Раздзел 61 QUO VADIS? Г.Сенкевіч

Тры дні ці, хутчэй, ночы нішто не парушала іх спакой. Калі звычайныя турэмныя справы, што складаліся ў адасабленні памерлых ад жывых і цяжкахворых і больш здаровых, скончыліся і калі стомленыя стражнікі клаліся спаць на калідорах, Вініцый ўваходзіў у падзем’е, дзе была Лігія і заставаўся ў ім датуль, пакуль святло не заглядвала праз краты вакна. Яна клала галаву на грудзі каханаму, і яны размаўлялі ціхімі галасамі аб каханні і смерці. Абое, мімаволі, у думках і размовах, нават у жаданнях і надзеях аддаляліся ўсе больш ад жыцця і страчвалі яго адчуванне. Абое былі , як людзі, якія адплылі на плоце ад зямлі, не бачаць ужо берагу і паглыбляюцца паціху ў бясконцасць. Абое ператварыліся ў сумных духаў, закаханых адзін у аднаго і ў Хрыста і гаовых адляцець. Часам толькі ў сэцы Вініцыя  адчуваўся яшчэ боль, як віхор, які раптам з’явіцца, як бліскавіца, надзея, народжаная каханнем і верай ў міласэрнасць Бога Раскрыжаванага, але кожны дзень ен усе больш адрываўся ад зямлі і аддаваўся смерці. Ранкам, калі ен выходзіў з турмы, то глядзеў на свет, на горад, на знаемцаў і на жыццевыя справы, як праз сон. Усе здавалася яму чужым, далекім, цякучым і знікаючым.Перастала яго страшыць нават пагроза пакут, бо ен адчуваў, што гэта рэч, праз якую можна прайсці ў задуменні, з позіркам, які бачыць нешта іншае, чым пакуты.Абоім падавалася, што іх ужо абкружае вечнасць. Яны размаўлялі аб каханні і аб тым, як будуць кахаць і жыць разам, але толькі па той бок смерці, і калі думкі іх яшчэ вярталіся да спраў зямных, то толькі як думка людзей, што рыхтуюцца да вялікага падарожжа, размаўляюць аб падрыхтоўцы да яго.Дарэчы, іх абкружала такая ціша, якая  атачае дзве калоны, якія стаяць дзесьці забытымі ў пустэльні. Яны хваляваліся толькі пра тое, каб Хрыстос іх не разлучыў, а паколькі кожная хвіліна дадавала ім такую ўпэўненасць, яны любілі яго, як звяно ланцужка, які павінен  іх злучыць у бясконцым шчасці і спакоі. На зямлю яшчэ ападаў з іх зямны прах. Душы сталі ў іх чыстыя, як слязіны. Пад пагрозай смерці, сярод нішчымніцы і пакут, на турэмнай падлозе пачалося для іх неба, бо калі яна кранала яго за руку, то вяла, нібы ўжо выбаўленая і святая, да вечных вытокаў жыцця.

 А Пятроній перажываў, бачачы ў твары Вініцыя ўсе большы спакой і нейкі дзіўны бляск, якога не бачыў раней. Часам нават ен у думках дапускаў, што Вініцый знайшоў нейкі шлях выратавання і яму было прыкра, што яго ў свае надзеі не пасвячае. Урэшце ен не вытрымаў і сказаў пляменніку:

 - Цяпер ты выглядаеш інакш, таму не рабі таямніцу для мяне, бо я хачу і магу табе дапамагаць: Ты што-небудзь прыдумаў?

 – Прыдумаў, - адказаў Вініцый,  - але ты не можаш мне дапамагаць.

 Пасля смерці Лігіі я адкрыю, што я хрысціян і пайду ўслед за ей.

 – Няўжо няма надзеі?

 – Канечне, ёсць. Хрыстос мне яе аддасць і я не разлучуся з ей ніколі.

 Пятроній стаў хадзіць па атрыю з выразам расчаравання і нецярплівасці ў твары, пасля чаго сказаў:

 - Для гэтага не трэба ваш Хрыстос, бо гэту ж паслугу табе можа аказаць і наш Танатас.

 А Вініцый сумна ўсміхнуўся і прамовіў:

 - Не, мой дарагі, але ты не хочаш гэтага зразумець.

 – І не хачу, і не магу, - адказаў Пятроній.- Не час казаць гэта, але памятаеш, што ты гаварыў, калі ў нас не атрымалася вызваліць яе з Туліянума? Я страціў усялякую надзею, а ты сказаў, калі мы вярнуліся дадому: “ А я веру, што Хрыстос можа мне яе вярнуць..”. Дык няхай жа ен табе яе верне. Калі я кіну каштоўную чару ў мора, то не патрапіць мне яе вярнуць ніводзін наш бог, але калі і ваш не лепшы, то я не ведаю, навошта мне яго паважаць больш, чым даўнейшых.

 – І ен усе ж мне яе верне, - адказаў Вініцый.

 Пятроній павеў плячыма.

 – Ты ведаеш, - спытаў ен, - што хрысціянамі заўтра будуць асвятляць сады імператара?

 – Заўтра?

 І ад блізкай страшнай рэчаіснасці сэрца закалацілася ў яго ад болю і страху. Ен падумаў, што гэта магчыма апошняя ноч, якую ен зможа правесці з Лігіяй, таму развітаўся з Пятроніем і хутка падаўся да наглядальніка путыкулаў па свой тэсэр. Але там яго чакала неспадзяванка, бо наглядальнік не хацеў аддаваць яму тэсэр.

 – Выбачай, высакародны, - сказаў ен, - я зрабіў для цябе, што мог, але я не магу гуляць са смерцю. Сення ноччу мы павінны выводзіць хрысціян у сады імператара. У турме будзе поўна салдат і іх начэльнікаў.Калі цябе пазнаюць, то загіну і я, і мае дзеці.Вініцый зразумеў, што  прасіць няма сэнсу. Бліснула яшчэ надзея, што салдаты, якія бачылі яго раней, пусцяць яго, быць можа, і без тэсэру, таму з надыходам ночы, апрануўшыся, як звычайна, у пахавальную туніку і абвязаўшы тканінай галаву, ен падаўся у турму.Але ў гэты дзень правяралі тэсэры з большай увагай, чым звычайна, і больш таго, сотнік, суровы і адданы душой і целам цэзару салдат, пазнаў Вініцыя. Але відавочна ў яго акутых ў жалеза грудзях яшчэ цяпліліся малыя іскры літасці да людской нядолі, бо замест таго каб ударыць па шчыце, б’ючы трывогу, ен адвеў Вініцыя ўбок і сказаў яму:

 - Выскародны, вяртайся дамоў! Я цябе пазнаў, але буду маўчаць, бо не хачу цябе загубіць. Прапусціць цябе я не магу, але ты вяртайся і няхай богі пашлюць табе спакой.

 – Прапусціць мяне не можаш, але тады дазволь мне тут застацца і бачыць тых, каго будуць выводзіць.

 – Мой загад не забараняе гэтага, - адказаў Сцэвінус.

 Вініцый стаяў ля брамы і чакаў, калі будуць выводзіць вязняў. Урэшце каля апоўначы расчыніліся шырока брамы турмы і паказаліся цэлыя шэрагі вязняў: мужчын, жанчын і дзяцей, абкружаныя ўзброенымі  атрадамі прэтарыянцаў.Ноч была вельмі светлая, пры гэтым была поўня, так што можна было адрозніць не толькі постаці, але і твары няшчасных вязняў. Яны ішлі парамі, доўгім і сумным шэрагам, у поўнай цішы, перарываемай толькі бразгатам салдацкай зброі.Вывелі іх столькі, што здавалася, нібы ўсе падзем’і засталіся пустыя. У канцы Вініцый убачыў Глаўка –лекара, але ані Лігіі, ані Урса не было сярод выведзеных.

Раздзел 60 QUO VADIS? Г. Сенкевіч

Ужо некалькі дзен Вініцый праводзіў ночы не ў доме. Пятроній ужо думаў, што ен можа зноў склаў нейкі новы план і працуе над вызваленнем Лігіі з Эсквілінскай турмы, і не хацеў яго ўжо ні аб чым пытаць, каб не сурочыць. Гэты вытанчаны скептык меў таксама пэўнае меркаванне наконт сябе, а менавіта ад часу, калі ен не патрапіў выратаваць дзяўчыну з Мамертынскага падзем’я, то перастаў верыць у сваю зорку. Не спадзяваўся і цяпер дарэчы на добры вынік намаганняў Вініцыя. Эсквілінская турма, утвораная на скорую руку з пограбаў дамоў, якія зруйнавалі, каб утварылася перашкода для пажару, не была папраўдзе такой страшнай, як старая Туліянум каля Капітолія, але была затое з нашмат большай аховай. Пятроній добра разумеў, што Лігію перанеслі туды толькі для таго, каб яна не памерла і не пазбегла амфітэтру, таму легка было здагадацца, што менавіта таму яе пільнуюць, як зрэнка вока.

 – Відавочна, - гаварыў ен сабе, - імператар разам з Тыгелінам пакідаюць яе для нейкага асаблівага, страшнешага за ўсе былыя, відовішча, і Вініцый хутчэй сам загіне, чым здолее яе вызваліць. Вініцый сам страціў ужо надзею на тое, што зможа яе вызваліць. Цяпер гэта мог зрабіць толькі Хрыстос. Маладому трыбуну цяпер патрэбна было толькі хаця б бачыцца з ею ў турме. Ад пэўнага часу яму не давала спакою думка, што Назарый жа змог трапіць у Мамертынскую турму як наемнік для вынасу трупаў, і ен вырашыў паспрабаваць пайсці гэтым шляхам. Падкуплены вялікай сумай страж Смуродных Ямін прыняў яго нарэшце ў склад сваей чэлядзі, якую штоноч пасылаў па целы у турмы. Небяспека, што Вініцый можа быць пазнаны, была істотна малая. Яго ахоўвалі: ноч, нявольніцкае адзенне і дрэннае асвятленне ў турмах. Каму дарэчы магло прыйсці да галавы, што патрыцый, унук і сын консулаў, мог знаходзіцца сярод чэлядзі грабарскай, якая жыве ў смуродзе турмаў і Смуродных Ямін, і не цураецца працы, да якой змушала людзей толькі няволя ці апошні парог нішчымніцы.Але ен, калі надыйшоў чаканы вечар, з радасцю абвязаў бедры і абкруціў галаву тканінай, прапітанай шкіпідарам, і з калоцячымся сэрцам падаўся разам з грамадою іншых да Эсквіліна. Стражнікі-прэтарыянцы прапускалі іх без цяжкасцей, бо ўсе былі занесены ў адпаведныя спісы, якія цэнтурыен пераглядаў пры святле ліхтара. Праз хвіліну вялікія жалезныя дзверы адчыніліся перад імі і яны зайшлі. Вініцый убачыў перад сабой шырокае скляпенне, з якога быў пераход да іншых. Няяркія каганкі асвятлялі гэты пограб, напоўнены людзьмі. Некаторыя з іх ляжалі ля сцен, паглыбленыя ў сон ці можа памерлыя.Іншыя абступалі вялікія емкасці з вадой, што стаялі пасярэдзіне, з якіх пілі як хворыя ліхаманкай, іншыя сядзелі на зямлі, абхапіўшы калены ці галовы, дзе-нідзе спалі дзеці, прытуліўшыся да сваіх маці.Навокал чуліся то стогны, то гучнае кароткае дыханне хворых, то плач, то малітоўны шэпт, то песні на паўголаса, то праклены наглядчыкаў. У падзем’і панаваў трупны смурод і таўканіна. У змрочнай глыбіні снавалі цемныя постаці, бліжэй жа пад міргатлівым святлом, бачныя былі твары збялелыя, спужаныя, асунутыя, згаладалыя, са згаслымі вачыма ці наадварот з палаючымі ад ліхаманкі, з пасінелымі уснамі, з пацёкамі поту на ілбах і пасклейванымі валасамі. У кутах абзываліся хворыя, хто прасіў вады, хто – смерці. Але гэта ўсе ж была менш страшная турма, чым стары Туліянум. У Вініцыя ногі затрэсліся ад выгляду гэтага ўсяго і ў грудзях пачало не хапаць паветра. Ад думкі, што Лігія знаходзіцца сярод гэтага жабрацтва і нядолі, валасы ўзняліся на яго галаве, а ў горле застыг крык роспачы. Амфітэатр, іклы дзікіх жывел, крыжы, - усе было лепш, чым гэтыя страшэнныя, поўныя трупнага смуроду падзем’і, дзе з усіх куткоў чуліся просьбы:

 - Вядзіце нас на смерць!

 Вініцый паўпіваў пазногці ў далоні, бо адчуваў, что слабее, страчвае прытомнасць амаль. Усё, праз што ен прайшоў да гэтага часу: і каханне, і боль ператварыліся ў ім у адно – жаданне памерці. Але тут побач пачуўся голас наглядчыка Смуродных Ямін:

 - А колькі сення ў вас памерлых?

 – З тузін будзе – адказаў стражнік турмы – Але зранку будзе больш, бо там ужо некаторыя ля сценаў канаюць.

І ен пачаў наракаць на жанчын, якія хаваюць памерлых дзяцей, каб даўжэй пабыць з імі і не аддаваць, пакуль гэта магчыма, на Смуродныя Яміны. Маўляў, трэба трупы пазнаваць толькі па смуроду, чаму і паветра тут, і так жахлівае, псуецца яшчэ больш.”Я хацеў бы лепш, - казаў ен, - быць нявольнікам у вяковым эргастуле, чым пільнаваць гэтых загніваючых пры жыцці сабак”.Надзіральнік з Ямін суцяшаў яго, сцвярджаючы, што яго служба не лягчэйшая. За гэты час да Вініцыя вярнулася пачуцце рэальнасці, і ен пачаў прыглядацца да падзем’я, дзе аднак дарэмна шукаў вачыма Лігію, думаючы пры гэтым, што можа яе ўвогуле не ўбачыць, пакуль яна яшчэ будзе жывая. Падзем’яў тут  некалькі дзесяткаў.Яны злучаны між сабой новымі пераходамі, грабары ж уваходзілі толькі ў тыя, з якіх трэба было забіраць целы памрлых. І яго ахапіў страх з-за таго, што пэўнасць, якая каштавала яму гэтулькі, можа і не спатрэбіцца і ні да чаго не прывядзе. На шчасце яго патрон прыйшоў яму на дапамогу.

 – Целы трэба хутчэй выносіць, бо зараза шырыцца найбольш з-за трупаў. Інакш паўміраеце і вы, і вязні.

 – На ўсе скляпенні нас усяго дзесяць, - адказаў  стражнік, - і мы павінны таксама спаць.

 – То я табе пакіну чатырох з маіх людзей, якія ўночы будуць хадзіць па скляпеннях і глядзець, дзе хто памер?

 – Мы вып’ем заўтра, калі ты зробіш так. Кожны труп няхай заносяць на праверку, бо прыйшлі загады, каб памерлым прабівалі шыі, а потым адразу – да Ямін.

 – Добра, значыць вып’ем, - азваўся надзіральнік.

 Пасля прызначыў чатырох чалавек, а сярод іх і Вініцыя, з астатнімі ж сабраўся складаць трупы на насілкі. Вініцый уздыхнуў. Ен быў упэўнены хаця б у тым, што цяпер знойдзе Лігію. І спачатку пачаў аглядаць старанна першае падзем’е. Заглянуў ва ўсе цемныя куткі, да якіх амаль не даходзіла святло каганка, агледзеў постаці людзей, якія спалі ля сцен, пад прыкрыццем рыззя, агледзеў найцяжэй хворых, якіх пасцягвалі ў асобны кут, аднак Лігіі нідзе не было. У другім і трэцім падзем’і яго пошукі засталіся без выніку. Тымчасам стала позна, целы вынеслі. Стражнікі паклаліся ў калідорах, якія злучалі падзем’і, паснулі, а дзеці, спакутаваныя плачам, замоўклі. Усюды чуваць было толькі дыханне са стомленых грудзей і дзе-нідзе – шэпт малітваў.Вініцый увайшоў з каганком у чацвертае па чарзе падзем’е, значна меншае, і, узняўшы святло ўгару, пачаў аглядацца. І раптам схамянуўся, бо яму здалося, што каля закратаванай у сцяне нішы ен заўважыў  вялізную постаць Урса.Тады ен задзьмухаў каганок, наблізіўся да яго і спытаў:

 - Урс, гэта ты?

 Асілак павярнуў галаву:

 - Хто ты?

 – Ты не пазнаеш мяне? – спытаў малады чалавек.

 – Ты згасіў святло, дык як жа я цябе пазнаю?

 Але ў гэты момант Вініцый убачыў Лігію. Яна ляжала на плашчы ля сцяны, таму не кажучы больш нічога, стаў каля яе на калены. Урс жа пазнаў яго і сказаў:

 - Хвала Ісусу, але не абуджай яе.

 Вініцый укленчыў і прыглядаўся да яе праз слезы. Нягледзячы на змрок, ен мог адрозніць яе твар, які падаўся яму белым, як алебастр і схуднелыя плечы. І агарнула яго каханне, падобнае на востры боль, што скаланае душу да самай глыбіні, і поўнае літасці, павагі і замілавання, так што ен упаў тварам да зямлі і стаў цалаваць бераг плашча, на якім спачывала гэтая даражэйшая за ўсё дзяўчына.Урс доўга пазіраў на яго моўчкі, нарэшце пацягнуў яго за туніку.

 – Высакародны, - спытаў ен, як ты тут і ці ты прыйшоў вызваліць яе?

 Вініцый узняўся і хвіліну яшчэ перамагаў узрушэнне:

 - Падкажы мне, як? – прамовіў ен.

 – Я думаў, ты знойдзеш, як, высакародны. Мне толькі адзін план прыходзіць на думку.

 Тут ен зірнуў на закратаваную нішу, пасля чаго нібы адказваючы сам сабе, азваўся:

 - Так!.. Але там салдаты...

 – Сотня прэтарыянцаў, - адказаў Вініцый. Таму- мы не пройдзем. Не!

Лігіец пацер лоб і зноў спытаў:

 - Як жа ты ўвайшоў?

- У мяне тэсэры ад надзіральніка Смуродных Ямін.

 І раптам ен схамянуўся, нібы некая думка прамільгнула ў яго галаве.

 – Клянуся пакутай Збавіцеля! – загаварыў ен хутка. – Я тут застануся, а яна няхай возьме мой тэсэр, няхай абкруціць галаву тканінай, акрые плечы плашчом і выйдзе. Сярод нявольнікаў-грабароў есць некалькі невысокіх хлапчукоў, таму прэтарыянцы яе не пазнаюць, а калі дабярэцца да дома Пятронія, той яе выратуе.

 Але лігіец апусціў галаву і адказаў:

 - Яна б не згадзілася на гэта, бо кахае цябе, а пры гэтым яна хварэе і сама стаяць на нагах не можа.

Праз хвіліну ен дадаў:

 - Калі ты, гаспадар, і высакародны Пятроній не змаглі яе з турмы вызваліць, то хто ж здолее яе выратаваць?

 – Адзін Хрыстос!..

Пасля чаго яны замоўклі абодва. Лігіец па простасці сваей думаў:”Ен бы мог амаль усіх выратаваць, але паколькі не робіць гэтага, то відаць прыйшоў час пакут і смерці.” І згаджаўся на яе для сябе, але шкада яму было да глыбіні душы гэтага дзіцяці, якое вырасла на яго руках і якое ен любіў больш за жыцце. Вініцый укленчыў зноў каля Лігіі. Праз закратаваную адтуліну прабраіся ў падзем’е промні месяца і асвятлілі яе лепш, чым любы каганок, які мігцеў яшчэ над дзвярыма. Тут Лігія расплюшчыла вочы і паклаўшы свае гарачыя далоні на рукі Вініцыя, сказала: - Я бачу цябе: я ведала, што ты прыйдзеш.

 Ен жа кінуўся да яе рук і пачаў прыкладваць іх да лба і сэрца, потым узняў яе з плашча і прытуліў да грудзей.

 – Я прыйшоў, мая дарагая, - сказаў ен. - Няхай цябе Хрыстос зберажэ і выратуе, о Лігія, каханая мая!..

 І ен не мог больш гаварыць, бо сэрца пачало плакаць у яго грудзях ад болю і любові, а з болем ен не хацеў перад ей паўстаць.

- Я хварэю, Марк, - адказала Лігія, - і ці на арэне, ці тут, у турме, я павінна памерці...Але я малілася, каб цябе перад гэтым яшчэ змагла ўбачыць, і ты прыйшоў: Хрыстос мяне пачуў!

 А паколькі ен яшчэ не мог вымавіць ані слова і толькі прыціскаў яе да грудзей, яна працягвала:

 - Я бачыла цябе праз вакно з Туліянума – і ведала, што ты хацеў прыйсці. А цяпер Збавіцель даў мне хвіліну прытомнасці, каб мы маглі развітацца. Я ўжо іду да Яго, Марк, але кахаю цябе і заўседы буду кахаць.

Вініцый перамог сябе, заглушыў у сабе боль і загаварыў голасам, які стараўся зрабіць спакойным:

 - Не, мая дарагая! Ты не памрэш. Апостал наказваў верыць і абяцаў маліцца за цябе, а ен ведаў Хрыста, Хрыстос яго любіў і ні ў чым яму не адмовіць... Калі б ты павінна была памерці, Пётр не казаў бы мне верыць, а ен сказаў мне: “ Веруй!” Не, Лігія! Хрыстос будзе літасцівы да мяне... ен не хоча тваей смерці, ен яе не дапусціць!.. Я клянуся табе імем Збавіцеля, што Пётр моліцца за цябе!

Настала ціша. Адзіны каганок, што  вісеў над дзвярыма, згас, але затое святло месяца праходзіла праз усю адтуліну. У куце насупраць заплакала дзіця і сціхла. Звонку толькі даходзілі галасы прэтарыянцаў, якія пасля сваёй чаргі стражы гулялі ля сцяны ў скрыптэ дуодэцым.

 – О, Марк, - азвалася Лігія, - Хрыстос сам крычаў бацьку свайму: “Пранясі паўз мяне гэты келіх горычы”, і той выканаў гэта. Хрыстос сам памёр на крыжы, а цяпер гінуць за Яго тысячы, дык навошта ж мяне, адну, ен павінен ратаваць?Хто я такая, Марк? Я чула, як Пётр гаварыў, што і ен памрэ ў пакутах, а хто я ў параўнанні з ім? Калі да нас прыйшлі прэтарыянцы, я баялася смерці і пакуты, але цяпер я ўжо не баюся. Паглядзі, якая гэта страшная турма, а я іду да неба. Падумай, што тут імператар, а там – Збавіцель, добры і міласэрны. І няма смерці. Ты мяне кахаеш. Таму падумай, якая я буду шчаслівая! О Марк, дарагі мой, падумай, што там ты прыйдзеш  да мяне. Тут яна змоўкла, каб набраць паветра ў свае хворыя грудзі, пасля паднесла да вуснаў руку:

- Марк!

 – Што , мая дарагаая?

 – Не плач па мне і памятай, што там мы сустрэнемся. Я мала жыла, але Бог даў мне тваю душу. Таму я хачу сказаць Хрысту, што хаця я і памерла і хоць ты і глядзеў на смерць маю,і хоць застаўся ў жалобе, аднак не блюзнерыў супраць Яго волі і любіў Яго заўседы. А ты будзеш Яго любіць і перанясеш цярпліва маю смерць? Бо тады Ен нас злучыць, а я цябе кахаю і хачу быць з табою...

 І ей зноў не хапіла паветра і ледзьве чутным голасам яна закончыла:

- Паабяцай мне гэта, Марк!

 Вініцый абняў яе дрыжачымі рукмаі і адказаў:

- Клянуся тваей святой галавой, - абяцаю!

 У гэты момант у смутным святле месяца праясніўся яе твар. Яна яшчэ паднесла да вуснаў яго руку і прашаптала:

 - Я – твая жонка!...

За мурам прэтарыянцы, якія гулялі ў скрыптэ дуодэцым, пачалі грамчэй спрачацца, але яны забыліся пра турму, пра стражнікаў, пра ўсю зямлю і, адчуваючы анёльскія душы адзін у аднаго, пачалі маліцца.

Раздзел 59 QUO VADIS? Г.Сенкевіч

-          Высакародны, - сказаў Хілон, - цяпер мора, як масла з алівы, і хвалі, здаецца, спяць...паехалі у Ахаю. Там чакае цябе цябе слава Апалона, там чакаюць цябе вянцы, трыумфы, там людзі цябе абагаўляюць, а богі прымаюць, як роўнага сабе госця, тут жа, высакародны...

 І спыніўся, бо ніжняя губа пачала ў яго трэсціся так моцна, што яго словы перайшлі ў незразумелыя гукі.

 – Мы паедзем пасля заканчэння відовішчаў, - адказаў Нярон. – Я ведаю, што і так ужо некаторыя называюць хрысціян інноксіа коппара. Калі б я ад’ехаў, пачалі б паўтараць гэта ўсе. Чаго ты баішся, старэча?

Сказаўшы гэта, наморшчыў лоб, але стаў пазіраць на Хілона з запытаннем у позірку, нібы чакаў ад таго патлумачэнняў, бо толькі здаваўся халоднакроўным. На апошнім сваім прадстаўленні ен сам спужаўся слоў Крыспа і вярнуўся дадому і не мог заснуць ад узрушэння і сораму, але разам з тым і ад страху. Тады мысляр Вестынус, які слухаў у маўчанні іх размовы, агледзеўся і сказаў таямнічым голасам:

 - Слухай, высакародны, гэтага старога: у гэтых хрысціянах есць нешта дзіўнае...Іх баство дае ім смерць легкую, але можа быць помслівым.

 На гэта Нярон хутка адказаў: - Гэта не я ўчыняю відовішчы. Гэта Тыгелін.

 – Так! Гэта я, - адказаў Тыгелін, які пачуў словы імператара. – Гэта я, і пры гэтым смяюся з усіх багоў хрысціянскіх. Вестынус, высакародны, гэта бурбалка, надзьмутая чуткамі, а гэты баявы грэк гатовы памерці са страху ад выгляду квактухі, якая распускае пер’е, абараняючы куранят.

 – Гэта добра, сказаў Нярон, але  загадай ад гэтага часу хрысціянам адразаць языкі. Ці затыкаць раты.

 – Заткне іх ім агонь, о боскі!

 – Гора мне! – заенчыў Хілон.

 Але цэзар, якому упэўненасць у сабе Тыгеліна дадала адвагі, пачаў смяяца і казаў, паказваючы на старога грэка:

 - Паглядзіце, як выглядае нашчадак Ахілеса!

 Сапраўды, Хілон выглядаў страшна. Рэшткі валасоў на яго галаве зусім збялелі, а на твары застыгнуў выраз нейкага непамернага непакою, трывогі і прыгнечанасці. Здаваўся часам нібы ачмурэлым і напаўпрытомным. Часта не адказваў на пытанні, часам зноў гневаўся і станавіўся зухаватым, так што аўгустыяне абіралі за лепшае не чапаць яго. Такая хвіліна прыйшла да яго і зараз.

 – Рабіце са мной, што хочаце, а я на відовішча не пайду!- закрычаў ен роспачна, шчоўкаючы пальцамі.

Нярон паглядаў на яго з хвіліну і звярнуўся да Тыгеліна:

 – Ты будзеш адказваць, каб у садах гэты стоік быў побач са мной. Я хачу бачыць, якія ўражанні зробяць на яго нашы вылазкі.

 Хілон. спужаўся пагрозы, што так і кіравала голасам імператара.

 – О боскі, - сказаў ен. Я нічога не ўбачу, бо я не бачу ўночы.

 А імператар адказаў са страшнай усмешкай:

 – Ноч будзе светлай, як дзень.

Пасля ен звярнуўся да іншых аўгустыянаў, з якімі пачаў размову аб гонках, якія хацеў ўладзіць пад канец відовішчаў. Да Хілона падыйшоў Пятроній і пляснуў яго па плячы:

 - Ці я не казаў табе? Ты не вытрымаеш.

Той жа адказаў: - Я хачу напіцца...

І працягнуў руку па келіх з віном, але не мог яго данесці да вуснаў, бо, бачачы гэта, Вестынус адабраў у яго келіх, потым жа наблізіўся і спытаў з выразам твару зацікаўленым і баязлівым:

 - Цябе пэўна даганяюць Фурыі? Не так?

 Стары глядзеў на яго нейкі час з адкрытымі вачыма, нібы не разумеў пытання, і пачаў міргаць часта. А Вестынус паўтарыў:

 - Дык ці даганяюць цябе Фурыі?

 – Не, адказаў Хілон, але ноч перада мною.

 – Як гэта ноч?...Няхай богі злітуюцца над табою. Як гэта ноч?

 – Ноч страшная і цемная, у якой штосьці рухаецца і ідзе да мяне. Але я не ведаю што, і баюся ад таго. Я заўседы быў упэўнены, што гэта чараўнікі. А табе што, не сніцца?

 – Не, бо я ўвогуле не сплю. Я не думаў, што іх так пакараюць.

 – Табе іх шкада?

 – Навошта вы праліваеце столькі крыві? Ты чуў, што той, з крыжа, гаварыў? Гора нам!

 – Я чуў, - адказаў Вестынус ціха. – Але гэта падпальшчыкі.

 – Няпраўда.

 – І ворагі роду чалавечага.

 – Няпраўда.

 – І забойцы дзяцей.

 – Няпраўда.

 – І атручальнікі вод.

 – Няпраўда.

 – Як гэта? – спытаў здзіўлена Вестынус. – Ты ж сам гэта казаў і аддаваў іх у рукі Тыгеліна!

 – Таму і абкружыла мяне ноч і смерць ідзе да мяне... Часам здаецца мне, што я ўжо памер, і вы таксама.

 – Не! Гэта яны паміраюць, а мы жывем. Але скажы мне, што бачаць яны паміраючы?

 – Хрыста...

 – Гэта іх бог? Гэта магутны бог?

Але Хілон адказаў таксама пытаннем:

 - Што гэта за паходні трэба паліць у садах? Ты чуў, што казаў цэзар?

 – Я чуў і ведаю. Гэта сарментыцыі і семаксіі. Іх прыбяруць у жалобныя тунікі, прапітаныя смалою, прывяжуць да слупоў і падпаляць...Каб толькі іх бог не спусціў на горад якіх бедстваў..Семаксіі! Гэта страшнае пакаранне.

 – Лепш ужо такое, бо хоць крыві не будзе, - адказаў Хілон. – Загадай нявольніку паднесці мне да вуснаў келіх. Хачу піць і разліваю віно, бо рука мая трасецца ад старасці...

 Іншыя размаўлялі ў гэты час таксама пра хрысціян. Стары Даміцый Афр насміхаўся з іх.

 – Мноства з іх такія, - гаварыў ен, - што маглі б узняць грамадзянскую вайну, і памятаеце, што былі меркаванні, што яны захочуць абараняцца. А яны паміраюць, як авечкі.

  – Няхай бы паспрабавалі па-іншаму! – прамовіў Тыгелін.

 На гэта азваўся Пятроній: - Вы памыляецеся. Яны абараняюцца. Цярпеннем.

 – Гэта нейкі новы спосаб.

 – Канечне, але ці можаце вы сказаць, што яны паміраюць, як бесчалавечныя злачынцы? Не! Яны паміраюць так, нібы злачынцамі былі тыя, хто іх на смерць асуджае, гэта значыць – мы і ўвесь рымскі народ.

 – Што ты пляцеш? – закрычаў Тыгелін.

 – Хік абдэра! – адказаў Пятроній. Але іншыя, уражаныя трапнасцю яго заўвагі, пачалі пераглядвацца са здзіўленнем і паўтараць:

 - Праўда, праўда! Есць штосьці незвычайнае і асаблівае ў іх смерці.

 – Я кажу вам, што яны бачаць свае баство! – закрычаў з боку Вестынус. У гэты час некалькі аўгустыянаў звярнулася да Хілона:

 - Гэй, стары, ты добра іх ведаеш? Скажы нам, што яны бачаць?

 А грэк выплюнуў віно на туніку і адказаў:

 - Уваскрашэнне.

 І затросся так, што тыя, хто сядзеў побач, выбухнулі гучным смехам.

Раздзел 58 QUO VADIS? Г. Сенкевіч

Трохдзенны дождж - выключнае з’явішча ў Рыме падчас лета, і град, які выпадаў насуперак прыроднаму парадку не толькі днем і вечарамі, але нават пасярод ночы, перапынілі відовішчы. Люд устрывожыўся. Гаварылі пра неўраджай вінаграду, а калі аднойчы апоўдні перуном скінула на Капітоліі бронзавую фігуру Цэрэры, загадана было прыносіць ахвяры ў храме Юпітэра Сальватора. Жрацы Цэрэры распусцілі чуткі, што гнеў багоў сыйшоў на горад з прычыны занадта малога памеру кары для хрысціян, таму натоўпы людскія пачалі дамагацца , каб не зввяртаючы ўвагі на надвор’е, паспяшаліся з далейшым ходам відовішчаў. І радасць ахапіла ўвесь Рым, калі нарэшце абвясцілі, што праз тры дні пярэрвы публічныя пакаранні пачнуцца наноў. Тымчасам вярнулася і добрае надвор’е. Амфітэатр ад ранку да ночы напоўніўся тысячамі людзей, цэзар з’явіўся таксама зранку у суправаджэніі вясталак і двара. Відовішча павінна было распачацца з бойкі хрысціян між сабой, а дзеля таго іх пераапранулі ў адзенне гладыятараў і далі ім усялякую зброю, якая служыла фехтавальшчыкам для таго, каб чапляць і абараняцца. Але тут адбылося непрадбачанае. Хрысціяне пакідалі на пясок і сеткі, і вілы, і арканы, і мячы, затое пачалі абдымацца і заклікаць вытрываць пакуты і смерць. У гэты ж час глыбокае зневажэнне і абуранасць завалодалі сэрцамі тлумаў. Адны гаварылі аб іх крывадушнасці і боязі, іншыя сцвярджалі, што яны не хочуць біцца наўмысна з-за нянавісці да народу і таму , каб яго пазбавіць радасці, якую выгляд пакутніцтва выклікаў звычайна. Урэшце па загаду цэзара да іх выпусцілі сапраўдных гладыятараў, якія ўкленчыўшых і безабаронных пабілі ў імгненне вока. Але пасля сцягвання з арэны трупаў відовішча перастала быць бойкай, а ператварылася ў шэраг міфалагічных вобразаў паводле рэжысуры самога імператара. Убачылі Геркулеса, які палаў ў жывым агні на гары Оэта. Вініцый задрыжаў ад думкі, што на ролю Геркулеса можа прызначылі Урса, але відавочна чарга для вернага слугі Лігіі яшчэ не дайшла, бо на стосе згарэў нехта іншы, зусім незнаемы Вініцыю хрысціянін. Затое ў наступным вобразе Хілон, якога імператар не хацеў звольніць ад прадстаўленняў, убачыў знаемых яму людзей. Паказвалі смерць Дзядала і Ікара. У ролі Дзядала выступаў Эўрыцый, той самы стары, які ў свой час даў Хілону знак рыбы, у ролі ж Ікара – яго сын – Кварт. Абодвух узнялі з дапамогай спецыяльнай махіны ўгору, а потым адпусцілі раптам з вялікай вышыні на арэну, пры чым малады Кварт упаў так блізка каля імператарскага подыума, што абкрывавіў не толькі вонкавыя яго аздабленні, але і высланую пурпурам падлогу. Хілон не бачыў падзення, бо прыкрыў вочы, а чуў толькі глухі ўдар цела аб зямлю, а калі праз хвіліну ўбачыў кроў побач з сабой, то амаль не самлеў у другі раз. Але вобразы хутка змяняліся. Бессаромныя ганьбаванні дзяўчат перад смерцю гладыятарамі; пераапранутымі ў жывелін узрадавалі сэрцы гледачоў.Бачылі жрыц Кібелы і Цэрэры, бачылі Данаід, Дзірцэ і Пасіфаю, бачылі дзяўчынак-падлеткаў, разрываных дзікімі коньмі. Люд пляскаў усе новым фантазіям імператара, які горды і ашчасліўлены воплескамі, не адымаў ні на хвіліну смарагд ад вока, прыглядаючыся да белых целаў, раздзіраемых зброяй, і да канвульсійных сутаргаў ахвяр. Падаваліся аднак і вобразы, ўзятыя з гарадскога жыцця. Пасля дзяўчат усе ўбачылі Муцыя Сцэволу, рука якога, прымацаваная да трыножніка з агнем, напаўняла смуродам абпаленага мяса амфітэатр, але які, як сапраўдны Сцэвола, стаяў без стогнаў, з поглядам узведзеным да неба і з шэптам малітвы на пачарнелых вуснах. Пасля таго, як яго дабілі і вывалаклі цела ў спаліарыум, наступіла звычайная паўдзенная пярэрва. Цэзар з вясталкамі і аўгустыянамі пакінуў амфітэатр і падаўся да шатра, у якім для яго і гасцей прыгатавалі непараўнальны прандыум. Натоўпы ў большасці сваей пайшлі па яго прыкладу і , выходзячы з амфітэатру, разбіваліся па-паляўнічы на групы ля шатра, каб даць адпачынак стомленым падчас доўгага сядзення нагам і спажыць стравы, якія па ласцы імператара не шкадуючы разносілі нявольнікі. Толькі самыя цікаўныя пакінулі сядзенні і сышлі на самую арэну ды, дакранаючыся пальцамі да ліпкага ад крыві пяску, размаўлялі як знаўцы і аматары аб тым, што ўжо адбылося і што яшчэ адбудзецца. Хутка яны паадыходзілі, каб не спазніцца на пір і засталося толькі некалькі чалавек, якіх затрымала не цікаўнасць, а суперажыванне будучым ахвярам. Яны пахаваліся ў сектарах ці на ніжэйшых месцах, а тымчасам арэну зараўнялі і пачалі капаць у ей ямы, адну ля другой, радамі па ўсяму колу, ад краю да краю, так што апошні іх шэраг прыпадаў на колькі дзесяткаў крокаў ад імператарскага подыума. Звонку цырку даносіўся гоман натоўпаў, крыкі, воплескі, а тут рабілі спешна прыгатаванні да нейкіх новых ужо пакутаў. Адным махам адчыніліся кунікулы і з усіх выхадаў, што вялі на арэну, пачалі выганяць грамады хрысціян, аголеных і з крыжамі, якія яны неслі на спінах. Запоўніўся імі ўвесь амфітэатр. Беглі старыя, пахіленыя пад цяжарам драўляных бярвенняў, побач – мужчыны ў росквіце гадоў, жанчыны з расплеценымі валасамі, пад якімі намагаліся схаваць свае аголеныя целы, падлеткі і зусім малыя дзеці. Крыжы ў большасці сваей як і ахвяры былі ўвенчаныя кветкамі. Служба цырку, гонячы няшчасных батагамі, прымушала іх, каб паскладалі крыжы каля гатовых ужо ямін, а самі станавіліся ля іх шэрагамі. Такім чынам павінны былі загінуць тыя, каго ў першы дзень відовішчаў не змаглі выпхнуць на пажыранне сабакам і дзікім жывелам. Цяпер хапалі іх чорныя нявольнікі і кладучы ахвяры на спіну на дрэва, пачалі прыбіваць ім рукі да перакладзін хутка і старанна, так каб народ вярнуўся пасля закончанага перапынку і застаў ужо ўсе крыжы ўзнятымі. Ва ўсім амфітэатры разносіўся цяпер гук молатаў, рэха ад якога распаўсюдзілася па ўсіх радах і дайшло аж да пляцу, якім быў абкружаны амфітэатр і пад шацер, дзе цэзар узнімаў ужо вясталак і сваіх таварышаў. Там пілося віно, жартавалі з Хілона і шапталі дзівосныя словы на вушка жрыцам Весты, на арэне ж кіпела праца, цвікі заглыбляліся ў рукі і ногі хрысціян, лязгалі рыдлеўкі, якімі засыпалі яміны, куды паўсаджвалі крыжы. Але паміж ахвяр, да якіх праз хвіліну павінна была прыйсці чарга, быў Крысп. Ільвам не хапіла часу яго разадраць, таму яго прыгаварылі да крыжа, ен жа, заўседы гатовы да смерці, радаваўся ад думкі, што надыходзіць яго час. Выглядаў ен сення інакш, бо яго высахлае цела было цалкам голае, толькі паясок з плюшчу ўкрываў яго бедры, на галаве ж у яго быў вянок з ружаў. Але ў вачах бліскала тая самая энергія і той самы суровы і фанатычны твар выхіляўся з-пад вянца. І сэрца яго не змянілася, бо некалі ў кунікуле пагражаў ен гневам Божым паабшываным у скуры братам, так і сення ушчуваў іх, замест таго каб суцяшаць.

 – Падзякуйце Збавіцелю, - гаварыў ен, - што дазваляе вам памерці такой смерцю, якой сам памер. Можа частка вашых грахоў будзе за гэта вам адпушчана, дрыжыце усе роўна, бо справядлівасці павінна стаць занадта і не можа быць аднолькавай узнагароды для дрэнных і добрых.

 А на яго словы адгукаліся толькі молаты, якімі прыбівалі рукі і ногі ахвяр.Усе больш крыжоў узнімалася на арэне, ен жа звяртаўся да грамады тых, хто яшчэ стаяў кожны пры сваім крыжы, і працягваў:

 - Я бачу адкрытае неба, але і бездань бачу таксама. Сам не ведаю, як раскажу Богу пра свае жыцце, хаця я і верыў і ненавідзеў зло і не смерці баюся, а ўваскрашэння, не пакуты, а суда, бо настае дзень гневу.

 А ў гэты час паміж бліжэйшых радоў пачуўся нечы голас, спакойны і ўрачысты:

 - Не дзень гневу, а дзень міласэрнасці, дзень выбаўлення і шчасця, бо кажу вам, што Хрыстос абдыме вас, суцешыць і пасадзіць па правы бок. Верце, бо вось ужо неба адкрываецца перад вамі.

 На гэтыя словы вочы ўсіх звярнуліся да лаваў; нават тыя, хто ўжо вісеў на крыжы, паўзнімалі бледныя, спакутаваныя твары і пачалі ўглядацца ў бок, адкуль чуўся голас гэтага чалавека. А ен падыйшоў да агароджы, што абкружала арэну і пачаў іх хрысціць знакам крыжа. Крысп высцягнуў да яго рукі, нібы хочучы яго адлупцаваць, але ўбачыў яго твар і апусціў кулакі, пасля калены яго падагнуліся, і вусны прашапталі: “Апостал Павел!” Да вялікага здзіўлення цыркавой службы, укленчылі ўсе, каго яшчэ не паспелі папрыбіваць, а Павел з Тарсу звярнуўся да Крыспа:

- Крысп, не пагражай ім, бо яшчэ сення яны будуць з табою ў выраі. Ты думаеш, што яны могуць быць патопленыя. Але хто іх патопіць? Няўжо зробіць гэта Бог, які аддаў за іх Сына свайго? Няўжо Хрыстос, які памер дзеля іх збаўлення, як і яны паміраюць у імя Яго? І як можа пакараць той, хто любіць? Хто будзе скардзіцца на тое, што ен абраны Богам? Хто скажа на гэту кроў:” Праклятая”?

 – Высакародны, я ненавідзеў зло, - адказаў стары святар.

– Хрыстос больш яшчэ наказваў любіць людзей, чым ненавідзець зло, бо вучэнне Яго есць Любоў, а не нянавісць.

 – Я саграшыў у часіну смерці – адказаў Крысп. І пачаў біць сябе ў грудзі. Тады надзіральнік за месцамі ў цырку падыйшоў да Апостала і спытаў:

 - Хто ты, што размаўляеш з прыгаворанымі?

 – Я рымскі грамадзянін, - адказаў спакойна Павел. Пвасля ізноў звярнуўся да Крыспа

. – Веруй, бо гэта дзень ласкі Божай, і памірай у спакоі, слуга Божы! Два цемнаскурых падыйшлі у гэты момант да Крыспа, каб ускласці яго на дрэва, але ен паглядзеў яшчэ раз навокал і закрычаў:

 - Браты мае, маліцеся за мяне!

 І твар яго страціў звычайную суровасць і скамянелыя рысы набылі выраз спакою і нават задавальнення. Ен сам раскінуў рукі уздоўж крыжа, каб праца паскорылася, і гледзячы проста ў неба, пачаў маліцца горача: Здавалася, ен нічога не чуе, бо калі цвікі заглыбляліся ў яго рукі, нават малое дрыжэнне не прабегла па ягоным целе, на абліччы не з’явілася ні адна зморшчка ад болю: ен маліўся, калі прыбівалі яму ногі, маліўся, калі ўзнімалі крыж і прытаптвалі зямлю навокал. Толькі калі натоўпы са смехам і вокрыкамі пачалі запаўняць рады амфітэтра, бровы старога сышліся так, нібы ен гневаўся, што паганскі люд перашкаджае яму ціха спакойна і салодка памерці. Але перад гэтым яшчэ узнеслі ўсе крыжы, так што на арэне стаяў нібы лес з людзей, што віселі на крыжах. На плечы крыжоў і на галовы пакутнікаў падала сонечнае святло, на арэне ж адбіваліся тоўстыя цені, якія ўтваралі чорную пераплеценую сетку, сярод якой прасвечваў жоўты пясок. Гэта было відовішча, у якім для народу уся раскоша была ў назіранні за павольным сконам. Але ніколі дасюль не бачылі такой шчыльнасці крыжоў. Арэна была імі напоўнена так, што служба цырку з цяжкасцю магла паміж імі праціснуцца. Скраю віселі пераважна жанчыны, але Крыспа, як правадыра, узнялі тут жа, амаль ля подыума імператара. На вялікім крыжы, спавітым унізе цярноўнікам. Ніхто з ахвяр яшчэ не сканаў, але некаторыя з тых, каго папрыбівалі раней, памлелі. Ніхто не стагнаў і не прасіў аб літасці. Некаторыя віселі, пахіліўшы галовы на плечы ці апусціўшы на грудзі, нібы ў сне, некаторыя ж пазіралі яшчэ на неба і варушылі ледзь-ледзь вуснамі. У гэтым страшэнным лесе крыжоў, у гэтых раскрыжаваных целах, у маўчанні ахвяр было штосьці злавеснае. Публіка, якая пасля піра сытаю і развяселенаю ўваходзіла з вокрыкамі ў цырк, замоўкла не ведаючы, на якім целе затрымаць погляд і што думаць? Голыя напружаныя жаночыя постаці перасталі бударажыць фантазіі. Не рабіліся нават звыклыя заклады на тое, хто хутчэй сканае, а раней, калі на арэне была меншая колькасць асуджаных, такія заклады рабілі. Здавалася, што цэзар таксама сумуе, бо адвярнуў твар і папраўляў лянівым рухам аздабленне на шыі, а твар пры гэтым быў сонны і вялы. У гэты час Крысп, які вісеў насупраць і які хвілінай раней быў з заплюшчанымі вачыма, як чалавек  самлелы ці паміраючы, расплюшчыў свае вочы і стаў пазіраць на цэзара. Твар яго зноў меў выраз такі няўмольны і позірк яго запалаў такім агнем, што аўгустыяне пачалі перашэптвацца між сабой, паказваючы на яго пальцамі, і нарэшце сам імператар звярнуў на яго ўвагу і ляніва паднес смарагд да вока. Стаяла поўная цішыня. Вочы гледачоў былі скіраваны на Крыспа, які спрабаваў варушыць правай рукой, нібы хацеў адарваць яе ад крыжа. Праз хвіліну грудзі яго напоўніліся паветрам так, што рэбры паказаліся і ен крыкнуў што было сіл.

 – Матказабойца! Гора табе!

 Аўгустыяне пачуўшы смяртэльную абразу, якая была кінута валадару свету ў прысутнасці тысячных натоўпаў, не смелі дыхаць наавт. Хілон увогуле здранцвеў. Цэзар схамянуўся і выпусціў з рукі смарагд. Публіка таксама затрымала дыханне. Голас Крыспа раздаваўся ўсе мацней па амфітэатру:

 - Гора табе, забойца жонкі і брата! Гора табе, антыхрыст! Бездань расчыняецца перад табой, смерць цягне па цябе рукі і магіла чакае цябе. Гора табе, жывы труп, бо ты памрэш са страхам і будзеш патоплены на вякі!

 І не мог адарваць прыбітую далонь ад дрэва, раскрыжаваны злобаю, страшны, і пры жыцці падобны да шкілета, няўмольны, як лёс, трос белай барадой над Няронавым подыумам, раскідваючы рухамі галавы пялесткі ружаў з вянца, які яму начапілі на цемя.

 – Гора табе, забойца! Мера твая перабралася і час твой набліжаецца!

 Тут ен напружыўся яшчэ раз, здавалася праз хвіліну, што ен адарве далонь ад крыжа і высцягне руку пагрозліва над цэзарам, але раптам яго схуднелыя плечы выцягнуліся яшчэ больш, цела абсунулася ўніз, галава ўпала на грудзі і ен сканаў.

 Сярод крыжовага лесу слабейшыя пачалі таксама засынаць вечным сном.

Раздзел 57 QUO VADIS? Г. Сенкевіч

Тымчасам сонца пачало заходзіць і, здавалася, растваралася ў вечаровых водблісках. Відовішча было скончана. Натоўпы пачалі пакідаць амфітэатр і праходзіць праз выхады, якія называліся вамітарыі, у горад Аўгустыяне толькі чакалі, калі пройдзе гэта людское мора. Цэлая іх грамада, пасыходзіўшы з месцаў, сабралася ля подыума, дзе цэзар з’явіўся зноў, каб паслухаць ухваленні. Хаця гледачы не шкадавалі яму воплескаў, адразу пасля таго, як ен скончыў пець, для яго гэтага было недастаткова, бо ен спадзяваўся на такі запал, які даходзіць да шаленства. Цяпер ужо дарэмна гучалі хвалебныя гімны, дарэмна вясталкі цалавалі яго “боскія” рукі, а Рубрыя схілілася ля яго так, што аж крыху рудаватая яе галава кранулася яго грудзей. Нярон не быў задаволены і не ўмеў гэта схаваць.Яго здзівіла як і занепакоіла, што Пятроній захоўвае маўчанне. Якое-небудзь пахвальнае слова ці  падмечаныя трапна ўдалыя месцы  з песні  - было б яму ў гэту хвіліну вялікай уцехай. Нарэшце ен не вытрываў, зірнуў на Пятронія, а калі той узыйшоў на подыум, спытаў:

 - Скажы…

А Пятроній холадна адказаў: - Я маўчу, бо не знаходжу слоў. Ты пераўзышоў сам сябе.

 – Так і мне здавалася, але гэты народ?..

. – Ці можаш ты хацець ад чэрні, каб яны разбіраліся ў паэзіі?

 – Але ж і ты заўважыў, што мне не падзякавалі так, як я заслужыў.

 – Таму што ты выбраў дрэнны час.

– Чаму?

 – Таму што мозг, ачмурэлы дурманавым, насычаным крывею паветрам не можа слухаць уважліва. Нярон сціснуў кулакі і адказаў:

 - Ах, гэтыя хрысціяне! Яны спалілі Рым, а цяпер крыўдзяць і мяне. Якія ж яшчэ кары я для іх прыдумаю?

 Пятроній зазначыў, што рухаецца дрэннай дарогай і што словы яго ў выніку прывядуць зусім да супраціўнага таму, чаго ен хацеў дасягнуць, таму ен захацеў адцягнуць увагу цэзара ў іншы бок, таму нахіліўся да яго і шапнуў:

 - Песня твая – цуд, але зраблю табе толькі адну заўвагу: у чацвертым радку трэцяй страфы метрыка пакідае жадаць лепшага.

І Нярон заліўся сарамлівым румянцам, нібы схоплены у час ганебнага ўчынка, паглядзеў са страхам і адказаў таксама ціха

– Ты ўсе заўважыш! Я ведаю! Я дапрацую! Але як ты думаеш: ніхто больш не заўважыў? Праўда? Ты ж, клянуся міласцю багоў, не кажы нікому.. калі.. табе жыцце любае...

На што Пятроній наморшчыў лоб і адказаў, нібы выбухнуў абыякавсцю і неахвотай.

 – Можаш, боскі, аддаць мяне на смерць, калі я цябе нервую, але ты мяне не пужай смерцю, таму што богі ведаюць, ці баюся я яе.

 І кажучы гэтак, ен пазіраў проста ў вочы імператару, той жа жа праз момант адказаў:

- Не злуйся..Ты ж ведаеш, я цябе люблю...

“Дрэнны знак” – падумаў Пятроній.

 – Я хацеў бы вас запрасіць сення на пір, - працягваў далей Нярон, - але хачу яшчэ зачыніцца і адпаліраваць гэты пракляты верш з трэцяй страфы. Апрача цябе памылку мог заўважыць яшчэ Сенэка, а можа і Секунд Карын, але іх я хутка пазбудуся.

 Сказаўшы гэта, ен паклікаў Сенэку і абвясціў яму, што разам з Акратам і Секундам Карынам ен высылае яго ў Італію і ва ўсе правінцыі па грошы, якія загадвае ім сабраць з гарадоў, весак, славутых храмаў, - словам адусюль, дзе толькі можна іх будзе знайсці ці выціснуць. Але Сенэка, які зразумеў, што яму давяраюць справу скурадзера, злодзея святынь і рабаўніка, рэзка адмовіўся.

 – Я хацеў бы паехаць у веску, высакародны, - сказаў ен,  - і там чакаць смерць, бо я стары і нервы мае хворыя.

 Іберыйскія нервы Сенэкі мацнейшыя за Хілонавы можа і не былі хворыя, але здароўе яго было ўвогуле дрэннае, бо выглядаў ен, як цень,і галава яго цалкам зсівела у апошні час. Нярон жа зірнуў на яго і падумаў, што можа акурат нядоўга будзе чакаць яго смерці і адказаў:

 - Я не хачу выпраўляць цябе ў дарогу, калі ты хворы, але яшчэ і таму, што па маей міласці хачу, каб ты быў блізка, таму замест выезду ў веску ты зачынішся ў сваім доме і не будзеш яго пакідаць.

Пасля ен рассмяяўся  і дадаў:

 - Калі я пашлю Акрата і Карына адных, то гэта як бы я паслаў ваўкоў па авечак.Каго ж над імі паставіць?

 - Пастаў мяне, высакародны! – азваўся Даміцый Афр.

 – Не, я не хачу наклікаць на Рым гнеў Меркурыя, якога вы засароміце зладзействам. Мне патрэбен напэўна стоік, як Сенэка ці як мой новы прыяцель – філосаф Хілон.

Сказаў гэта і пачаў аглядацца, потым спытаў:

- А што адбылося з Хілонам?

Хілон жа прыйшоў у прытомнасць на свежым паветры, вярнуўся у амфітэатр на песню цэзара, наблізіўся і сказаў:

 - Вось я, светлы плод сонца і месяца.Я быў хворы, але твой спеў вылечыў мяне.

 – Я пашлю цябе у Ахаю. – сказаў Нярон. – Ты павінен ведаць усе да гроша, колькі там есць у кожным храме.

 – Зрабі так, Зеўсе, а богі прынясуць табе такую даніну, якой нікому ніколі не прыносілі.

 – Я зрабіў бы так, але не хачу пазбаўляць цябе агляду відовішчаў.

 – Ваал! – прамовіў Хілон.

 А аўгустыяне радасныя, што настрой цэзара палепшыўся, пачалі смяяцца і гаварыць:

 - Не, высакародны! Не пазбаўляй гэтага мужнага грэка агляду відовішчаў.

 – Але пазбаў мяне, высакародны, выгляду гэтых крыклівых капіталійскіх гусянят, мазгі якіх, разам узятыя, не запоўнілі б нават місачку з жолуду, - адказаў Хілон.- Я вось пішу, першародны сын Апалона, гімн па-грэцку у твой гонар, і таму я хачу правесці некалькі дзен у храме муз, каб іх прасіць аб натхненні.

 – О, не! – усклікнуў Нярон. – Ты хочаш адкруціцца ад наступных дзен відовішча.! Нічога не атрымаецца.

 – Я клянуся табе, цэзар, што пішу гімн.

 – Значыць будзеш пісаць яго ўночы. Малі Дыяну аб натхненні, бо гэта сястра Апалона.

 Хілон схіліў галаву, са злосцю зыркаючы на прысутных, якія зноў пачалі смяяцца. Цэзар жа звярнуўся да Сенецыена і Суілія Неруліна:

 - Уяўляеце сабе, што з прыгавораных на сення хрысціян мы справіліся толькі з паловай.

 На гэта стары Аквілус Рэгулус, вялікі знаўца ўсяго, што тычылася амфітэатру, падумаўшы з хвіліну, прамовіў:

 - Гэтае відовішча, дзе выступаюць людзі сінэ арміс эт сінэ артэ( без зброі і без правіл), заўседы зацягваюцца, але ад таго не менш займальныя.

 – Я загадаю выдаць ім зброю – адказаў Нярон.

 Але мысляр Вестынус выйшаў са свайго роздуму і спытаў таямнічым голасам:

- Ці лічыце вы, што яны бачаць штосьці, паміраючы? Яны ж пазіраюць уверх і гэтым нібы змяншаюць пакуты. Я ўпэўнены, што яны бачаць штосьці...

Сказаўшы гэта, ен узняў позірк да неба над амфітэатрам, над якім ноч пачала ўжо расцілаць свой зорны веларыум. Іншыя ж адказалі смехам і жартаўлівымі  дапушчэннямі, што хрысціяне могуць бачыць у хвіліну смерці. Тымчасам цэзар даў знак нявольнікам, якія трымалі паходні і пакінуў цырк, а за ім – вясталкі, сенатары, начэльнікі і аўгустыяне. Ноч была светлая і цеплая. Каля цырку снавалі яшчэ цікаўныя, якія хацелі паглядзець на ад’езд імператара, але якіясьці сумныя і маўклівыя. То тут, то там запляскалі ў далоні, але хутка ўсе сціхла. Са спаліарыя вазы з рыпеннем ўсе вывозілі акрываўленыя парэшткі хрысціян. Пятроній і Вініцый сядзелі падчас  дарогі моўчкі. Толькі калі наблізіліся да вілы , Пятроній спытаў :

 - Ты думаў пра тое, што я табе сказаў?

 – Так.

 – І ты верыш, што цяпер і для мяне гэта справа пераважная. Я павінен яе вызваліць насуперак імператару і Тыгеліну. Гэта нібы барацьба, у якой я вырашыў перамагчы, ці яшчэ нібы гульня, у якой я хачу выйграць хаця б і коштам уласнай скуры... сенняшні дзень яшчэ больш пераканаў мяне ў гэтым.

 – Няхай Хрыстос табе аддзячыць!

 – Паглядзім.

 Так размаўляючы, яны спыніліся перад дзвярыма вілы і выйшлі з лектыкі.У гэты момант нейкая цемная постаць наблізілася да іх і спытала :

 - Гэта ты, высакародны Вініцый?

 – Так, - адказаў трыбун, - а чаго ты хочаш?

 – Я Назарый, сын Мірыям; іду з турмы і нясу табе звестку аб Лігіі.

 Вініцый паклаў руку яму на плячо і пры святле паходні зазірнуў яму ў вочы і не мог прамовіць ані слова, але Назарый здагадаўся пра застыўшыя на яго вуснах пытанні і сказаў:

 - Яна яшчэ жывая. Урс паслаў мяне да цябе, высакародны, каб паведаміць табе, што яна ў гарачцы моліцца і паўтарае твае імя.

 А Вініцый адказаў:

 - Хвала Госпаду, які можа мне яе вярнуць.

 Пасля чаго ен забраў Назарыя і правеў яго ў бібліятэку. Праз хвіліну падыйшоў і Пятроній, каб паслухаць іх размову.

 – Хвароба зберагла яе ад ганьбы, бо каты баяцца хваробы – гаварыў хлопец. – Урс і Глаўк-лекар наглядаць за ей дзень і ноч.

 – Ахова засталаяс тая ж самая?

 – Так, пане, і яна ў іх пакоі. Тыя вязні, якія былі ў падзем’і, усе памерлі ад ліхаманкі ці пазадыхаліся без паветра.

 – Хто ты? – спытаў Пятроній.

 – Шляхетны Вініцый мяне ведае. Я сын удавы, у якой жыла Лігія.

 – І ты хрысціянін?

 Хлопец зірнуў на Вініцыя з запытаннем, але убачыў, што той моліцца ў гэты момант, узняў галаву і сказаў:

 - Так.

 – А як ты можаш свабодна ўваходзіць у турму?

 – Я наняўся на вынас целаў памерлых, і зрабіў гэта наўмысна, каб прыходзіць з  дапамогай да братоў маіх і прыносіць ім весткі з горада.

 Пятроній стаў прыглядацца ўважлівей да прыгожага твару хлопца, да яго блакітных вачэй і чорных густых валасоў, пасля спытаў:

 - З якой краіны ты, хлопча?

 – Я галілеянін, высакародны.

 – Ты хацеў бы, каб  Лігія была вызвалена?

 Хлопец узвеў погляд на неба. – Хаця б я сам павінен быў потым памерці…

 Тут Вініцый спыніў малітву і прамовіў:

 - Скажы стражнікам, каб паклалі яе ў труну як памерлую. Вазьмі памочнікаў, якія ўночы вынесуць яе разам з табой.Недалека ад Смуродных Ямін вы знойдзеце маіх людзей з паланкінам, якім і аддасце труну.Ахоўнікам паабяцай ад мяне, што дам ім столькі золата, колькі кожны зможа ў плашчы вынесці.

 І калі ен гэта гаварыў, то твар яго страціў звычайную скамянеласць, бо абудзіўся ў ім воін, якому надзея вярнула ранейшую энергію.Назарый жа расчырванеўся ад радасці і ўзняўшы рукі, усклікнуў:

 - Няхай Хрыстос дапаможа ей ачуняць, бо яна будзе вызвалена.

 – Ты думаеш, стража згодзіцца? – спытаў Пятроній.

 – Яны, высакародны? Калі будуць ведаць пэўна, што не напаткае іх за гэта кара і пакуты.

– Так! – гаварыў Вініцый. – Стража хацела згадзіцца нават на яе ўцекі, тым больш дазволяць вынесці яе як памерлую.

– Ёсць, праўда, чалавек, - загаварыў Назарый, - які правярае распаленым жалезам, ці сапраўды целы, якія мы выносім, мертвыя. Але  гэты бярэ нават па некалькі сестэрцый за тое, каб не дакранацца жалезінай да твараў памерлых. За адзін залаты ен дакранецца да труны, а не да цела.

 – Скажы яму, што ен атрымае поўную капсу залатых.- сказаў Пятроній. – Але ці атрымаецца ў цябе падабраць памочнікаў?

 – Я змагу падабраць іх такіх, якія б за грошы прадалі ўласных жонак і дзяцей.

 – А дзе ты іх знойдзеш?

 – Ды ў самой турме ці ў горадзе. Стражнікі, падкупленыя аднойчы, прапусцяць, каго мне патрэбна.

- У такім выпадку правядзеш як наемніка мяне, - сказаў Вініцый.

 Але Пятроній пачаў яго адгаворваць з усей душой, каб той не рабіў гэтага. Прэтарыянцы маглі б пазнаць яго нават преаапранутым і ўсе магло б быць дарэмна. “Ні ў турму, ні ля Смуродных Ямін, -сказаў ен. – Трэба, каб усе: і цэзар, і Тыгелін былі перакананыя, што яна памерла, інакш бы ў той жа момант выправілі пагоню. Падазрэнні мы можам выключыць толькі так, што калі яе вывязуць у Албанскія горы ці далей да Сіцыліі, мы застанемся ў Рыме. Праз тыдзень ці два толькі ты захварэеш і паклічаш Няронавага лекара, які параіць табе выехаць у горы. Тады вы і злучыцеся, а потым... тут ен на хвіліну задумаўся, потым махнуў рукой і дадаў: - Потым можа быць надыйдзе іншы час.

 – Няхай бог злітуецца над ею, - сказаў Вініцый, - бо ты гаворыш аб Сіцыліі, а яна хворая і можа памерці...

 – Змесцім яе тады бліжэй. Яе вылечыць само паветра, галоўнае каб мы яе вызвалілі з турмы. У цябе няма ў гарах якога –небудзь арандатара, вернага табе?

 – Есць, есць! Так!- хутка адказаў Вініцый. – есць каля Карыолі ў гарах пэўны чалавек, які мяне расціў і які любіць мяне да гэтага часу. Пятроній падаў яму таблічку.

 – Напішы яму, каб прыбыў сюды заўтра.Я зараз жа вышлю ганца.

 Сказаўшы гэта, тут жа паклікаў чалавека, які адказваў за атрый і аддаў яму адпаведныя загады. Праз некалькі хвілін конны нявольнік ужо рушыў ўночы у Карыолу.

– Я хацеў бы,  - прамовіў Вініцый, - каб Урс суправаджаў яе ў дарозе... Я быў бы спакайнейшы.

 – Высакародны,  - сказаў Назарый, - чалавек гэты непамернай сілы, ен праломіць краты і пойдзе за ей. Есць адно вакно над стромкай і высокай сцяной, пад якой няма аховы. Я прынясу Урсу вяроўку, а астатняе ен сам ўсе зробіць.

 – Клянуся Геркулесам! – сказаў Пятроній. – Няхай уцякае, як яму хочацца, але не разам з ей і не праз два ці тры дні пасля яе, бо пайшлі б за ім і выкрылі б яе сховішча. Клянуся Геркулесам! Калі вы не хочаце загубіць сябе і яе, я загадваю вам або не гаварыць яму аб Карыолі, або складваю рукі. Яны абодва зразумелі слушнасць яго заўвагі і замоўклі. Пасля Назарый пачаў развітвацца, абяцаючы прыйсці назаўтра на світанні. Са стражай спадзяваўся дамовіцца яшчэ гэтай ноччу, але перад тым хацеў зайсці да маці, якая ў гэтыя няпэўныя і страшныя часіны хвалявалася пра яго штохвілінна. Памочніка ен вырашыў наўмысна не шукаць у горадзе, але знайсці і падкупіць аднаго сярод тых, якія разам з ім выносілі трупаў з турмы. Ужо на самым выйсці ен затрымаўся яшчэ і адвеў Вініцыя у бок, шэпчучы:

 - Высакародны! Я не скажу аб нашым намеры нікому, нават маці, але апостал ПЁтр абяцаў прыйсці да нас з амфітэтра і яму я раскажу усе.

 – У гэтым доме можаш гаварыць уголас, - адказаў Вімніцый. – Апостал Петр быў у амфітэатры з людзьмі Пятронія. Зрэшты я сам пайду з табою.

 І ен загадаў падаць яму плашч нявольніка, пасля чаго яны выйшлі. Пятроній глыбока ўздыхнуў. “Я жадаў удумках, каб яна памерла ад гэтай ліхаманкі, бо для Вініцыя было б гэта хоць крыху менш страшным.Але цяпер я гатовы ахвяраваць залаты трыножнік Эскулапу, каб яна ачуняла..Ах ты, Вогнебароды, хочаш учыніць сабе відовішча з пакутаў кахаючага! Ты, Аўгуста, раней зайздросціла прыгажосці дзяўчыны, а цяпер пэўна з’ела б яе жывой, таму што загінуў твой Руфій... ты, Тыгелін, хочаш яе загубіць на злосць мне! Убачым яшчэ. Я кажу вам, што вочы вашы не ўбачаць яе на арэне, бо ці яна памрэ ўласнай смерцю, ці я яе адбяру у вас як у сабак з зубоў... І адбяру так, што вы не будзеце аб гэтым ведаць, а потым колькі разоў на вас пагляджу, столькі і падумаю: вось дурні, якіх абвеў вакол пальца Пятроній... І задаволены сабой, прайшоў у трыкліній, дзе разам з Эўнікай сеў вячэраць. Рытар чытаў увесь гэты час “Сялянак” Тэакрыта. На двары вецер нагнаў хмар з боку Сарактэ і раптоўная навальніца спыніла цішу пагодлівай летняй ночы. Час ад часу грымоты разносіліся над сямю узгоркамі, яны ж, лежачы побач за сталом, слухалі сельскага паэта, які на мілагучнай дарыцкай гаворцы апяваў каханне пастушкоў, а потым, заспакоеныя, сталі рыхтавацаа да салодкага адпачынку. Аднак яшчэ паспеў вярнуцца Вініцый. Пятроній даведаўся аб звароце і выйшаў да яго з запытаннем:

 - Ну што? Ці не прыдумалі вы чаго новага і ці Назарый пайшоў ужо у турму?

 – Так, - адказаў малады чалавек, прыгладжваючы валасы, намоклыя ад дажджу. – Назарый пайшоў дамовіцца з аховай, а я бачыў Пятра, які мне наказаў маліцца і верыць...

 – Гэта добра. Калі ўсе пойдзе, як надумалі, то ў наступную ноч можна яе будзе вынесці.

 – Верны чалавек з астатнімі людзьмі павінен быць на світанні.

- Гэта кароткая дарога. Адпачні цяпер.

Але Вініцый укленчыў у сваім кубікуле і стаў маліцца

. На світанні прыбыў з Карыолі верны чалавек, афрыканец, і прывеў з сабой згодна з пажаданнем Вініцыя, мулаў, паланкін і чатырох надзейных людзей, выбраных сярод брытанскіх нявольнікаў, якіх зрэшты  прадбачліва пакінуў у гасподзе на Субуры. Вініцый, які не спаў усю ноч, выйшаў, каб павітаць яго, той жа рушыў насустрач, убачыўшы маладога гаспадара і цалуючы яго руку і вочы, сказаў:

 - Дарагі мой, можа ты хворы, ці скруха забрала кроў з твайго твару, бо лдезь цябе пазнаў з першага погляду.

 Вініцый правеў яго ва ўнутраную каланаду, называную ксыст, і там даверыў яму таямніцу. Слуга слухаў вельмі ўважліва і на яго твары, абветраным і сухім, можна было заўважыць вялікую усхваляванасць, якую ен нават не намагаўся схаваць.

 – Значыць, яна хрысціянка? – закрычаў ен. І зазірнуў у твар Вініцыя запытальна, а той здагадаўся, пра што пытаецца ў яго позіркам селянін, бо адказаў:

- І я хрысціянін...

 У гэты час ў вачах служкі бліснулі слезы; хвіліну ен маўчаў, потым узняў рукі і сказаў:

 - Дзякуй табе, Хрысце, што ты зняў бяльмо з найдаражэйшых у свеце вачэй. Пасля ен абняў галаву Вініцыя і плачучы ад шчасця, пачаў цалаваць яго ў лоб

Праз хвіліну падыйшоў Пятроній, ведучы за сабой Назарыя.

 – Добрыя звесткі! – сказаў ен яшчэ здалек.

 Сапраўды яны былі добрыя. Раней яшчэ Глаўк-лекар заручаўся за жыцце Лігіі, паколькі яна змагалася з самой астрожнай ліхаманкай, ад якой і ў Туліянуме і ў іншых турмах паміралі сотнямі людзі. Што ж да аховы і чалавека, што пацвярджаў смерць распаленым жалезам, то не было ніякіх цяжкасцей. Памочнік, Атус, быў таксама ўлагоджаны.

 – Мы зрабілі дзіркі ў труне так, каб хворая магла дыхаць, - расказваў Назарый. - Уся небяспека ў тым, каб яна не застагнала ці не азвалася ў хвіліну, калі мы будзем праходзіць каля прэтарыянцаў. Яна вельмі слабая і зранку ляжыць з закрытымі вачамі. Дарэчы, Глаўк дае ей напой для сну, які сам гатуе з прынесеных мною з горада лекаў. Вечка труны не будзе прыбіта. Паднімеце яе легка і забераце хворую у паланкін, мы ж пакладзем у труну мех з пяском, які няхай будзе ў вас прыгатаваны.

 Вініцый, слухаючы гэтыя словы, быў белы, як палатно, але слухаў з такой увагай, што здавалася, чытае думкі Назарыя і яго словы.

 – А іншыя якія целы будуць выносіць з турмы? – запытаў Пятроній

 - Памерла за сенняшнюю ноч каля дваццаці чалавек, а да вечара памрэ яшчэ колькі дзесяткаў, - адказаў хлопец, - Мы павінны будзем ісці з усей працэсіяй, але будзем намагацца, каб застацца ззаду. На першым павароце мой таварыш наўмысна закульгае. Такім чынам адстане значна ад іншых. Вы чакайце нас каля малога храма Лібітыны. Хоць бы Бог даў ноч як мага цямнейшую.

 – Бог дасць, - сказаў слуга-афрыканец. - Учора быў вечар светлы, а потым рапоўна ўдарыла навальніца. Сення неба зноў пагодлівае. Але парыць ад ранку. Штоноч цяпер будуць дажджы і навальніцы.

 – Вы пойдзеце без ліхтароў? – спытаў Вініцый.

 - Наперадзе толькі нясуць паходні. Вы на ўсялякі выпадак будзьце ля храма Лібітыны, як толькі сцямнее, хаця мы і выносім звычайна трупы толькі перад самай апоўначчу.

 Замоўклі, чуваць было толькі кароткае дыханне Вініцыя. Пятроній звярнуўся да яго:

 - Я табе казаў учора, што лепш бы было , каб і мы абодва засталіся ў доме. Цяпер жа бачу, што сам я не змагу ўседзець. ..Дарэчы, калі б гаворка ішла пра ўцекі, трэба было б быць больш асцярожнымі, але паколькі яе выносяць як памерлую, то мне падаецца, што нікому нават малое падазрэнне не прыйдзе на думку.

 – Так! Так! – адказваў Вініцый. – Я павінен там быць. Я сам яе дастану з труны.

 – Калі яна будзе ў маім доме пад Карыолі, то я адказваю за яе,- прамовіў афрыканец.

На гэтым размова скончылася. Слуга падаўся да гасподы, да сваіх людзей. Назарый, забраўшы пад туніку мяшэчак з золатам, вярнуўся у турму. Для Вініцыя пачаўся дзень, поўны непакою, гарачкі, трывогі і чакання.

 – Справа павіна ўдацца, бо добра прадумана, - казаў яму Пятроній. – Лепш і немагчыма было усе ўладзіць. Ты павінен быць нібы без розуму і хадзіць у цемнай тозе. Але ў цыркі хадзіць не пакідай. Няхай цябе бачаць.. Так усе абстаўлена, што не можа быць памылак. Але! Усе ж ты сапраўды ўпэўнены у тваім чалавеку?

 – Гэта хрысціянін, - адказаў Вініцый. Пятроній пазіраў на яго са здзіўленнем, пасля чаго павеў плячыма і сказаў нібы сам сабе:

 - Клянуся Палуксам! Як гэта аднак пашыраецца! І як утрымлівае людскія душы! ..Пад такой пагрозай людзі выракліся б адразу усіх багаццяў рымскіх, грэцкіх і егіпецкіх. Аднак дзіўна... Клянуся Палуксам! Калі б я верыў, што яшчэ штосьці ў свеце залежыць ад нашых багоў, то абяцаў бы цяпер кожнаму з іх па шэсць белых быкоў, а капіталійскаму Юпітэру – дванаццаць. Але і ты не шкадуй абяцанняў твайму Хрысту...

 – Я Яму душу аддаў... – адказаў Вініцый.

 І яны разыйшліся. Пятроній вярнуўся у кубікул. Вініцый жа пайшоў паглядзець здалек на турму, адтуль падаўся аж на склон Ватыканскага узгорка, да той хаты фосара, у якой з рук Апостала атрымаў крыж. Яму здавалася, што ў гэтай хаце Хрыстос выслухае яго хутчэй, чым дзе-небудзь у іншым месцы, таму знайшоў хату і упаў на зямлю, сабраў усе сілы сваеў збалелай душы ў малітве аб літасці і паглыбіўся ў яе так, што забыўся, дзе ен і што з ім адбываецца. Пасля апоўдня яго вывелі з забыцця гукі труб, якія даносіліся з боку Няронавага цырку. Тады ен выйшаў з хаты і стаў аглядацца наўкол, нібы толькі што прачнуўся. Быў спякотны дзень, цішыню час ад асу парушалі ўсяго толькі трубы, ды не змаўкалі, стракочучы ў траве, конікі. Парыла, і неба на гарызонтам было яшчэ больш блакітным, але ў баку Сабінскіх гор нізка над самй зямлей збіраліся цемныя хмары. Вініцый вярнуўся дадому. У атрыі яго чакаў Пятроній.

 – Я быў на Палатыне, - сказаў Пятроній. - Я наўмысна паказаўся там і нават сеў пагуляць у косці. У Аніцыя вечарам пір, і я абяцаў, што мы прыйдзем, але толькі пасля апоўначы, бо мне патрэбна адаспацца.Ва ўсялякім выпадку, я там буду і было б добра, каб і ты пайшоў.

 – Не было ніякіх вестак ад слугі ці ад Назарыя? – спытаў Вініцый.

 – Не, не было. Мы іх убачым толькі апоўначы. А ты заўважыў, што збіраецца навальніца?

– Так.

– Заўтра нам учыняць відовішча з раскрыжаваннем хрысціян, але можа быць, дождж перашкодзіць. Пятроній падыйшоў да Вініцыя і дакрануўся да яго пляча:

 - Але яе ты не ўбачыш на крыжы, а толькі ў Карыолі.Клянуся Кастарам! Момант, у які мы яе вызвалім, я не прамяняю на ўсе гемы Рыма! Ужо вечар хутка...

Сапраўды вечарэла, а цямнець у горадзе пачало яшчэ раней звычайнага з-за хмар, якія ўкрылі ўвесь небасхіл. З наступствам вечара паліўся моцны дождж, і вільгаць, выпараючыся з распаленых дзеннай спякотай камянеў, запоўніла вуліцы туманом. Дождж то суцішваўся, то ізноў налятаў кароткімі парывамі.

 – Пойдзем! – сказаў нарэшце Вініцый. – З-за навальніцы могуць пачаць раней выносіць целы з турмы.

 – Так, час! – адказаў Пятроній. І накінуўшы гальскія плашчы з каптурамі, яны праз садовую калітку выйшлі на вуліцу. Пятроній узяў кароткі рымскі кінжал, сіку, які браў заўседы выходзячы ўночы. З-за навальніцы вуліцы былі пустыя. Час ад часу маланка рассякала неба, асвятляючы яркім бляскам новыя сцены нядаўна ўзведзеных ці яшчэ будуючыхся дамоў і мокрыя каменныя пліты, якімі былі павыкладаныя дарогі. Пасля даволі доўгага шляху яны пры святле маланак ўбачылі нарэшце ўзгорак, на якім стаяў маленькі храм Лібытыны, а ля падножжа ўзгорка – групу людзей з муламі і коньмі.

 – Слуга мой!- ціха паклікаў Вініцый.

 – Гэта я, гаспадар! – адазваўся голас сярод дажджавога шуму.

 – Усе падрыхтавана?

 – Так, мой дарагі! Як толькі сцямнелася, мы былі ўжо тут. Але вы схавайцеся пад адхонам, бо змокнеце да ніткі. Якая навальніца! Я думаю, будзе град. На самай справе, словы яго пацвердзіліся - у хуткім часе сыпануў град, спачатку малы, потым усе большы і гусцейшы.Адразу стала холадна. Стоячы пад адхонам, схаваныя ад ветру і ледзянога граду, Пятроній, Вініцый і служка ціха размаўлялі: - Калі нас хто-небудзь убачыць, - гаварыў слуга, - ен нічога не будзе падазраваць, бо мы падобныя да людзей, якія чакаюць, калі скончыцца навальніца. Але я баюся, як бы не адклалі вынас целаў на заўтрашні дзень.

 – Град хутка сцішыцца, - сказаў Пятроній. – мы павінны чакаць хоць да самага світання.

 І яны чакалі, прыслухоўваючыся, ці не данясецца да іх шум рухаючыхся людзей, якія нясуць труны. Град супыніўся, але адразу ж зашумеў лівень. Хвілінамі ўзнімаўся моцны вецер і даносіў з боку Смуродных Ямін жудаснае паветра з трупным пахам, бо целы закопвалі неглыбока і неахайна.Раптам слуга прамовіў:

 - Я бачу ў тумане аганек... адзін.. другі, трэці! Гэта паходні. І ен звярнуўся да сваіх людзей:

 - Сачыце, каб мулы не фыркалі!

 – Ідуць! – сказаў Пятроній.

 Агні станавіліся ўсе больш выразнымі. Праз хвіліну можна было ўжо адрозніць міргатанне ад павеваў ветра паходні. Слуга пачаў хрысціцца і маліцца. Тымчасам сумная працэсія набліжалася і нарэшце, параўняўшыся з храмам Лібітыны, спынілася. Пятроній, Вініцый і слуга прыціснуліся моўчкі да узгорка, не разумеючы, што гэта азначае. Але тыя спыніліся толькі таму, каб паабвязваць сабе твары і вусны тканінай, каб хоць неяк захаваць сябе ад задушлівага смуроду, які каля самых путыкулаў быў проста невыносны, пасля ўзнялі ношу  з трунамі і пайшлі далей. Адна толькі труна затрымалася насупраць маленькага храма. Вініцый падскочыў да яе, за ім Пятроній, слуга і два нявольнікі-брытанцы з паланкінам. Але як дабеглі, то ў цемнаце пачуўся поўны болю голас  Назарыя.

 – Высакародны, перанеслі яе разам з Урсам у Эсквілінскую турму. . Мы ж нясем іншае цела! А яе забралі перад апоўначчу!..

 Пятроній, калі вярнуўся дадому, быў, як хмара, і не спрабаваў нават суцяшаць Вініцыя. Ен разумеў, што аб вызваленні Лігіі з Эсквілінскіх падзем’яў няма зусім ніякай надзеі. Ен здагадваўся, што хутчэй за ўсе яе перанеслі з Туліянума, каб яна не памерла ад ліхаманкі і каб не абмінула прызначанага ей амфітэтра. Але гэта было і пацверджанне таго, што за ей сочаць і сцерагуць больш пільна, чым іншых.Пятронію было шкада да глыбіні душы і яе, і Вініцыя, але апрача гэтага мучыла яго і тая думка, што першы раз у жыцці штосьці яму не ўдалося і што першы раз у жыцці яго перамаглі. “Фартуна, здаецца, мяне пакідае, - казаў ен сабе, - але богі памыляюцца, калі лічаць, што я згаджуся на такое, напрыклад, жыцце, як у Вініцыя!” Тут ен зірнуў на пляменніка, які таксама глядзеў на яго шырокаадкрытымі вачыма.

 – Што з табой? У цябе ліхаманка? – спытаў Пятроній.

 Той жа адказаў нейкім дзіўным надтрэснутым і павольным голасам, нібы ў хворага дзіцяці:

 - А я веру, што Ен можа мне яе вярнуць.

 Над горадам жа заціхалі апошнія грымоты навальніцы.