведук, а за ім прайшлі аўгустыяне і хор спевакоў, якія неслі цытры, лютні і іншыя музычныя інстументы. І ўсе затрымалі дыханне, чакаючы, ці не скажа ен нейкіх велічных слоў, якія для ўласнай бяспекі належала б запомніць. Але ен стаяў ўрачысты, маўклівы, апрануты ў пурпуровы плашч з вянцом з залатымі лаўрамі на галаве, узіраючыся у шалеючае полымя. Калі Тэрпнас падаў яму залатую лютню, ен узняў вочы да залітага зарывам неба, нібы чакаў натхнення...Народ паказваў на яго, аблітага крывавым бляскам, толькі здалек рукамі.Непадалек сычэла, як вужака, полымя і палалі адвечныя, найсвяцейшыя помнікі: палаў храм Геркулеса, які пабудаваў Эвандэр і храм Юпітэра Статара, і храм Луны, пабудаваны яшчэ Сервіем Туліем і дом Нумы Пампілія і храм Весты з пенатамі рымскага народу, у грывах агню паказваліся часам Капітолій, палала мінулае і душа Рыму, ен жа, імператар, стаяў з лютняй у руцэ з тварам трагічнага акцера і з думкай не аб гібелі Радзімы, а аб уласнай паставе і патэтычных словах, якімі ен мог бы перадаць “велічнасць хвіліны”, абудзіць найбольшае захапленне і атрымаць найгарачэйшыя апладысменты.Ен ненавідзеў  гэты горад, яго жыхароў, любіў жа толькі свае песні і вершы; таму радаваўся ў душы, што нарэшце ўбачыў трагедыю, падобную да той, якую апісваў. Як вершаплет адчуваў сябе шчаслівым, як дэкламатар – натхненым, як шукальнік вострых адчуванняў – атрымліваў асалоду ад страшэннага відовішча і з задавальненнем думаў, што нават пагібель Троі была нічым у параўнанні з пагібеллю гэтага велічнага горада. Чаго яшчэ ен мог жадаць? Вось Рым, Рым, які валодаў светам, палае, а ен стаіць на сходах акведука з залатой лютняй у руцэ, самавіты,  у пурпуры, захоплены, прыгожы і паэтычны. Дзесьці там, ніжэй, у цемры,  абураецца і хвалюецца народ.Але няхай сабе абураецца…стагоддзі пройдуць, тысячы гадоў пройдуць, а людзі будуць памятаць і ўслаўляць яго як паэта, які ў такую ноч спяваў пра ўпадак і пажар у Троі. Хто ў параўнанні з ім Гамер? Хто сам Апалон са сваей знакамітай фармінгай.Тут ен узняў рукі і, ударыўшы па струнах, прадэкламаваў словы Прыяма: “О гняздо маіх бацькоў, о дарагая мая калыска!” голас яго на адкрытым паветры пры гуку пажару і пры далекім шуме тысячных натоўпаў здаваўся, што дзіўна, ледзь чутным, дрыжачым, слабым, а гук падпяваючых быў падобны да гуку ад крылаў аслаблай мухі.Але сенатары, начальнікі і аўгустыяне, сабраныя на акведуку, схілілі галовы, слухаючы ў маўклівым захаплені.Ён жа спяваў доўга і ўсе жаласней.У хвіліны, калі перапыняўся, каб набраць паветра, хор спевакоў паўтараў вершы, пасля чаго Нярон зноў скідваў вывучаным з Алітурусам рухам з пляча “сірэну” трагіка, біў па струнах і спяваў далей.Скончыўшы нарэшце складзеную раней песню, ен пачаў імправізаваць, шукаючы велічных параўнанняў для таго, што бачыў перад сабой.І твар яго пачаў змяняцца. Не ўзрушыла яго папраўдзе гібель роднага горада, але ен быў апоены і ўсхваляваны пафасам ўласных слоў да такой ступені, што раптам выпусціў з грукатам лютню пад ногі і, абкрыўшыся шырмай, застаўся скамянелы, падобны да адной з тых статуй Ніабідаў, якія аздаблялі дзядзінец Палатыну. Праз кароткі час маўчання пачуўся шквал апладысментаў.

Але здалек адказалі яму выццем натоўпы.Цяпер ніхто ўжо там не меў сумніву, што гэта імператар загадаў спаліць горад, каб арганізаваць сабе відовішча і спяваць пры гэтым песні.

Нярон, пачуўшы гэты крык соцен тысяч галасоў, звярнуўся да аўгустыянаў з сумным, поўным расчаравання тварам і ўсмешкай чалавека, якога крыўдзяць і сказаў: - Вось як квірыты ўмеюць цаніць мяне і паэзію.

 – Подлыя, - адказаў Ватыній, - загадай ударыць па іх прэтарыянцам:

Нярон звярнуўся да Тыгеліна: - Ці магу я разлічваць на вернасць салдат?

 – Так, боскі, - адказаў прэфект.

Але Пятроній павеў плячыма: - На іх вернасць, але не на колькасць, - сказаў ен. – Застанься тут пакуль, дзе знаходзішся, бо тут найбольш бяспечна, а гэты люд трэба супакоіць.

Так лічыў і Сенэка, і консул Ліцыній. Тымчасам на доле хваляванне нарастала.Люд уззбройваўся каменнем, каламі ад шалашоў, дошкамі з вазоў і тачак і розным жалеззем. Праз некаторы час некалькі начальнікаў кагорт прыйшлі з абвяшчэннем, што прэтарыянцы, якіх зміналі натоўпы, захоўваюць  з вялікімі высілкамі баявую лінію і не маючы загаду атакаваць не ведаюць, што рабіць.

-          Богі! – сказаў Нярон, - Што за ноч! З аднаго боку пажар, а з другога – усхваляванае мора людзей…

І ен пачаў шукаць далей выразы, якія б найлепш маглі акрэсліць небяспеку гэтай хвіліны, але бачачы навокал бледныя твары і неспакойныя позіркі, таксама спужаўся.

 – Дайце мне цёмны плашч з каптуром! – закрычаў ен

-          Няўжо сапраўды будзе бітва?

-          Боскі, - адказаў няпэўным голасам Тыгелін, - я зрабіў усе, што мог, але пагражае небяспека...Боскі, звярніся да народа і паабяцай ім што-небудзь.

-          І што, імператар павінен звяртацца да чэрні? Няхай гэта зробіць хто іншы ад майго імя.Хто здольны выканаць гэта?

-          Я – азваўся Пятроній.

-          Ідзі, дружа! Ты самы адданы мне ў любой справе...Ідзі і не шкадуй абяцанняў. Пятроній звярнуўся да світы з тварам са з’едлівай усмешкай і невялікай павагай:

. – сенатары, прысутныя тут, - сказаў ен, - а апрача іх: Пізо, Нерва і Сенецыё паедуць са мной.

Пасля гэтага ен павольна сыйшоў з акведука, тыя ж, каго ен назваў, ішлі за ім не без ваганняў, але і з пэўнай надзеяй, якой акрыляў іх ягоны спакой.Пятроній стаў ля падножжа аркад, загадаў прывесці белага каня і ўзлезшы на яго, паехаў на чале названых ім праз шчыльныя прэтарыянскія шэрагі да чорнай, выючай грамады. Безабаронны, толькі з тонкім кійком са слановай косці ў руцэ, на які ен звычайна абапіраўся. І пад’ехаўшы, ен накіраваў каня ў натоўпы.Навокал, пры святле пажарышча, відаць былі ўзнятыя рукі са зброяй усялякага роду, вочы з бляскам гневу, спацелыя твары і вусны з пенай ад злоці і пагрозлівымі вокрыкамі, што рваліся з грудзей. Ашалелая хваля адразу абкружыла яго і світу, за ей відаць было сапраўды нібыта мора галоў, рухомае, хвалюемае, страшнае.

Крык узмацніўся яшчэ больш і перайшоў ў нечалавечы; палкі, вілы і нават мячы мільгалі над галавой Пятронія, драпежныя рукі высцягваліся да цугляў яго каня і да яго самога, але ен заглыбляўся ў натоўп, застаючыся халодным, абыякавым і пагардлівым.Часам ен штурхаў кійком найбольш актыўных, нібы прабіваў сабе дарогу ў звычайным сціску, і гэта яго ўпэўненасць, гэты спакой супакойвалі раз’юшаны народ. Яго нарэшце пазналі, і шматлікія галасы пачалі крычаць

- Пятроній! Арбітр элегантарыум! Пятроній!... Пятроній – загучала з усіх бакоў.

І па меры таго, як паўтаралася гэта імя, твары навокал станавіліся менш пагрозлівыя, а крыкі супакойваліся, бо гэты вытанчаны патрыцый, які хаця ніколі і не патрабаваў народнай любові, быў усе ж яго ўлюбёнцам. Яго ведалі як чалавечнага і шчодрага, папулярнасць яго ўзрасла асабліва ад часу справы Педанія Секунды, дзе ен прасіў аб змякчэнні жорсткага прысуду, які азначаў смерць усім нявольнікам прэфекта.Яшчэ больш натоўпы нявольнікаў любілі яго з таго часу непамернай любоўю, як людзі прыгнечаныя і няшчасныя прывыклі любіць тых, хто аказвае ім хоць крыху спачування.Апрача гэтага ў цяперашні момант далучылася і цікаўнасць, што скажа пасланец імператара, бо ніхто больш не сумняваўся, што той выслаў яго наўмысна. Ен жа, зняўшы з сябе сваю белую, абшытую чарапахавым панцырам тогу, узняў яе ўгару і пачаў ей махаць над галавой у знак таго, што хоча гаварыць.

- Маўчаць! Маўчаць! – крычалі з усіх бакоў. Праз хвіліну сціхла усё разам. Тады ен выпрастаўся на кані і загаварыў даходліва і спакойна:

- Грамадзяне! Няхай тыя, хто мяне пачуе, паўтораць словы мае тым, хто стаіць далей, усе няхай паводзяць сябе па-чалавечы, а не як жывелы на арэнах.

- Мы слухаем! Мы слухаем!

- Слухайце! Горад будзе адбудаваны.Сады Лукула, Мецэнаса, Цэзара і Агрыпіны будуць адчыненыя для вас. З заўтрашняга дня пачнуць раздаваць збожжа, віно і аліву, так каб кожны мог напоўніць пуза аж па горла.Потым імператар арганізуе для вас відовішчы, якіх свет не бачыў, дзе вас будуць чакаць пір і падарункі.Вы будзеце багацейшыя пасля пажару, чым перад ім.!

Яму адказвалі нягучным гулам, які разыходзіўся ад сярэдзіны ва ўсе бакі, як разыходзяцца хвалі па вадзе ад кінутага кімсьці каменя: гэта бліжэйшыя паўтаралі далейшым ягоныя словы. Потым тут і там пачуліся то гнеўныя галасы, то згодныя, якія змяніліся ўрэшце ў адзін агульны, вялізны крык:

-          Хлеба і відовішчаў!

Пятроній абкрыўся тогай і нейкі час слухаў нерухома, у сваім белым адзенні падобны да мармуровай статуі. Крык узмацняўся, заглушаў рэха пажару, раздаваўся з усіх бакоў, з усе большых глыбінь натоўпу, але пасланец відавочна хацеў яшчэ штосьці сказаць, бо чакаў. І нарэшце, загадаўшы узнесенай рукой маўчаць, паведаміў:

- Я абяцаю вам хлеба і відовішчаў, а цяпер ўхваліце імператара, які вас корміць, апранае, пасля чаго ідзіце спаць, бедакі, бо хутка пачне світаць.

Сказаўшы гэта, ен павярнуў каня і, расштурхоўваючы злегку кійком тых, хто стаяў у яго на дарозе, ад’ехаў павольна да прэтарыянскіх шарэнгаў.Праз момант ен быў ужо каля вадаправода. Наверсе перапужаліся.Не зразумелі просьбы – хлеба і відовішчаў, - і лічылі, што гэта новы выбух шаленства натоўпу. Нават не спадзяваліся, што Пятроній зможа выратавацца, таму Нярон, клі яго ўбачыў, прыбег аж да сходаў і са збялелым ад хвалявання тварам пачаў распытваць:

- І што? Што там адбываецца? Там ужо разня?

Пятроній набраў паветра ў легкія, глыбока уздыхнуў і адказаў:

-          Клянуся Палуксам! Яны потныя і дрэнна смярдзяць.Няхай бы хто падаў мне эпіліму, бо я самлею зараз.

Пасля ен звярнуўся да імператара:

 - Я абяцаў ім , - сказаў ен ,- збожжа, аліву, адкрыцце садоў і відовішча. Яны зноў цябе абагаўляюць і крычаць праз засмяглыя вусны хвалу табе.Богі, які ж гэты плебс мае непрыемны пах…

-          Прэтарыянцы былі напагатове, - закрычаў Тыгелін, - і калі б ты не супакоіў натоўпы, то гэтыя крыкуны замоўклі б назаўседы.Шкада, Цэзар, што ты не дазволіў мне ўжываць сілу.

Пятроній паглядзеў на яго, павеў плячыма і сказаў:

 - Гэта яшчэ можа быць Можа табе патрэбна будзе ўжыць яе заўтра.

– Не, не – прамовіў імператар.- я загадаю для іх адчыніць паркі і сады і раздаць збожжа.Дзякуй табе, Пятроній! Відовішчы я арганізую, а гэту песню, якую я вам спяваў сення, праспяваю публічна.

Сказаўшы гэта, ен паклаў руку на плечы Пятронія, памаўчаў з хвіліну і нарэшце спытаў супакоены:

- Скажы шчыра: як я табе, калі спяваў?

– Ты быў годным гэтага відовішча, як і яно было годным цябе.- адказаў Пятроній.Пасля павярнуўся ў бок пажару:

- Паглядзім яшчэ – і развітаемся са старым Рымам.

Раздзел 46 QUO VADIS? Г. Сенкевіч

Раздзел 46

Горад палаў доўга... Вялікі цырк стаў руінамі, потым у частках горада, якія першымі пачалі гарэць, сталі рушыцца цэлыя завулкі і вуліцы.Пасля кожнага такога абрушэння слупы полымя ўзнімаліся на працягу хвіліны ў неба. Вецер пераменьваўся і веяў цяпер з непамернай сілай з боку мора, несучы на Цэліус, Эсквілінус і на Віміналіс хвалі агню, галаўні і вуглі. Аднак ужо думалі пра ратунак. Па загаду Тыгеліна, які трэцяга дня вярнуўся з Анцыя, пачалі разбураць дамы на Эсквіліне, каб агонь, калі трапіць на пустыя месцы, згасаў сам па сабе. Аднак гэта было позняе рашэнне аб ратунку горада, якое бало прадпрынята для захавання хаця б рэштак горада, бо аб захаванні таго, што гарэла, не было ўжо і размовы.Пры гэтым належала прадухіліць і далейшыя наступствы бедства.Разам з Рымам гінулі незлічоныя багацці, гінуў увесь набытак яго жыхароў, таксама як вакол сцен валакаліся сотні тысяч самых сапраўдных жабракоў. Ужо на другі дзень голад пачаў даваць аб сабе знак гэтым людзям, бо нязмерныя запасы спажыўнасці, сабраныя ў горадзе, гарэлі з ім разам, а ў паўсюднай мешаніне і безуладдзі ніхто не падумаў дасюль, каб назапасіць новай. Толькі пасля прыбыцця Тыгеліна у Остый пайшлі адпаведныя загады, але ў гэты час народ пачаў набіраць усе больш пагрозлівую паставу.Дом ля Аква Апія, у якім на гэты час жыў Тыгелін, абкружалі натоўпы жанчын, якія крычалі ад ранку да позняй ночы: “Хлеба і даху над галавой!” Марна прэтарыянцы, адпраўленыя з вялікага лагера, які стаяў між ВІА Салярыя і Наментанай, намагаліся утрымліваць сякі-такі парадак.Тут і там яны натыкаліся на ўзброены адпор, а дзесьці безабаронныя грамады паказвалі на палаючы горад і крычалі: “Забівайце нас на фоне гэтага полымя!”. Жадалі зла імператару, аўгустыянам, прэтарыянцам, салдатам і абурэнне іх расло з кожнай гадзінай так, што Тыгелін, пазіраючы ноччу на тысячы вогнішчаў, раскладзеных вакол горада, казаў сабе, што гэта вогнішчы варожых яму лагераў. Па загаду яго адпраўлена было апрача мукі як найбольш гатовага хлеба, які сабраны быў не толькі з Остыя, але з усіх навакольных гарадоў і весак, але калі першыя перасылкі прыйшлі ноччу на Эмпорый, то люд вынес галоўную браму з боку Авентына і расхапаў у імгненне вока запасы, ствараючы пры гэтым страшэнную штурханіну.пад святлом месяца  - Біліся за хлеб, мноства якога паўтаптвалі проста ў зямлю. Мука з падраных мяхоў пакрыла нібы снегам цэлую прастору ад зернясховішчаў да аркі Друсуса і Германіка, і разруха гэткая трывала датуль, пакуль салдаты не асадзілі ўсе будынкі і не пачалі адцясняць натоўп з дапамогай стрэл і даўкі. Ніколі з часоў нашэсця галаў пад Брэнусам Рым не бачыў падобнага бедства. З роспаччу параўноўвалі абодва гэтыя пажары.Але тады застаўся хаця б Капітолій.Цяпер жа і ен быў абкружаны страшэнным вянцом полымя. Мармур, папраўдзе, не плавіўся, але начамі, калі вецер на хвіліну змяншаў полымя, быў бачны шэраг калон вышэйшага храма Юпітэра, напаленых аж да ружова-чырвонага святла ад іх.Нарэшце у часы Брэнуса у Рыме быў народ паднявольны, маналітны і прывязаны да горада і алтароў, цяпер жа навокал муроў палаючага горада туляліся натоўпы разнамоўных, складзеныя  ў большасці сваей з нявольнікаў і вызваленцаў, раздражненыя, няўтрымныя і гатовыя пад націскам нішчымніцы і голаду пайсці супраць улады і горада.Але сам выгляд і вынік пажару напаўняў іх сэрцы шкадаваннем і абяззбройваў іх да пэўнай ступені.За бедствам пажару магло прыйсці бедства – голад і хваробы, бо да ўсіх няшчасцяў настала яшчэ і страшэнная ліпеньская спякота. Паветрам, нагрэтым ад агню і сонца, немагчыма было дыхаць. Ноч не толькі не прыносіла палегкі, але станавілася пеклам. Удзень адкрываўся уражны і нядобры від. Усярэдзіне - вялізны горад на ўзгорках, які ператварыўся ў вулкан, што прачнуўся, навокал жа аж да Албанскіх гор адно неабсяжнае мора качэўнікаў, складзенае з бівакоў, палатак, шалашоў, вазоў, тачак, клункаў, вогнішчаў, - задымленае, запыленае, асветленае рудымі промнямі сонца, якія праходзілі праз пажарышча, поўнае шуму, крыкаў, пагроз, нянавісці,страху, - жудасная карціна для тых, хто там быў - мужчын, жанчын і дзяцей.Сярод квірытаў былі грэкі, кудлатыя яснавокія прадстаўнікі поўначы, афрыканцы і азіяты; сярод грамадзян - нявольнікі, вызваленцы, гладыятары, купцы, рамеснікі, слугі і салдаты, - сапраўднае людское мора, якое нібы аблівала востраў агня.Розныя звесткі калыхалі гэта мора, як вецер, сапраўднай хваляй.Былі праўдападобныя і не вельмі. Казалі пра нязмерныя запасы збожжа і вопраткі, якія павінны былі прыбыць у Эмпорый і раздавацца бясплатна. Расказвалі таксама, што па загаду імператара ў правінцыях у Азіі і Афрыцы будуць сабраныя ўсе багацці, скарб жа, сабраны такім чынам, будзе падзелены сярод жыхароў Рыму, так каб кожны змог сабе пабудаваць уласны дом. Але адначасова запускалі і такія плеткі, што вада ў вадаправодах атручаная і што Нярон хоча вынішчыць горад да апошняга жыхара, каб перабрацца ў Грэцыю ці Егіпет і адтуль валодаць светам. Кожная звестка разляталася з хуткасцю бліскавіцы і кожнай верылі, што спрычыняла то выбухі надзеі, то гневу, то страху ці сумнення.Нарэшце нейкая ліхаманка апанавала гэтыя тысячы бяздомных. Прымха, што канец свету ад полымя блізіцца, шырылася і сярод прыхільнікаў іншых багоў з кожным днем усе больш. Людзі дранцвелі або шалелі. Сярод аблокаў, асветленых зарывам, ім бачыліся богі, якія прыглядаліся да таго, як гіне зямля, а люзі прасцягваюць да іх рукі з просьбамі аб літасці ці з пракленамі.Тымчасам салдаты, якім дапамагалі пэўныя жыхары, усе яшчэ разбуралі дамы на Эсквіліне, на Цэліусе і на Затыбры, якое ў выніку гэтага ў значнай частцы сваей захавалася. Але ў самім горадзе палалі незабраныя пажыткі, скарб, сабраны вякамі перамог, бясцэнныя творы мастацтва, знакамітыя храмы і найдаражэйшыя помнікі рымскага мінулага і рымскай славы. Прадбачылі, што ад усяго горада захаваецца ўсяго некалькі пабудаваных на кранцах раенаў і што сотні тысяч людзей застануцца без даху над галавой. Іншыя разносілі аднак такую звестку, што маўляў салдаты разбураюць дамы не для затрымвання агню, а таму, каб ад горада нічога не засталося. Тыгелін прасіў у кожным лісце да імператара, каб той прыехаў і сваей прысутнасцю супакоіў абураны люд. Але Нярон рушыў толькі тады, калі полымя ахапіла Домус Транзіторыя, і спяшаўся, каб не прапусціць хвіліну, калі пажар набярэ найбольшую сілу.

Раздзел 45 QUO VADIS? Г. Сенкевіч

Ткач Макрынус, у дом якога прынеслі Вініцыя, абмыў яго, пераапрануў і падсілкаваў, пасля чаго малады трыбун прыйшоў цалкам у свядомасць і засведчыў, што ў гэтую ж ноч распачне далейшыя пошукі Лінуса.Макрынус, які быў хрысціянінам, падцвердзіў словы Хілона, што Лінус разам са старэйшым жрацом Клеменсам падаліся на Астрыянум, дзе Пётр павінен быў хрысціць мноства прыхільнікаў новага вучэння.У ваколіцы вядома было хрысціянам, што Лінус апеку над сваім домам даверыў два дні таму нейкаму Гаю. Для Вініцыя гэта быў доказ, што ні Лігія, ні Урс не засталіся ў доме і што яны павінны былі падацца таксама на Астрыянум.Думка аб гэтым дала яму вялікую палегку.Лінус быў старым чалавекам, якому цяжка было хадзіць штодзенна з Затыбра аж за далекую Наментанскую браму і вяртацца зноў адтуль на Затыбра, таму верагодна, што ен жыў гэтыя некалькі дзен у некага з адзінаверцаў, за сценамі горада, а разам з ім і Лігія, і Урс.У такім выпадку яны пазбеглі пажару, які ўвогуле не перакінуўся на другі схіл Эсквіліну.Вініцый бачыў у гэтым усім апеку Ісуса; Ен і над сабой адчуваў яго апеку і з сэрцам, поўным большай, чым калі-небудзь любові, прысягнуў яму ў душы заплаціць усім сваім жыццем за гэтыя відавочныя азнакі ласкі.Тым хутчэй яму трэба было на Астрыянум.Ён знойдзе Лігію, Лінуса, Пятра і забярэ іх куды-небудзь далека, у якую-небудзь са сваіх зямель, хоць бы аж у Сіцылію. Рым палае і праз некалькі дзен застанецца пасля яго толькі груда попелу, пасля чаго навошта ім тут заставацца, сярод бедства і сярод узбударажанага люду.Там абкружаць іх атрады пакараных нявольнікаў, ціша вескі і будуць яны жыць спакойна пад крыламі Хрыста і блаславеныя Пятром.Толькі б іх цяпер знайсці.Гэта было нялегка зрабіць.Вініцый памятаў, з якой цяжкасцю ен трапіў з Віа Апія на Затыбра. І як павінен быў кружляць, каб выйсці на Партовую дарогу, але вырашыў цяпер абыйсці горад з супрацьлеглага боку. Ідучы Трыумфальнай дарогай, можна было трапіць, пасоўваючыся ўздоўж ракі аж да маста Эмілія, адтуль мінаючы Пінцыус, уздоўж Марсавага поля, каля садоў Пампея, Лукула і Салюстыя, прабрацца на Віа Наментана. Гэта была найкарацейшая дарога, але і Макрынус, і Хілон не раілі па ей ісці. Агонь не ахапіў папраўдзе да гэтага часу той часткі горада, але ўсе рынкі і вуліцы маглі быць папросту запруджаныя людзьмі і іх рэчамі.Хілон раіў падацца праз Агер Ватыканус аж да Порта Фламіна, там перайсці раку і ісці далей – за мурамі, за садам Ацылія, да Порта Салярыя.Вініцый праз хвіліну ваганняў пагадзіўся з гэтай парадай. Макрынус мусіў застацца сцерагчы дом, але вынайшаў двух мулаў, якія маглі паслужыць і для далейшага падарожжа з Лігіяй. Ен хацеў даць таксама і нявольніка, але Вініцйы адмовіўся, лічачы, што як гэта ўжо здарылася раней, першы лепшы атрад прэтарыянцаў, напатканы па дарозе, стане яму падпарадкоўвацца.І праз хвіліну разам з Хілонам ен рушыў праз Пагус Янікулензіс да Трыумфальнай дарогі.на адкрытых месцах былі і тут бівакі, але яны праціскваліся паўз іх з меншай цяжкасцю, бо большая частка гараджан уцякала да мора Партовай дарогай. За брамай Септымянскай яны ехалі паміж ракой і знакамітымі садамі Даміцыі, моцныя кіпарысы якіх свяціліся чырванню ад пажару, нібы ад захаду сонца. Дарога станавілася больш свабоднай, часам толькі прыходзілася ім змагацца з вялікай плынню вяскоўцаў.Вініцый паганяў мула, наколькі мог, Хілон жа, едучы тут жа за ім, размаўляў усю дарогу сам з сабой: “Вось ужо і пажар застаўся ззаду і цяпер грэе нам спіны.Ніколі яшчэ на гэтай дарозе не было так бачна ўночы.О, Зеўс! Калі ты не спусціш лівень на гэты пажар, то значыць, ты не любіш Рым! Моц людская не спыніць гэты агонь.А такі быў  горад, якому служыла Грэцыя і ўвесь свет!А цяпер першы не самы лепшы грэк зможа пражыць свой боб у попеле ад Рыма.Хто б спадзяваўся, што будзе гэтак!.. І не будзе ўжо Рыма і яго валадароў...А хто захоча хадзіць па папялішчах, калі яны астынуць і пасвістваць, той зможа бяспечна зрабіць гэта.О богі! Свіст над такім велічным горадам! Хто б з грэкаў ці нават з  варвараў мог чакаць гэтага? Але аднак жа можна пасвістваць, бо груда попелу ці застаецца пасля кастра пастухоў ці пасля спаленага горада, гэта ўсяго толькі груда попелу, якую раней ці пазней разнясе вецер.” Так гаворачы ен паглядаў хвілінамі ў бок пажару і на хвалі агню з тварам адначасова злавесным і радасным. Пасля чаго гаварыў далей: “ Гіне! Гіне! І не будзе ўжо больш яго на зямлі. Куды цяпер свет будзе высылаць сваё збожжа, сваю аліву і свае грошы? Хто яму будзе выціскаць золата і слезы? Мармур не гарыць, але ад полымя становіцца крохкім.Капітолій ператворыцца ў руіны і Палатын таксама.О Зеўсе! Рым быў, як пастух, а іншыя народы як авечкі.Калі пастух быў  галодны, то рэзаў адну з авечак, з’ядаў мяса, а табе, бацька багоў, у ахвяру прыносіў толькі скуру.Хто, о Хмараўладны, будзе цяпер іх рэзаць і ў чые рукі ты аддасі пугу пастуха, бо Рым гарыць, бацька, так добра, нібы ты сам запаліў яго перуном

.- Паспяшайся! – падганяў яго Вініцый.- Што ты там робіш?- я плачу над Рымам, высакародны, - адказаў Хілон.- Такі горад Юпітэра! І нейкі час яны ехалі моўчкі, услухоўваючыся ў гукі ад пажару і ў шум ад птушыных крылаў.Галубы, якіх мноства гнездавала ля вілаў і ў мястэчках кампаніі, а разам і ўсялякага роду палявыя птушкі з берага мора і з гор бліжэйшых, відавочна ўспрымаючы бляск пажару за святло сонца, ляцелі цэлымі стаямі аслепленыя на агонь.

Вініцый першым перапыніў маўчанне. –Дзе ты быў, калі усчаўся пажар?

-Я ішоў да майго таварыша Эўрыцыя, высакародны, які трымаў краму каля Вялікага цырку і думаў пра вучэнне Хрыста, калі пачалі крычаць: “Агонь!” Людзі зграмадзіліся ля Цырку для ратунку і з- за цікаўнасці.Але калі полымя ахапіла увесь цырк, а апроч гэтага пачало паказвацца і ў іншых месцах, трэба было думаць аб уласнай бяспецы.

- Ці бачыў ты людзей, якія кідалі паходні ў дамы?

Вось гэтага я не бачыў, унук Энея! Я бачыў людзей, што прабіраліся праз натоўп з дапамогай мячоў, бачыў бойкі і растаптаныя па бруку вантробы чалавечыя. Ах, высакародны, калі  б ты на гэта глядзеў, то думаў бы, што варвары захапілі горад і ўтварылі разню. Людзі навокал крычалі, што надыйшоў канец свету,некаторыя страцілі цалкам розум і не ўцякалі, чакалі бяздумна,пакуль іх не ахопіць полымя. Іншыя паўпадалі ў паніку і вылі ў роспачы але я бачыў і такіх, якія вылі ад радасці, бо, шаноўны, шмат на свеце есць нядобрых людзей, якія не могуць ацаніць дабра ад вашай ўлады і тых слушных законаў, на аснове якіх вы адбіраеце ва ўсіх тое, што ў іх есць, і забіраеце сабе. Людзі не ўмеюць згаджацца з воляй багоў.

Вініцый быў надта заняты ўласнымі думкамі, каб заўважыць іронію, што прысутнічала ў словах Хілона.Дрыжыкі страху прабягалі па яго спіне ад адной думкі, што Лігія магла знаходзіцца сярод гэтага натоўпу, на гэтых страшных вуліцах, дзе тапталіся па вантробах людзей. І ўжо хаця можа дзесяць разоў запытваў Хілона аб усім, што той мог ведаць, звярнуўся да яго яшчэ раз:

-          А іх ты бачыў на Астрыянуме ўласнымі вачыма?

-          Я бачыў, сын Венеры, бачыў дзяўчыну, добрага лігійца, святога Лінуса і апостала Пятра.

-          Перад пажарам?

-          Так, перад пажарам, мітра!

Але ў душы Вініцый сумняваўся, ці не хлусіць Хілон і прытрымаўшы мула, пагрозліва паглядзеў на старога грэка і спытаў:

-          Што ты там рабіў?

Хілон замяшаўся. Папраўдзе, як большасці людзей, так і яму здавалася, што разам з пагібеллю Рыма надыходзіць канец рымскай ўлады, але тымчасам ен быў сам-насам з Вініцыем і успамінаў, як той загадаў яму пад страшнай пагрозай сачыць за хрысціянамі, а асабліва за Лінусам і Лігіяй.

-          Шаноўны, сказаў ен, - чаму ты мне не верыш, што я іх люблю? Гэта так! Я быў на Астрыянуме, бо я напалову хрысціянін. Пётр навучыў мяне цаніць дабрачыннасць больш, чым філасофію, і я ўсе больш належу да людзей дабрачынных. А пры гэтым я бедны, і калі ты, Юпітэр, бавіўся ў Анцыі, я часта паміраў ад голаду над кнігамі і сядзеў ля сцяны на Астрыянуме, бо хрысціяне, паколькі самі бедныя, больш падаюць ахвяраванняў, чым усе іншыя разам узятыя жыхары Рыма.Прычына такая здалася Вініцыю праўдзівай і ен спытаў менш пагрозліва:

-          - І ты не ведаеш, дзе цяпер спыніўся Лінус?

-          Ты пакараў аднойчы мяне за цікаўнасць, шаноўны, і жорстка пакараў, - адказаў грэк.

Вініцый замоўк і яны ехалі далей.

-          Шаноўны, - сказаў праз хвіліну Хілон, - не знайшоў бы ты дзяўчыну, калі б не я, але калі мы яе знойдзем цяпер, то не забудзь пра беднага мудрага старога.

-          У цябе будзе дом з вінніцай пад Амерыолай – адказаў Вініцый. – дзякую табе, геркулесе! З вінніцай? Дзякую! О, так! З вінніцай! Яны абміналі цяпер Ватыканскі узгорак, які свяціўся чырвоным колерам ад пажару, але за Наўмахіяй яны звярнулі направа, каб пасля Ватыканскага поля наблізіцца да ракі і пераправіцца праз яе, ды трапіць на Порта Фламінія.Раптам Хілон прытрымаў мула іпрамовіў:

-          Шаноўны! Да мяне прыйшла добрая думка.

-          Кажы, - адказаў Вініцый.

-          Паміж узгоркамі Янікульскім і Ватыканам, за садамі Агрыпіны есць падзем’і, з якіх выбіралі каменне і пясок для пабудовы цырку Нярона.паслухай мяне, высакародны, У апошні час іудзеі, якіх, як ты ведаеш, шмат на Затыбры, пачалі жорстка праследаваць хрысціян.ты памятаеш, што ўжо ў час боскага Клаўдзія такія там былі бойкі, што імператар вымушаны быў выгнаць іх з рыму.Сення ж, калі яны вярнуліся, і калі, дзякуючы апекаванню Аўгусты адчуваюць сябе бяспечна, тым больш настроены супроць хрысціян. Я гэта ведаю.Я бачыў! Ніводзін эдыкт не выдадзены супраць хрысціян, але іудзеі нагаворваюць на іх прэфекту горада, што нібыта яны  забіваюць дзяцей, шануюць асла і прапаведуюць вучэнне, неадобранае сенатам, а самі забіваюць іх і напаадаюць на дамы малітваў так заўзята, што хрысціяне мусяць хавацца ад іх.

-          І што ты хочаш гэтым сказаць? – спытаў Вініцый

-          А тое, што храмыі існуюць адкрыта на Затыбры, але хрысціяне, пазбягаючы праследаванняў, мусяць маліцца ў сховішчы і збіраюцца ў падзем’ях за горадам ці ў арэнарыях.Тыя, хто жыве на Затыбры, выбралі сабе гэта таму, што уздоўж Тыбра будуюцца дамы і цыркі.Цяпер, калі гіне  гэты горад, відавочна вернікі Хрыста моляцца .Верагодна, што мы знойдзем незлічонае мноства іх у падзем’ях, таму я табе раю, высакародны, пайсці па той дарозе.

-          Ты ж казаў, што Лінус падаўся на Астрыянум! – закрычаў нецярпліва Вініцый.

-          А ты мне паабяцаў дом з вінніцай пад Амерыелай, - адказаў Хілон. – таму я хачу шукаць дзяўчыну ўсюды, дзе есць надзея яе знайсці. Пасля выбуху пажару яны маглі вярнуцца на Затыбра...Маглі абыйсці горад, як яго абыходзім мы, у Лінуса есць дом, можа ен хацеў быць бліжэй да яго, каб наглядаць , ці не ахопіць пажар і гэтую частку горада.Калі яны вярнуліся, тады я клянуся табе, шаноўны, Персефонай, што мы адшукаем іх на малітве ў падзем’ях, а ў найгоршым выпадку атрымаем звесткі пра іх.

-          Ты маеш рацыю, і таму вядзі мяне! – сказаў трыбун.Хілон Хілон доўга не разважаючы звярнуў налева, да ўзгорка. На хвіліну схіл гэтага узгорка закрыў для іх пажар так, што паколькі бліжэйшыя ўзвышшы былі асветленыя, то самі яны апынуліся ў ценю.Прамінулі цырк і звярнулі яшчэ раз налева, пасля чаго увайшлі ў месца накшталт яру, дзе было зусім цемна. Але ў гэтай цемені Вініцый убачыў шмат міргаючых ліхтароў.

-          Гэта яны! – прамовіў Хілон – іх тут будзе больш, чым калі-небудзь, бо іншыя дамы малітвы пагарэлі ці запоўненыя дымам, як і ўсе Затыбра.

-          Так! І я чую спевы – сказаў Вініцый.

І сапраўды з цемнай пячоры ў гары даносіліся спевы людзей, ліхтары ж губляліся ў яе глыбіні адзін за адным. Але з бакавых праходаў з’яўляліся ўсе новыя постаці, так што праз некаторы час Вініцый і Хілон апынуліся сярод цэлай грамады хрысціян.

Хілон злез з мула і падаў знак падлетку, які ішоў побач, сказаўшы яму:

-          Я жрэц Хрыста і біскуп.Патрымай нашых мулаў і атрымаеш мае блаславенне і адпушчэнне грахоў.Потым не чакаючы адказу, усунуў яму ў рукі цуглі, сам жа далучыўся  з Вініцыем да грамады. Праз хвіліну яны ўвайшлі ў падзем’е і пасоўваліся пад малым бляскам ліхтароў па цемнаму калідору, пакуль не дайшлі да прасторнай пячоры, з якой відавочна раней выбіралі камень, бо сцены былі яшчэ з нядаўнімі адломамі. Там было святлей, чым у калідоры, бо акрамя ліхтароў і каганкоў гарэлі і паходні. Пры іх святле Вініцый убачыў цэлы натоўп, укленчыўшы з прасцягнутымі ўгору рукамі. Лігіі, Апостала Пятра і Лінуса ен нідзе не мог знайсці, затое навокал акружалі яго твары ўрачыстыя і ўзрушаныя.На некаторых відаць было чаканне, трывога, надзея.Бляск святла адбіваўся ва ўзнесеных позірках, пот сплываў па бледных, як крэйда, ілбах; некаторыя пелі, іншыя паўтаралі ліхаманкава імя Ісуса, некаторыя білі сябе ў грудзі.Па ўсім было бачна, што праз хвіліну яны чакаюць чагосьці надзвычайнага.Потым песні змоўклі і над сабранымі у нішы ад вынятага вялізнага каменя паказаўся знаемы Вініцыю Крысп, у якога быў твар напаўпрытомны, бледны, фанатычны і сур’езны. Позіркі ўсіх звярнуліся на яго, нібы ў чаканні слоў падтрымкі і надзеі, а ен перахрысціў прысутных і загаварыў хутка, хутчэй нават закрычаў:

-          Прасіце прабачэння за грахі вашы, бо час надыйшоў. Бо на горад распусты і зла, на новы Вавілон гасподзь пусціў знішчальны агонь.Прабіў час суду, гневу і бедства... Гасподзь прадказваў Прышэсце і зараз вы ўбачыце яго. Але Ен не прыйдзе ўжо як агнец, які ахвяраваў кроў за грахі вашы, а як суровы суддзя, які ў справядлівасці сваей адправіць у пекла грэшных і бязверных...Гора свету і гора грэшным, бо не будзе ўжо для іх прабачэння...Я бачу Цябе, Хрыстос! Зоркі падаюць дажджом на зямлю, сонца зацямняецца, зямля адкрывае бездань і памерлыя паўстаюць, а Ты ідзеш сярод гуку труб і сярод анелаў, сярод грымот і грукату. Я бачу і чую Цябе, о Хрысце! Тут ен замоўк, узняў твар і здавалася, углядаўся ў штосьці далекае і страшнае. І тады ў падзем’і пачулася глухое водгулле грымот, адно, другое, дзесятае. Гэта ў палаючым горадзе цэлыя вуліцы падпаленых дамоў пачалі валіцца з грукатам. Але большасць хрысціян успрыняла гэтыя гукі за відавочны знак таго, што страшны час настае, бо вера ў хуткае прышэсце Хрыста і ў канец свету былі і так паміж іх распаўсюджаныя, цяпер жа гэта ўзмацніў пажар у горадзе. Таксама трывога Божая ахапіла сабраных. Шматлікія галасы сталі паўтараць: “Судны дзень! .. Ідзе!” Некаторыя закрывалі далонямі твары з перакананнем, што зараз зямля затрасецца знутры і з яе павыходзяць пякельныя бестыі, каб кінуцца на грэшнікаў.Іншыя крычалі: “Хрысце, змілуйся! Збавіцелю, будзь ласкавы!... Іншыя ж выкрыквалі ўголас грахі, некаторыя кідаліся адно аднаму ў абдымкі, каб у страшную хвіліну блізкія сэрцы былі побач. Але былі і такія, твары якіх, нібы ў райскай асалодзе, неяк па –незямному ўсміхаліся і на іх не адбіваліся трывогі. У некалькіх месцах пачуліся галасы: гэта людзі у рэлігійным экстазе пачалі выкрыкваць незразумелыя словы на незразумелых мовах. Хтосьці з цемнага кутка пячоры закрычаў: “ Прачніся, хто спіць! Над усім гэтым стаяў крык крыспа:”Слухайце!Слухайце! Аднак часам надыходзіла ціша, нібы ўсе затрымлівалі дыханне ў грудзях і чакалі таго, што адбудзецца.а ў гэты час чуваць быў далекі гром ад падаючых у руіны гарадскіх пабудоў, пасля чаго разносіліся енкі, малітвы, галасы: “Збавіцель, злітуйся!! Хвілінамі Крысп крычаў : “Адрачыцеся ад зямных даброт, бо хутка не будзе  ў вас зямлі пад нагамі.Адрачыцеся ад зямнога кахання,бо Гасподзь пакарае тых, хто больш , чым яго , любіў жонак ці дзяцей.Гора таму, хто палюбіў божае стварэнне больш, чым самога творцу! Гора заможным! Гора і таму, хто мае лішкі! Гора распусным! Гора мужчыну, жанчыне і дзіцяці...”

Раптам мацнейшы, чым раней гук страсянуў каменаломню.Усе пападалі на зямлю, склаўшы накрыж рукі, каб так бараніцца ад злых духаў. Настала ціша, у якой чуваць было толькі перарывістае дыханне, поўнае страху і шэпты: “Ісус, Ісус, Ісус!, і дзе-нідзе чуўся дзіцячы плач.І тады па-над гэтай ляжачай людской грамадою пачуўся нечы спакойны голас:”Мір Вам!”Гэта быў голас Апостала Пятра, які хвіліну таму ўвайшоў у пячору. Ад гуку яго слоў страх рассеяўся ў адно імгненне, як рассейваецца страх статку, калі з’яўляецца пастух.Людзі паўзнімаліся з зямлі, хто быў бліжэй, той стаў гарнуцца да яго кален, нібы шукаючы апекі пад яго крыламі, ен жа высцягнуў над імі рукі і прамовіў:

-          Чаму трывога пасялілася ў сэрцах вашых? Хто з вас ведае, што яго можа напаткаць, калі прыйдзе яго час.? Гасподзь пакараў агнем Вавілон, але над вамі, каго абмыла хрышчэнне і чые грахі выкупленыя крывею агнца, будзе ласка Яго, і вы памрэце з імем Яго на вуснах вашых! Мір вам!

Пасля жахлівых і неміласэрных слоў Крыспа словы Пятра сышлі, як бальзам, на прысутных. Замест трывогі авалодала іх душамі ласка Божая. Людзі гэтыя спазналі такога Хрыста, якога палюбілі па расповядах апостала і не бязлітаснага суддзю, а добрага і цярплівага агнца, міласэрнасць якога у сто разоў перавышала чалавечае зло.Пачуцце палегкі ахапіла ўсіх прысутных, і надзея ў спалучэнні з удзячнасцю Апосталу перапоўніла іх сэрцы. Галасы з усіх бакоў загучалі так: “ Мы авечкі твае, пасі нас!” Бліжэйшыя ж гаварылі: “Не пакідай нас у дні бедства!” І кленчылі ля яго ног, што бачачы Вініцый наблізіўся, схапіў край плашча Апостала і пахіліўшы галаву, сказаў: - Гасподзь, выратуй мяне! Я шукаў яе ў дыме пажару і ў людскім натоўпе і нідзе не мог адшукаць, але я веру, што ты можаш мне вярнуць яе.

Пётр жа паклаў руку яму на галаву і  сказаў: “Веруй – і ідзі за мной!”

Раздзел 44 QUO VADIS? Г. Сенкевіч

Зарыва ад палаючага горада заліло неба так шырока, як толькі мог сягнуць чалавечы позірк.З-за ўзгоркаў выплыў месяц, вялікі і поўны, які разгараўся бляскам і набраўшыся барвы распаленай медзі, здавалася, паглядаў задуменна на горад, які гінуў, які раней валодаў светам. У паружавелай бездані неба свяціліся таксама ружовыя зоркі, але не як заўседы ў звычайныя ночы - зямля была святлейшая за нябесы. Рым асвятляў накшталт вялізнага кастра ўсю Кампанію.У крывавым бляску відаць былі узгоркі, далекія ад горада, вілы, храмы, помнікі і акведукі, якія беглі з усіх навакольных гор да горада, а на акведуках мноства людзей, якія хаваліся там ад небяспекі ці каб пазіраць на пажар здалек.Тымчасам страшная пачвара ахоплівала ўсе новыя часткі горада. Нельга было сумнявацца, што гэта нечыя злачынныя рукі падпальваюць Рым, бо ўсе новыя агні з’яўляліся раптам у далекіх ад галоўнага пажарышча месца. З узгоркаў, на якіх Рым быў збудаваны, полымя сплывала накшталт марскіх хваляў на даліны, шчыльна забудаваныя дамамі ў шэсць, сем паверхаў, поўныя прыбудоў, крам, драўляных рухомых амфітэатраў, якія будаваліся для розных відовішчаў, і нарэшце складоў з драўнінай, алівай, збожжам, арэхамі, шышкамі піній, зярняты якіх спажываў бедны люд і з адзеннем, якое часам з ласкі імператара раздавалася галоце, якая тулілася ў бедных завулках.Там пажар знаходзіў дастаткова матэрыялу для спалення і выбухаў з кожным разам мацней і з нечуванай хуткасцю ахопліваў цэлыя вуліцы. Людзі, якія стаялі лагерам за горадам ці на акведуках, адгадвалі па колеру полымя, што гэта гарыць. Шалены рух паветра выносіў з агністай тоні тысячы, мільены  печанага шкарлупіння ад арэхаў і мігдалаў, якія ўзнімаліся раптам ўгору як незлічоныя матылі, што свецяцца – і трэскаліся гучна ў паветра ці ганімыя ветрам, ападалі на новыя ўчасткі, акведукі і на палі навокал горада. Усялякая думка аб ратунку здавлася недарэчнай, мешаніна ўсе больш расла, бо з аднаго боку гарадскія жыхары ўцякалі праз усе брамы за сцены, а здругога – пажар дадаў тысячы людзей з ваколіц, жыхароў малых гарадкоў, так і халопаў, паўдзікіх пастухоў з Кампаніі, якіх вяла надзея на рабунак.

Вокрык”Рым гіне!” не сыходзіў з вуснаў натоўпу, пагібель горада здавалася ў гэты час разам і канцом уладарства і развязваннем усялякіх вузлоў, якія аж дасюль аб’ядноўвалі люд у адно цэлае. Натоўп, у якім большасць была прышлыя і нявольнікі, ад якіх не залежала нічога ў панаванні Рыму, і пераварот у якім мог толькі звольніць іх ад путаў, прымаў тут і там пагрозлівую паставу.Шырыліся гвалт і рабунак.Здавалася, што толькі адно відовішча гібелі горада прываблівае ўвагу людзей і стрымлівае выбух забойстваў, якія пачнуцца, як толькі горад стане папялішчам.Сотні тысяч нявольнікаў, якія забывалія на тое, што Рым апрача храмаў і сцен мае яшчэ дзесяткі легіенаў ва ўсіх баках свету – здавалася, чакалі толькі правадыра і закліку. Пачалі ўзгадваць імя Спартака – але Спартака не было – тады жыхары  пачалі групавацца і  ўзбройвацца, чым хто мог. Найжахлівейшыя весткі абляталі сабраных ля брамаў.Некаторыя сцвярджалі, што гэта Вулкан па загаду Юпітэра знішчае горад агнем, што здабываецца з-пад зямлі, іншыя,што гэта помста Весты за вясталку Рубрыю.Людзі, перакананыя ў гэтым, не хацелі нічога ратаваць, затое калі заходзілі ў храмы, то прасілі багоў аб літасці.Але найбольш усе ж паўтарлі, што гэта імператар загадаў спаліць Рым для таго, каб пазбыцца смуроду, што далятаў з Субуры і каб адбудаваць новы горад пад назвай Няронія.Ад гэтай думкі страх ахопліваў людзей і калі б, як гэта думаў Вініцый, знайшоўся правадыр, які хацеў бы выкарыстаць гэты выбух ненавісці, то час смерці Нярона прабіў бы на некалькі гадоў раней.Казалі таксама, што імператар страціў розум, што ен загадвае прэтарыянцам і гладыятарам ударыць па натоўпах і ўчыніць сапраўдную бойню.Некаторыя кляліся багамі, што жывелы з усіх віварыяў былі выпушчаны па загаду Меднабародага.Бачылі на вуліцах ільвоў з палаючымі грывамі і раз’юшаных сланоў, і тураў, якія тапталі статкам людзей.Была ў гэтым нават частка праўды, бо ў некалькіх месцах сланы ад выгляду пажару, які набліжаўся развалілі віварыі і апынуліся на волі , таму беглі дзіка перапалоханыя ў бок , супраціўны агню, нішчачы ўсе перад сабой,як бура. Звесткі публічныя падавалі лічбу ў дзесяткі тысяч асоб, якія загінулі ў агні.Сапраўды загінула мноства. Былі такія, што страцілі ўсю маемасць ці найдаражэйшых сэрцу істот, дабраахвотна кідаліся ў роспачы ў агонь.Іншыя гінулі ад удушша дымам.У сярэдзіне горада, Між Капітоліем з аднаго і Квірыналам, Віміналам і Эсквілінам з другога боку, як таксама між Палатынам і Цэліусам, дзе вуліцы былі найшчыльней забудаваныя, пажар усчынаўся ў шматлікіх месцах адразу, так што ўсе натоўпы людзей, уцякаючы ў адзін бок, траплялі неспадзявана на новую сцяну полымя з супрацьлеглага боку і гінулі страшнай смерцю сярод агністага мора.Пад страхам, у мешаніне і дыме яны не ведалі нарэшце, куды ўцякаць. Дарогі былі заваленыя рэчамі, а ў шмат якіх цесных месцах яны былі проста непралазныя. Тыя, хто хаваўся на рынку і пляцу, у месцы, дзе пазней паўстаў амфітэатр Флавіяў, клая храма Зямлі, каля портыка Лівіі і вышэй ля храмаў Юноны і Люцыны і паміж вуліцай Клівус Вібрыус і старой Эсквілінскай брамай, абкружаныя вакол морам агню, загінулі ад гарачыні.У месцах, да якіх полымя не дайшло, знайшлі пазней сотні целаў, папечаных на вуглі, хаця і тут, і там няшчасныя вырывалі каменныя пліты для сховішча ад гарачыні і закопваліся напалову ў зямлю. Ніводная амаль з сямей, якія жылі ў цэнтры горада, не ўцалела , таму ўздоўж муроў і каля ўсіх брамаў і на ўсіх дарогах чутны быў роспачны енк жанчын, якія называлі дарагія сэрцу імены загінулых у штурханіне ці ў агні. І так, калі  адны малілі багоў аб міласэрнасці, іншыя блюзнерылі наконт іх за гэта страшэннае бедства.Бачылі старых, што звярталіся у бок храма Юпітэра Лібератара, якія высцягваючы рукі, крычалі: “Ты збавіцель, выратуй свой алтар і горад!” Аднак роспач была скіравана галоўным чынам да старых рымскіх багоў, якія ў паняццях людзей павінны былі трывожыцца больш за іншых пра горад.Аказаліся яны бяссільныя, таму іх лаялі.Здарылася якраз, што калі на вуліцы Віа Азінарыя паказаўся атрад егіпецкіх жрацоў, якія суправаджалі статую Ізіды, якую ўратавалі з храма, які знаходзіўся ў ваколіцы Порта Цэлімантана, натоўп кінуўся да працэсіі, далучыўся да абозу, правеў яго аж да Апійскай брамы і забраўшы статую, паставіў яе ў храме Марса, патурбаваўшы разам з тым жрацоў і гэтага баства, якія асмеліліся супраціўляцца. У іншых месцах звярталіся да Серапіса, Ваала ці Іеговы, прыхільнікі якога, выйшаўшы з завулкаў у ваколіцах Субуры і з Затыбра, напаўнялі крыкам і заклікамі палі, якія ляжалі каля муроў горада. У крыках гэтых гучалі ноткі нібыта трыумфу, таму таксама, калі некаторыя з гараджан далучаліся да хору, славячы “ Уладара свету”, іншыя, абураныя ад такога радаснага гімну намагаліся яго перакрычаць. Дзе-нідзе чуваць было, што пелі мужчыны ў росквіце гадоў ці ва ўзросце, жанчыны ці дзеці песні дзіўныя і ўрачыстыя, змест якіх немагчыма было зразумець, але ў іх паўтараліся штохвілінна словы: “Вось надыходзіць суддзя ў дзень гневу і бедства” так рухомая і бязсонная людская хваля абкружала накшталт неспакойнага мора палаючы горад. Але нічога не дапамагала: ні роспач, ні блюзнерствы, ні песні. Бедства здавалася было непераадольнае, маштабнае і няўмольнае, як Лёс. Каля амфітэатру Пампея загарэліся склады з каноплямі і лінай, якіх шмат трэта было для цыркаў, арэн і дзеля ўсякага роду пабудоў, якія ўжываюцца на відовішчах і разам прылеглыя будынкі, у якіх стаялі  бочкі са смалой, якой намазваліся ліны.Праз некалькі гадзін уся гэта частка горада, за якой ляжала Марсава поле, свяцілася такім светла-жоўтым полымем, што паўпрытомным ад страху гледачам здавалася праз нейкі час, што пры поўнай пагібелі прадак дня і ночы перамяшаўся і што яны бачаць сонечны бляск. Але потым крывавы адно  колер перабіў усе іншыя колеры полымя.З мора агню стралялі да асветленага неба нібыта вялізныя фантаны і слупы полымя, якія развяваліся ўгары агністымі гронкамі і пер’ем, вецер жа быў парывісты і змяняў іх у залатыя ніці і гронкі іскраў і нес іх над Кампаніяй аж да Албанскіх гор.Ноч станавілася ўсе святлейшай; само паветра здавалася было працятае не толькі бляскам , але і полымем.Тыбр палымнеў жывым агнем.Няшчасны горад стаў суцэльным пеклам. Пажар ахопліваў усе больш прастору, браў наступам узгоркі, разліваўся па раўнінах, затапляў даліны, шалеў, трашчаў, грымеў.