Б.Прус Лялька Том2 Раздзел 4 ЗДЗІЎЛЕННІ, МРОІ, НАЗІРАННІ СТАРОГА РАСПАРАДЧАГА

РАЗДЗЕЛ 4

ЗДЗІЎЛЕННІ, МРОІ, НАЗІРАННІ СТАРОГА РАСПАРАДЧАГА

Для пана Ігнацыя Жэцкага надышла зноў эпоха непакояў і здзіўленняў.

Той самы Вакульскі, які год таму паляцеў у Балгарыю, а некалькі тыдняў таму як магнат бавіўся  ў скачкі і дуэлі, той самы Вакульскі набраўся незвычайнага густу да тэатральных відовішчаў. Ды яшчэ каб хоць польскіх, дык жа – італьянскіх… Ён, хто не разумеў па-італьянску ні слова! Ужо амаль тыдзень доўжылася гэта новая манія, якая здзіўляла і абурала не аднаго толькі пана Ігнацыя.

Аднойчы, напрыклад, стары Шлангбаум, відаць па нейкай важнай справе, на працягу паўдня шукаў Вакульскага. Ён быў у склепе – Вакульскі толькі што выйшаў са склепу, загадаўшы перш аднесці акцёру Росі вялізную вазу з саскага фарфору. Ён пабег да месца жыхарства – Вакульскі толькі што пакінуў сваё і паехаў да Бардэ па кветкі. Стары яўрэй, каб яго дагнаць, крывячыся, узяў фурманку, але паколькі ахвяроўваў рамізніку злоты і грошаў восем за курс, заместа сарака грошаў, то перш чым старгаваліся на злотым і васьмі грошах – то даехалі да Бардэ, а Вакульскі ужо пакінуў склеп садоўніка.

-       А куды ён паехаў, вы не ведаеце? – запытаў Шлангбаум садоўніка, які з дапамогай крывога нажа пашыраў паляну сярод найпрыгажэйшых кветак.

-       Адкуль я ведаю, падобна, што да тэатра, - адказаў садоўнік з такім выразам твару, нібы гэтым крывым нажом хацеў перарэзаць горла Шлангбауму.

Яўрэй, якому менавіта гэта прыйшло на думку, выбег як мага хутчэй з аранжэрэі і як камень, выкінуты з прашчы, заляцеў у фурманку. Але рамізнік (дамовіўшыся відаць ужо з крыважэрнымі садоўнікамі) абвясціў, што ні за якія ў свеце скарбы не паедзе далей, хіба што купец дасць яму сорак грошаў за курс і яшчэ верне два грошы, недаплочаныя за першы курс.

Шлангбаум адчуў слабасць каля сэрца і ў першы момант хацеў ці выйсці, ці паклікаць паліцыю. Прыгадаўшы сабе аднак, якая цяпер у свеце хрысціянскім пануе злосць і несправядлівасць ды яшчэ непрыязнасць да яўрэяў, згадзіўся на ўсе ўмовы бессаромнага рамізніка і, енчачы, паехаў да тэатра.

Тут – спачатку не было з кім гаварыць, потым не хацелі з ім гаварыць, аж нарэшце ён даведаўся, што пан Вакульскі быў толькі што, але ў гэту хвіліну паехаў у Алеі Уяздоўскія. Чуваць быў нават грукат яго экіпажу ў браме… У Шлангбаума апалі рукі. Пехатой ён вярнуўся ў магазін Вакульскага, пры выпадку соты раз вылаяў свайго сына за тое, што мае імя Генрык, ходзіць у сурдуце і есць скаромныя стравы, і нарэшце пайшоў пажаліцца пану Ігнацыю.

-       Ну, - сказаў ён з ноткамі ляманту, - што гэты пан Вакульскі вырабляе толькі!... У мяне была такая справа, каб ён праз пяць дзён мог са свайго капіталу зарабіць трыста рублёў… І я зарабіў бы са сто рублёў… Але ён сабе ездзіць цяпер па горадзе, а я на адны фурманкі аддаў два злотыя і дваццаць грошаў… Ай! Што за разбойнікі гэтыя рамізнікі…

-       Натуральна, што пан Ігнацы ўпаўнаважыў Шлангбаума выканаць справу і не толькі вярнуў яму грошы, выдаткаваныя на фурманкі, але яшчэ за ўласны кошт загадаў адвезці яго на вуліцу Электаральную, што так расчуліла старога яўрэя, што адыходзячы зняў са свайго сына бацькоўскі праклён і нават запрасіў яго да сябе на шабатавы абед.

“Як бы то ні было, - сказаў сабе Жэцкі, - дрэнная гісторыя з гэтым тэатрам, перш за ўсё з тым, што Стах не дбае пра справы…”

Нейкі дзень забег у магазін усімі паважаны мецэнат, правая рука князя, юрыдычны дарадца усёй арыстакратыі, запрашаючы Вакульскага на нейку вячэрнюю сесію. Пан Ігнацы не ведаў, дзе пасадзіць знакамітую асобу і як радавацца пашане, якую аказаў мецэнат яго Стаху. Тымчасам Стах не толькі не адрэагаваў на годныя запросіны на вечарыну, але папросту адмовіў, што нават крыху закранула мецэната, які зараз выйшаў і развітаўся з імі абыякава.

-       Чаму ж ты не прыняў запросін?... – спытаў пан Ігнацы з роспаччу.

-       Бо павінен быць сёння ў тэатры, - адказаў Вакульскі.

Сапраўдны страх апанаваў Жэцкага, калі ў той самы дзень інкасатар Аберман прыйшоў да яго каля сёмай вечарам і папрасіў зрабіць дзённы разлік.

-       Пасля васьмі… пасля васьмі… - адказаў яму пан Ігнацы. – Цяпер няма часу.

-       А пасля васьмі ў мяне не будзе часу, - адказаў Аберман.

-       Як гэта?... што гэта?...

-       А так, што ў палове восьмай я павінен быць з нашым гаспадаром у тэатры… - прабурчэў Аберман, нязначна паводзячы плячыма.

У гэту самую хвіліну прыйшоў развітацца з ім пан Земба з усмешкай на твары.

- Вы ўжо выходзіце, пане Земба, са склепа?... Без чвэрці сем?... – спытаў здзіўлены пан Ігнацы, шырока раскрываючы вочы.

- Я іду за вянцамі для Росі, - шапнуў ветліва пан Земба з яшчэ мілейшай усмешкай. 
Жэцкі схапіўся абедзвюмя рукамі за галаву.

- Звар’яцелі з гэтым тэатрам! – закрычаў ён. – Можа яшчэ і мяне туды выцягнуць?... Ну, але са мной гэта не пройдзе!...

Адчуваючы, што яшчэ дзень і яго захоча ўгаварыць Вакульскі, склаў для сябе пан Ігнацы прамову, у якой не толькі сведчыў, што не пойдзе на італьянцаў, але яшчэ хацеў стрымаць Стаха  больш-менш такімі словамі:

- Супакойся… што табе ад гэтых глупстваў!... – і так далей.

Тымчасам Вакульскі, замест таго, каб угаворваць яго, прыйшоў аднойчы каля шостай у склеп, і застаўшы Жэцкага над рахункамі – прамовіў:

- Мой дарагі, сёння Росі іграе Макбета, сядзь, калі ласка, у першым радзе залы (вось табе білет) і пасля трэцяга акта падай яму гэты альбом…

І без ніякіх цырымоній, і нават без далейшых высвятленняў уручыў пану Ігнацыю альбом з відамі Варшавы і варшавянак, што ў суме магло каштаваць амаль пяцьдзесят рублёў!...

Пан Ігнацы адчуў сябе глыбока абражаным. Ён узняўся са свайго крэсла, звёў бровы і ўжо адкрыў рот, каб абурыцца, калі Вакульскі пакінуў раптам склеп нават не пазіраючы на яго.

Ну і натуральна пан Ігнацы павінен пайсці ў тэатр, каб не абразіць Стаха.

У тэатры адбыўся з панам Ігнацыем цэлы шэраг неспадзяванак.

Спачатку ён узышоў на сходы, якія вядуць на галерэю, дзе бываў звычайна ў свае даўнія, добрыя часіны. Толькі швейцар нагадаў яму, што ў яго білет у першы рад, кідаючы на яго позіркі, якія гаварылі, што цёмна-зялёны сурдут пана Жэцкага, альбом пад пахай, і нават выраз твару "а ля Напалеон ІІІ" падаюцца ніжэйшым органам улады тэатральнай вельмі падазронымі.

Засаромеўшыся, сышоў пан Ігнацы на ніз галоўнага фае, сціскаючы пад пахай альбом і кланяючыся ўсім дамам, каля якіх меў гонар праходзіць. Тая выхаванасць, да якой прывыклі варшавяне, ужо ў фае зрабіла ўражанне. Пачалі пытацца: хто гэта? І хоць не пазналі асобу, адразу ж заўважылі, што цыліндру пана Ігнацыя каля дзесяці гадоў, гальштуку каля пяці, а цёмна-зялёны  сурдут і абціслыя штаны ў клетку увогуле з мінулай эпохі. Паўсюдна ўспрымалі яго як іншаземца; але калі спытаў кагосьці са слуг: як прайсці да крэсел? – выбухнуў смех.

-       Пэўна якісьці шляхціц з Валыні, - гаварылі элеганты. – Але што ў яго пад пахай?...

-       Можа бігас ці пнеўматычная падушка…

Закрануты здзекамі, абліты халодным потам, дабраўся нарэшце пан Ігнацы да жаданых крэсел. Было крыху больш сямі і гледачы толькі пачалі збірацца; той і гэты падыходзіў да крэсел у капелюшы на галаве, ложы былі пустыя і толькі на галерэях чарнела маса народу, а на галёрцы ужо лаяліся і клікалі паліцыю.

“Наколькі мне падаецца, сабранне будзе вельмі ажыўленае” – прабурчаў з незаўважнай усмешкай няшчасны пан Ігнацы, сядаючы ў першым радзе. Спачатку пазіраў толькі на правую дзірку ў заслоне, даючы абяцанне, што не адвядзе ад яе позірк. Праз пару хвілін апрытомнеў ад узрушэння, і нават набраўся такой смеласці, што стаў аглядацца. Зала здалася яму нейкай невялікай і бруднай, і толькі калі ён задумваўся над прычынамі гэтых перамен, узгадаў сабе, што апошні раз быў у тэатры на выступленні Добрскага ў “Гальцы”, прыблізна шаснаццаць гадоў таму.

Тымчасам зала напаўнялася, а від прыгожых жанчын, якія сядзелі ў ложах, дарэшты адсвяжылі пана Ігнацыя. Стары распарадчы дастаў нават малы ларнет і пачаў прыглядацца да твараў; пры гэтым зрабіў сумнае адкрыццё, што і да яго прыглядаюцца з амфітэатра, з далейшых радоў крэсел, ды нават з ложаў… Калі ж перанёс свае здольнасці бачыць на здольнасці чуць, пачуў словы, што лёталі як восы:

-       Што ж гэта за арыгінал?...

-       Хтосьці з правінцыі.

-       Але дзе ён узяў такі сурдут?...

-       Паглядзіце на яго бірулькі на ланцужку для кішэннага гадзінніка! Жах!

-       Хто так сёння прычэсваецца?...

Няшмат не хапала, каб  у пана Ігнацыя не пападалі яго альбом і цыліндр і  потым бы ўцёк з голай галавой з тэатра. На шчасце, у восьмым радзе крэсел ён убачыў знаёмага вытворцу пернікаў, які ў адказ на паклон Жэцкага пакінуў сваё месца і наблізіўся да першага раду.

-       На прамілага Бога прашу, пане Піфке, - прашаптаў ён, заліты потам, - сядзьце на маім месцы і аддайце мне сваё.

-       З найвялікшай ахвотай, - адказаў гучна чырвоны фабрыкант. – А што, вам тут дрэнна?... Цудоўнае месца!...

-       Выдатнае. Але я хачу далей… Горача мне…

-       Там таксама, але я магу памяняцца. А што гэта ў вас за пачак?...

Цяпер толькі Жэцкі прыгадаў сабе абавязак.

-  Ведаеце пан, дарагі пане Піфке, нейкі прыхільнік гэтага… гэтага Росі…

-  Ба, хто ж не любіць Росі! – адказаў Піфке. – У мяне ёсць лібрэта “Макбета”, можа даць вам?...

- Так. Але… гэты прыхільнік, ведаеце, купіў у нас каштоўны альбом і прасіў, каб пасля трэцяга акту ўручыць яго Росі…

- Я зраблю гэта з прыемнасцю! – усклікнуў таўставаты Піфке, прасоўваючыся на месца Жэцкага.

У пана Ігнацыя было яшчэ некалькі вельмі непрыемных хвілін. Ён быў вымушаны выбрацца з першага раду крэсел, дзе сабраныя элеганты разглядалі яго сурдут і яго гальштук, і яго аксамітную камізэльку з іранічнымі ўсмешкамі. Потым ён мусіў зайсці у восьмы рад крэсел, дзе праўда без іроніі пазіралі на яго гарнітур, але дзе ён вымушаны быў кранацца мімаволі да каленаў дам, што сядзелі…

- Тысячу перапрашэнняў, - гаврыў ён засаромлены. – Але гэтак цесна…

- На вас немагчыма лаяцца, -  адказала яму адна з дам, у якой у крыху падмаляваных вачах пан Ігнацы не заўважыў аднак гневу за свой учынак. Ён быў так збянтэжаны, што ахвотней бы пайшоў на споведзь, каб ачысціцца ад плямы гэтых дакрананняў. Нарэшце ён знайшоў крэсла і ўздыхнуў з палёгкай. Тут як найменш не звярталі на яго ўвагі, часткова па прычыне сціплага месца, якое займаў, часткова, што тэатр быў перапоўнены і ўжо пачаўся спектакль.

Ігра артыстаў спачатку не кранала яго, ён аглядаўся па зале і найперш заўважыў Вакульскага. Ён сядзеў у чацвёртым радзе і ўглядаўся зусім не ў Росі, а ў ложу, якую займала панна Ізабэла з панам Томашам і графіняй. Жэцкі пару разоў у жыцці бачыў людзей загіпнатызаваных і яму здавалася, што ў Вакульскага такі выраз твару, нібы ён быў загіпнатызаваны гэтай ложай. Ён сядзеў нерухомы, як чалавек, што спіць з шырока адкрытымі вачыма.

Хто ж так зачараваў Вакульскага? Пан Ігнацы не мог здагадацца. Ён заўважыў зрэшты іншую рэч: калі на сцэне не было Росі, панна Ізабэла абыякава аглядалася па зале ці размаўляла з цёткай. Але калі выйшаў Макбет-Росі, яна прыкрывала твар да паловы веерам і цудоўнымі, летуценнымі вачамі здавалася паядала акцёра. Часам веер з белага пер’я ападаў ёй на калены, і тады Жэцкі на твары панны Ізабэлы заўважаў той самы выраз загіпнатызавання, які яго так здзіўляў на твары Вакульскага. Заўважыў яшчэ іншыя рэчы. Калі прыгожы твар панны Ізабэлы выказваў найбольшае захапленне, тады Вакульскі паціраў сабе рукой макаўку галавы. А ў гэты час, як па камандзе, з галерэі і з галёркі чуліся  раптоўныя воплескі і крыкі: “Брава, брава, Росі!...” Здавалася нават пану Ігнацыю, што дзесьці ў гэтым хоры адрознівае ён стомлены голас інкасатара Абермана, які першы пачынаў крычаць і замаўкаў апошнім.

“ Да чорта! – падумаў ён, - ці ж Вакульскі кіруе клакерамі?”

Але адразу ж адкінуў гэтае несправядлівае падазрэнне. Бо Росі іграў выдатна і пляскалі яму ўсе з роўным запалам. Наймацней аднак жа пан Піфке, дабрадушны фабрыкант пернікаў, які паводле ўмовы пасля трэцяга акта з вялікім шумам падаў Росі альбом. Вялікі акцёр не кіўнуў нават галавой Піфке; затое зрабіў глыбокі паклон у кірунку ложы, дзе сядзела панна Ізабэла, і можа – толькі ў гэтым кірунку.

“Мроі!... мроі!... – думаў пан Ігнацы, пакідаючы тэатр пасля апошняга акта. – Стах пэўна не быў бы настолькі неразумны...”

У выніку аднак пан Ігнацы не быў незадаволены ад праведзенага часу ў тэатры. Ігра Росі падабалася яму; некаторыя сцэны, напрыклад, забойства караля Дункана ці з’яўленне духа Банка, зрабілі на яго моцнае ўражанне, і ён ужо цалкам быў зачараваны, убачыўшы, як Макбет б’ецца на рапірах. Таму выходзячы з тэатра, не меў прэтэнзій да Вакульскага; дарэчы, пачаў нават падазраваць, што дарагі Стах толькі каб зрабіць яму прыемнасць прыдумаў камедыю з уручэннем падарунку Росі.

“Ён ведае, паважаны Стах, - думаў ён, - што толькі заахвочаным я мог пайсці на італьянскіх акцёраў… Ну і добра адбылося. Цудоўна іграе гэты хлапец і я павінен убачыць яго другі раз… Зрэшты, - дадаў ён праз хвіліну, - у каго столькі грошай, як у Стаха, можа рабіць прэзенты акцёрам. Я то папраўдзе выбраў бы якую-небудзь цудоўнафігурыстую актрысу, але… Я чалавек іншай эпохі, нават называюць мяне банапартыстам і рамантыкам…”

Думаў так і бурчаў паціху, бо хвалявала яго іншая думка, якую ён хацеў у сабе заглушыць: “Чаму Стах так дзіўна прыглядаўся да ложы, дзе сядзела графіня, пан Ленцкі і панна Ленцкая?... Няўжо?... Эх! Што ж зноў… У Вакульскага занадта шмат розуму, каб мог дапускаць, што штосьці з гэтага можа быць… Любое дзіця зразумела б адразу, што гэта панна, увогуле халодная,як лёд, сёння вар’яцее па Росі… Як яна на яго пазірала, як часам забывалася і яшчэ дзе, у тэатры, сярод тысячы асоб!... Не, гэта глупства. Нездарма мяне называюць рамантыкам…”

І зноў намагаўся думаць пра што-небудзь іншае. Ён пайшоў нават (нягледзячы на познюю ноч) у рэстарацыю, дзе грала музыка, якая складалася са скрыпкі, фартэпіяна і арфы. Ён з’еў смажаніну з бульбай і з капустай, выпіў куфаль піва, потым другі куфаль, потым трэці і чацвёрты… нават сёмы… Зрабілася яму неяк так добра, што ён кінуў арфістцы на талерку дзве саракоўкі і пачаў спяваць пад нос сабе. А потым прыйшло яму на думку, што – абавязкова, то абавязкова павінен прадставіцца чатыром немцам, якія за бакавым столікам ядуць грудзінку з гарохам. “Чаму я павінен быў бы ім прадстаўляцца?... Няхай яны мне прадстаўляюцца”, - думаў пан Ігнацы.

І ў гэту хвіліну апанавала яго ідэя, што тыя чатыры паны павінны яму прадставіцца, як старэйшаму па ўзросце а таксама былому афіцэру венгерскай пяхоты, якая усё ж нядрэнна біла немцаў. Ён паклікаў афіцыянтку з мэтай паслаць яе д агэтых чатырох паноў, якія ядуць грудзінку, калі раптам музыка, складзеная са скрыпкі, арфы і фартэпіяна зайграла… Марсельезу.

Пан Ігнацы ўзгадаў Венгрыю, пяхоту, Аўгуста Каца і адчуваючы, што слёзы набягаюць яму на вочы, што яшчэ хвіліна і ён заплача, схапіў са стала свой цыліндр яшчэ з часоў перад французска-прускай вайной і, кінуўшы на стол рубель, выбег з рэстарацыі.

Толькі калі на вуліцы абвеяла яго свежым паветрам, ён абапёрся аб слуп газавага ліхтара і спытаў:

- Да д’ябла, ці ж гэта я напіўся?... Ба! Сем куфляў…

Ён вярнуўся дадому, стараючыся ісці як мага больш прама і цяпер толькі пераканаўся, што варшаўскія ходнікі надзвычай няроўныя: кожныя дзесяць крокаў ён быў вымушаны збочваць то да дарогі, то да камяніц. Потым (каб пераканаць самога сябе, што яго разумовыя здольнасці знаходзяцца ў належным стане) ён пачаў лічыць зоркі на небе.

- Раз… два… тры… сем… сем… Што значыць сем?... Ах, сем куфляў піва… Гэта праўда?... Навошта гэты Стах выслаў мяне ў тэатр!...

Да дома ён трапіў адразу і адразу знайшоў званок.Зазваніўшы аднак аж сем разоў вартаўніку, адчуў патрэбу абаперціся аб кут, які знаходзіўся паміж брамай і сцяной, і паспрабаваў падлічыць, не таму што была неабходнасць, а вось так, ад нечага рабіць: колькі пройдзе хвілін, перш чым вартаўнік  адчыніць? З гэтай мэтай ён дастаў гадзіннік з секунднай стрэлкай і пераканаўся, што – ужо палова другой.

-       Подлы вартаўнік! – прабурчаў ён. – Я павінен устаць а шостай, а ён а палове другой трымае мяне на вуліцы…

На шчасце, вартаўнік у гэты час адчыніў брамку, праз якую пан Ігнацы цалкам упэўненым крокам, і нават больш чым упэўненым, вельмі ўпэўненым, прайшоў усе сенцы, адчуваючы, што яго цыліндр сядзіць нібы крыху набок, але толькі крышачку. Потым без ніякай цяжкасці ён знайшоў дзверы свайго пакоя, паспрабаваў некалькі разоў дарэмна уставіць ключ у замок. Ён адчуваў дзірку пад пальцам, сціскаў у руцэ ключ так моцна, як ніколі, і нягледзячы на гэта, не мог патрапіць.

-       Ці ж гэта на самой справе?...

Менавіта ў гэту хвіліну адчыніліся дзверы, і адначасова яго аднавокі пудзель Ір, не устаючы з пасцелі, пару разоў гаўкнуў:

-       Так…так!...

Маўчы, ты, подлая свіння! – буркнуў пан  Ігнацы і не запальваючы лямпу, распрануўся ды лёг у ложак.

Сны былі жудасныя. Снілася яму ці толькі мроілася, што ён увесь час у тэатры і што бачыць Вакульскага з шырока раскрытымі вачыма, які ўглядаецца  адно ў ложу. У ложы гэтай сядзела графіня, пан Ленцкі і панна Ізабэла. Жэцкаму здавалася, што Вакульскі пазірае так на панну Ізабэлу.

-       Не можа быць! – буркнуў ён. – Стах не настолькі дурны…

Тымчасам (усё гэта ў мроях) панна Ізабэла ўзнялася з крэсла і выйшла з ложы, а Вакульскі за ёй, увесь час пазіраючы, як загіпнатызаваны чалавек. Панна Ізабэла пакінула тэатр, перайшла Тэатральную плошчу і лёгкім крокам забегла на ратушную вежу, а Вакульскі за ёй, увесь час пазіраючы як чалавек загіпнатызаваны. А потым з ганку ратушнай вежы панна Ізабэла, узняўшыся як птушка, пераплыла на будынак тэатра, а Вакульскі хочучы ляцець за ёй, упаў з вышыні дзесяці паверхаў на зямлю.

-       Езус Марыя!... – крыкнуў Жэцкі, падхопліваючыся з ложка.

-       Так!...так!... – падгаўкнуў яму Ір у сне.

-       Ну, ужо бачу, што зусім п’яны, - прабурчэў пан Ігнацы, кладучыся зноў і нецярпліва нацягваючы коўдру, пад якой ён дрыжаў.

Некалькі хвілін ён ляжаў з адкрытымі вачыма і зноў прымроілася яму, што ён у тэатры, акурат пасля заканчэння трэцяга акту, у момант калі фабрыкант Піфке павінен быў падаць Росі альбом Варшавы з яе прыгажосцямі. Пан Ігнацы узмацняе зрок (бо Піфке яго замяняе), узмацняе зрок і з найвышэйшым жахам бачыць, што агідны Піфке замест каштоўнага альбома падае італьянцу нейкі пачак, загорнуты ў паперу і нядбайна завязаны шпагатам. І яшчэ горшыя рэчы бачыць пан Ігнацый. Бо італьянец іранічна ўсміхаецца, адвязваючы шпагат, разгортвае паперу і перад паннай Ізабэлай, Вакульскім, графіні і тысячы іншых гледачоў паказвае… жоўтыя нанкавыя штаны з фартушком наперадзе і са штрыпкамі ўнізе. Якраз тыя самыя, што пан Ігнацы насіў у часы знакамітай севастопальскай кампаніі…

У дадатак недарэчнасці бедны Піфке крычыць: “Гэта падарунак паноў: Станіслава Вакульскага, купца, і Ігнацыя Жэцкага, яго распарадчага!” Увесь тэатр трашчыць ад смеху; вочы ўсіх і ўсе ўказальныя пальцы скіроўваюцца на восьмы рад крэсел і менавіта на тое крэсла, дзе сядзіць пан Ігнацы. Няшчасны хоча запярэчыць, але адчувае, што голас знікае ў яго горле, а ў дадатак няшчасця ён сам – кудысьці падае. Падае ў бязмерны, бяздонны акіян нябыту, у якім будзе спачываць на векі вечныя, не растлумачыўшы гледачам у тэатры, што нанкавыя штаны з фартушком і штрыпкамі выкралі ў яго хітрасцю са збору яго асабістых памятных рэчаў.

Пасля ночы, якую ён правёў жахліва, Жэцкі абудзіўся толькі без чвэрці сем. Вачам уласным не хацеў верыць. Пазіраючы на гадзіннік, але ўрэшце паверыў. Паверыў нават у тое, што ўчора быў крыху пад хмелем; пра што зрэшты яскрава сведчыў лёгкі боль галавы і агульная абцяжаранасць рук і ног. Усе гэтыя хваравітыя прыкметы менш трывожылі пана Ігнацыя, чым адзін страшны сімптом, а менавіта: не хацелася яму ісці ў склеп!... І што яшчэ горш: не тольку адчуваў ляноту, але нават поўную адсутнасць жадання; замест таго, каб засаромецца з-за свайго ўпадніцтва і змагацца з інстынктамі марнатраўства, ён, Жэцкі, знаходзіў сабе апраўданні для як мага больш доўгага знаходжання ў пакоі.

То здавалася яму, што Ір хворы, то, што ржавее ніколі не ужываная дубальтоўка, то зноў, што неяк не так зялёная фіранка закрывае вакно, і нарэшце, што гарбата надта гарачая і трэба яе піць павольней, чым звычайна.

У выніку пан Ігнацы спазніўся на сорак мінут у склеп і са схіленай галавой пракраўся да прылаўка. Яму здавалася, што кожны з “паноў” (а як на тое ліха ўсе прыйшлі сёння ў час!), што кожны з найвялікшай пагардай пазірае на яго сінякі пад вачыма, зямлісты колер скуры і лёгкае дрыжанне рук.

        “Могуць яшчэ падумаць, што займаўся распустай!” – уздыхнуў няшчасны пан Ігнацы. Потым дастаў кнігі, набраў атраманту на пяро і нібыта пачаў падлічваць. Ён быў перакананы, што ад яго нясе півам як ад старой бочкі, якую ўжо выкінулі з пограба, і зусім сур’ёзна пачаў разважаць: ці не належала падацца ў адстаўку пасля цэлага шэрагу такіх ганебных учынкаў? “Напіўся… позна вярнуўся дадому… позна падняўся… на сорак хвілін спазніўся ў магазін…”

У гэту хвіліну наблізіўся да яго Клейн з якімсьці лістом.

- На канверце было напісана “вельмі тэрмінова”, таму я адкрыў – прамовіў маленькі спрадаўца, падаючы паперу Жэцкаму.

Пан Ігнацы раскрыў і чытаў:

“Чалавек дурны ці нікчэмны! Нягледзячы на столькі добразычлівых перасцярог, купляеш усё ж дом, які стане магілай твайго такім непрымальным чынам здабытага багацця…”

Пан Ігнацы кінуў вокам на апошні радок, але не знайшоў подпісу: ліст быў ананімны. Ён паглядзеў на канверт – на ім быў адрас Вакульскага. Чытаў далей:

“Які злы лёс паставіў цябе на дарозе пэўнай шляхетнай дамы, у якой амаль не забіў мужа, а сёння хочаш забраць у яе дом, дзе памерла яе любая дачка?... І для чаго ты гэта робіш?... Навошта плаціш, калі праўда, аж дзевяноста тысяч рублёў за камяніцу, нявартую і семдзесят тысяч?... Гэта сакрэты тваёй чорнай душы, якія некалі боская справядлівасць адкрые, а паважаныя людзі пакараюць пагардай. Падумай жа, пакуль ёсць час. Не губі сваю душу і багацце і не атручвай спакой вядомай даме, якая ў несхаванай жальбе пасля страты дачкі гэтую адзіную мае ўцеху, што можа праседжваць у пакоі, дзе няшчаснае дзіця аддало Богу душу. Апамятайся, заклінаю цябе – добразычлівая…”

Скончыў чытаць і патрос галавой.

-       Нічога не разумею, - прамовіў ён. Хоць вельмі сумняваюся ў добразычлівасці гэтай дамы.

Клейн са страхам агледзеўся па магазіне, і бачачы, што за імі ніхто не сочыць, пачаў шаптаць:

-       Бо гэта, ведаеце пане, наш гаспадар відаць купляе дом Ленцкага, які якраз заўтра павінны крэдыторы прадаць праз аўкцыён…

-       Стах… ці… пан Вакульскі купляе дом?

-       Так, так… - паддакваў Клейн галавой. – Але купляе не на ўласнае імя, а праз пасярэдніцтва старога Шлангбаума… Так як найменш кажуць у доме, бо і я там жыву.

-       За дзевяноста тысяч рублёў?...

-       Менавіта. А паколькі баранэса Кшэшоўска хацела б купіць гэтую камяніцу за семдзесят тысяч рублёў, то ананімка пэўна паходзіць ад яе. Нават паспрачаўся б, што ад яе, бо гэта баба-чартоўка…

Госць, які зайшоў у магазін з намерам купіць парасон, адцягнуў увагу Клейна ад Жэцкага. У пана Ігнацыя пачалі насіцца ўгалаве дзіўныя думкі. “Калі я, - гаварыў ён сабе, - з-за змарнавання аднаго вечара нарабіў столькі беспарадку ў магазіне, то гэта ж – якога беспарадку ў справах наробіць Стах, які марнуе сёння дні і тыдні на італьянскія тэатры, і зрэшты – я нават не ведаю, на што?...”

У гэтую хвіліну ён аднак прыгадаў сабе, што ў склепе па яго віне беспарадак невялікі, амаль яго і няма, і што справа гандлёвая ўвогуле ідзе выдатна. Нават што праўда, то і сам Вакульскі, нягледзячы на дзіўны лад жыцця, не адмаўляецца ад абавязкаў кіраўніка ўстановы.

“Але навошта ён хоча змарнаваць дзевяноста тысяч рублёў на сцены?... Адкуль і тут бяруцца гэтыя Ленцкія?... Няўжо… Эх! Стасік не такі неразумны…”

І цяпер увесь час непакоіла яго думка аб куплі камяніцы. “Я запытаюся ў Генрыка Шлангбаума”, - прамовіў ён, устаючы з-за прылаўка.

У аддзеле тканін малы, згорблены Шлангбаум з чырвонымі вачыма і выразам заўзятасці на твары круціўся як звычайна, скачучы па драбінцы ці пікіруючы паміж штукамі паркалю. Так ужо прывык да сваёй ліхаманкавай працы, што хоць не было зацікаўленых менавіта набыць, ён увесь час даставаў якуюсьці штуку, адкручваў і закручваў, каб пасля змясціць яе на належным месцы. Убачыўшы пана Ігнацыя, Шлангбаум спыніў сваю дарэмную працу і выцер пот з ілба.

- Цяжка і не кажыце... – прамовіў ён.

- Бо навошта ж вы, пане, перакладваеце гэтыя трубы, калі няма наведвальнікаў у магазіне? – адказаў Жэцкі.

- Ба!... калі б я гэтага не рабіў, то забыўся б, дзе што ляжыць… суставы б не гнуліся ў членах… Зрэшты – я ўжо прывык… У вас якаясьці справа да мяне?...

Жэцкі задумаўся на хвіліну.

-       Не… Так хацеў убачыць, як у вас тут справы, - адказаў пан Ігнацы, чырванеючы, наколькі гэта магчыма было ў яго ўзросце.

“Няўжо і ён мяне асуджаў і сачыў за мной? – бліснула ў галаве Шлангбаума і гнеў яго ахапіў. – Так, бацька мае рацыю… Сёння ўсе цкуюць на яўрэяў. Хутка ўжо трэба будзе адрасціць пейсы і апрануць ярмолку…”

“Ён штосьці ведае!” – падумаў Жэцкі і сказаў уголас:

-       Відаць… відаць ваш шаноўны бацька купляе заўтра камяніцу… камяніцу пана Ленцкага?...

-       Я нічога пра гэта не ведаю, - адказаў Шлангбаум, апускаючы вочы. У душы ж дадаў:

“Мой стары купляе дом для Вакульскага, а яны думаюць і пэўна гавораць: вось, глядзіце, зноў яўрэй, ліхвяр, разарыў аднаго католіка і пана з паноў…”

        “Штосьці ведае, толькі гаварыць не хоча, - думаў Жэцкі. – Яўрэй ёсць яўрэй…”

        Ён пакруціўся яшчэ па зале, што Шлангбаум лічыў за працяг падазрэнняў і сачэння за ім, і вярнуўся да сябе, уздыхаючы.

“Гэта дрэнна, што ў Стаха больш даверу да яўрэяў чым да мяне…”

“Навошта ён усё-ткі купляе гэты дом, навошта прывязаўся да Ленцкіх… А можа не купляе?... Можа гэта толькі чуткі?...”

Так баяўся замуравання дзевяноста тысяч рублёў наяўнасці, што увесь дзень толькі пра гэта і думаў. Была хвіліна, што хацеў папросту запытаць Вакульскага, але – не хапіла яму адвагі. “Стах, - гаварыў ён сам сабе, - мае стасункі сёння толькі з панамі, а давярае яўрэям. Што яму да старога Жэцкага!...”

Таму ён вырашыў пайсці заўтра ў суд і паглядзець, ці сапраўды стары Шлангбаум купіць дом Ленцкіх і ці, як гаварыў Клейн, датаргуецца да дзевяноста тысяч рублёў. Калі гэта спраўдзіцца, то будзе знакам, што ўсё іншае – праўда.

Апоўдні зайшоў у склеп Вакульскі і пачаў размаўляць з Жэцкім, распытваючы яго пра ўчарашні тэатр і пра тое: чаму ён уцёк з першага раду крэсел, а альбом папрасіў Піфке ўручыць Росі. Але ў пана Ігнацыя было ў сэрцы столькі крыўдаў і столькі сумнення ў адносінах да свайго любага Стаха, што ён адказваў яму праз зубы і з нахмураным тварам.

Таму і Вакульскі замаўчаў і пакінуў склеп з горыччу ў душы.

“Усе адварочваюцца ад мяне, - сказаў ён сабе, - нават Ігнацы… Нават ён… Але ты мне за гэта заплаціш!... – дадаў ён ужо на вуліцы, пазіраючы ў бок Алеі Уяздоўскай.

Пасля выйсця Вакульскага з магазіна Жэцкі асцярожна спытаў “паноў”, у якім судзе і а якой гадзіне адбываюцца аўкцыёны дамоў. Потым папрасіў Лісецкага замяніць яго заўтра паміж дзесятай ранкам і другой па апоўдні і з падвойнай дбайнасцю ўзяўся за свае рахункі. Машынальна (хоць без памылкі) дадаваў доўгія як Новы Свет калонкі лічбаў, а ў перапынках думаў: Сёння я змарнаваў амаль гадзіну, заўтра змарную амаль пяць гадзін, а ўсё таму, што Стах больш давярае Шлангбаумам чым мне… Навошта яму камяніца?... Якога д’ябла важдаецца з гэтым банкрутам Ленцкім?... Адкуль яму стрэліла ў галаву лётаць на італьянскі тэатр і яшчэ даваць каштоўныя прэзенты гэтаму прыблудзе Росі?...”

Не паднімаючы галаву ад кніг ён сядзеў за прылаўкам да шостай, і так быў заглыблены ў працу, што ўжо не толькі не прымаў грошы, але нават не бачыў і не чуў гасцей, якія мітусіліся і шумелі ў магазіне як вялізныя пчолы ў вуллі. Ён не заўважыў хоць аднаго найменш чаканага госця, якога “панове” віталі вокрыкамі і гучнымі пацалункамі.

Толькі калі той, хто прыйшоў, стаў над ім і крыкнуў яму на вуха:

-       Пане Ігнацы, гэта я!...

Жэцкі ачнуўся, падняў галаву, бровы і вочы ўгару і ўбачыў Мрачэўскага…

-       А?... – спытаў пан Ігнацы, прыглядаючыся да маладога элеганта, які загарэў, памужнеў, а перадусім – патаўсцеў.

-       Ну, што… ну, што чуваць?... – працягваў пан Ігнацы, падаючы яму руку. – Што ў палітыцы?...

-       Нічога новага, - адказаў Мрачэўскі. – Кангрэс у Берліне робіць сваё, аўстрыйцы возьмуць Боснію. – Ну, ну, ну… жартую, жартую!...

-  А пра малога Напалеончыка што чутна?

-       Вучыцца ў Англіі ў вайсковай школе і падобна да таго, што кахае нейкую актрысу.

-       Кахае ў такі час!... – паўтарыў з кпінамі пан Ігнацы. – А ў Францыю не вяртаецца?... А як вы, пане, маецеся?... Адкуль вы тут узяліся?... Ну, кажы хутка, - закрычаў Жэцкі весела, удараючы яго па плячы. – Калі ж ты прыехаў?...

-       А гэта цэлая гісторыя! – адказаў Мрачэўскі, кідаючыся на  крэсла. – Мы прыехалі сюды сёння з Сузіным аб адзінаццатай… Ад першай да трэцяй мы былі з ім у Вакульскага, а пасля трэцяй я забег да маці і на хвілінку да пані Стаўскай: прыгожая жанчына, ці не так?...

-       Стаўская?... Стаўская?... – прыгадваў сабе Жэцкі, церучы лоб.

-       Напэўна вы яе ведаеце. Тая прыгожая, у якой дачушка… Што так падабалася вам…

-       Ах, гэта!... ведаю… Не мне падабалася, - уздыхнуў Жэцкі, - я толькі думаў, што добрая была б з яе жонка для Стаха…

-       Вы проста непараўнальны, - рассмяяўся Мрачэўскі. – Але ж у яе муж…

-       Муж?

-       Натуральна. Зрэшты вядомае прозвішча. Чатыры гады таму уцёк бядак за мяжу, бо падазравалі яго ў забойстве гэтай…

-       Ах, памятаю!... Дык гэта ён?... Чаму ж не вярнуўся, бо аказалася, што не вінаваты?...

-       Зразумела, што не вінаваты, - працягваў Мрачэўскі. – Але аднак жа, як пусціўся ў Амерыку, дык па сённяшні дзень няма пра яго звестак. Пэўна бядак дзесьці прапаў, а жанчына засталася ні не замужам, ні ўдава… Горкі лёс!... Утрымліваць увесь дом з вышыўкі, з ігры на фартэпіяне, з урокаў англійскай мовы… працаваць  цэлы дзень, як вол і яшчэ не мець мужа… Бедныя гэтыя жанчыны!... Мы б, пане Ігнацы, так доўга не вытрымалі б у цноце, ці не праўда?... О, вар’ят стары…

-       Хто вар’ят? – спытаў Жэцкі, здзіўлены раптоўным пераходам у размове.

-       Хто ж, калі не Вакульскі,  - адказаў Мрачэўскі. – Сузін едзе ў Парыж і хоча сілком яго забраць, бо павінен там рабіць нейкія вялікія закупы тавараў. Наш стары не заплаціў бы гроша за падарожжа, жыў бы, як цар, бо Сузін чым далей ад жонкі, тым шырэй раскрывае кішэнь… І яшчэ зарабіў бы з дзесяць тысяч рублёў.

-       Стах… гэта значыць наш гаспадар зарабіў бы з дзесяць тысяч? – спытаў Жэцкі.

-       Натуральна. Але што ж, калі так ужо падурнеў…

-       Ну,ну… пане Мрачэўскі!... – спыніў яго пан Ігнацы.

      

 - Але, слова гонару, што здурнеў. Бо ведаю, што едзе на выставу ў Парыж, і гэта амаль тыдзень…

- Так.

- Значыць ён не хацеў бы ехаць з Сузіным, нічога не патраціць і яшчэ столькі зарабіць?... На працягу дзвюх гадзін прасіў яго Сузін: “Едзь са мной, Станіслаў Пятровіч!”, - прасіў, кланяўся і нічога…. Вакульскі не і не!... Казаў, што ў яго тут нейкія справы…

- Ну, справы… - заўважыў Жэцкі.

- О так, справы, - перадразніў яго Мрачэўскі. – Найбольшая яго справа – гэта не настройваць супраць сябе Сузіна, які дапамог яму зарабіць багацце, сёння дае яму вялікі крэдыт і неаднойчы казаў мне, што не супакоіцца, пакуль Станіслаў Пятровіч  не адкладзе сабе хоць з мільён рублёў… І такому сябру адмаўляць у настолькі дробнай паслузе, зрэшты добра аплочанай! – абураўся Мрачэўскі.

Пан Ігнацы адкрыў рот, але прыкусіў губу. Амаль не расказаў у гэту хвіліну, што Вакульскі купляе дом Ленцкага і што такія вялікія прэзенты дае Росі.

Да прылаўка наблізіўся Клейн з Лісецкім. Мрачэўскі заўважыў, што яны не занятыя, і пачаў размаўляць з імі, а пан Ігнацы зноў застаўся адзін над сваёй бухгалтарскай кнігай.

“Няшчасце! – думаў ён. – Чаму гэты Стах не едзе бясплатна ў Парыж і яшчэ супроцьпастаўляе да сябе Сузіна?... Які злы дух зблытаў яго з гэтымі Ленцкімі… Няўжо?... Эх! Але ж ён не такі дурны… І аднак жа, шкада гэтага падарожжа і дзесяці тысяч рублёў… Мой Божа! Як людзі змяняюцца. Ён схіліў галаву і пасоўваючы пальцам з нізу ў верх старонкі, падсумоўваў калонкі лічбаў, доўгіх як Новы Свет і Кракаўскае Прадмесце разам. Ён сумаваў без памылкі, нават паціху бурчэў, а адначасова думаў сабе, што яго Стах знаходзіцца на нейкім фатальным схіле. “Нічога не зробіш, - шаптаў яму голас, схаваны на самым дне душы, - нічога не зробіш!... Стах ублытаўся ў буйную авантуру… І з пэўнасцю ў авантуру палітычную, бо такі чалавек, як ён не вар’яцеў бы з-за жанчыны, хоць бы нават была ёй сама – панна… Ах, да д’ябла! я памыліўся… Адмаўляецца, пагарджае дзесяццю тысячамі рублёў,ён, хто восем гадоў таму вымушаны быў пазычаць у мяне па дзесяць рублёў у месяц, каб за гэтыя грошы пракарміцца як жабрак… А цяпер кідае ў балота дзесяць тысяч рублёў, нішчыць у камяніцы дзевяноста тысяч, робіць акцёрам прэзенты па больш чым дзесяць рублёў… Клянуся Богам, нічога не разумею! І ён нібыта пазітывіст, чалавек,які рэальна думае… Мяне называюць старым рамантыкам, але усё ж такіх глупстваў я не рабіў бы… Ну, хаця калі забраўся ў палітыку…”

У гэтых роздумах прайшоў час да зачынення магазіна. Галава ў яго крыху балела, таму ён выйшаў на шпацыр на Новы З’езд і вярнуўшыся дадому рана лёг спаць.

“Заўтра, - сказаў ён сабе, - я зразумею канчаткова, што адбываецца. Калі Шлангбаум купіць дом Ленцкага і дасць дзевяноста тысяч рублёў, гэта значыць, што яго сапраўды Стах падставіў і з’яўляецца ўжо закончаным вар’ятам… А можа Стах не купляе камяніцу, можа гэта ўсё плёткі?...

“Ён заснуў і снілася яму, што ў вакне нейкага вялікага дому ён бачыць панну Ізабэлу, да якой Вакульскі, што стаіць побач з ім, хоча бегчы. Дарэмна яго затрымлівае пан Ігнацы, аж пот аблівае яму ўсё цела. Вакульскі вырываецца і знікае ў браме камяніцы.

“Стах, вярніся!...” – крычыць пан Ігнацы, бачачы, што дом пачынае хістацца.

Калі ж дом рушыцца, панна Ізабэла, усміхаючыся, вылятае з яго, як птушка, а Вакульскага не відаць…

“Можа забег на падворак і выратаваўся…” – думае пан Ігнацы і абуджаецца з моцным біццём сэрца. Назаўтра пан Ігнацы абуджаецца за некалькі хвілін да шостай; узгадвае сабе, што гэта менавіта сёння прадаюць камяніцу Ленцкага, што ён павінен паназіраць за гэтым відовішчам, і падхопліваецца з ложка як спружына. Бяжыць босы да вялікага меднага таза, абліваецца ўвесь халоднай вадой і пазіраючы на свае тонкія, як пруты, ногі, бурчыць:

“Здаецца мне, што я крыху патаўсцеў”.

Падчас такога складанага працэса мыцця пан Ігнацы робіць сёння такі шум, што абуджае Іра. Брудны пудзель адкрывае адзінае вока, якое ў яго засталося, і мабыць заўважыўшы незвычайнае ажыўленне свайго гаспадара саскоквае  з куфра на падлогу. Пацягваецца, пазяхае, выцягвае назад адну нагу, потым другую нагу, потым на хвіліну садзіцца насупраць акна, за якім чутны балесны крык зарэзанай куры, і здагадаўшыся, што сапраўды нічога не адбылося, вяртаецца на сваю пасцель. Ён пры гэтым такі асцярожны ці можа раззлаваны на пана Ігнацыя за фальшывую трывогу, што адварочваецца спіной да пакою, а носам і хвастом да сцяны, нібы хочучы сказаць пану Ігнацыю:

“Я абіраю лепш не бачыць тваёй худабы.”

Жэцкі апранаецца ў імгненне вока і з хуткасцю бліскавіцы выпівае гарбату, не пазіраючы ані на самавар, ані на слугу, які яго прынёс. Потым ён бяжыць у склеп, які яшчэ зачынены, на працягу трох гадзін падлічвае не звяртаючы ўвагі на рух наведвальнікаў і размовы “паноў” і роўна а дзесятай гаворыць Лісецкаму:

-       Пане Лісецкі, я вярнуўся а другой…

-       Канец свету! – бурчыць Лісецкі. – Павінна было здарыцца штосьці надзвычайнае, калі гэты недарэка у такую пару выходзіць у горад…

Стоячы на ходніку перад склепам, пан Ігнацы адчувае мукі сумлення.

“Што я сёння вырабляю?... – думае ён. – Якая мне справа да аўкцыёна, хоць бы палацаў, не толькі што камяніц?...”

І вагаецца: ці ісці ў суд, ці вяртацца ў магазін? У гэту хвіліну ён бачыць на Кракаўскім брычку, якая праязджае, а ў ёй даму высокую, худую і дрэнна выглядаючую, у чорным касцюме. Дама якраз пазірае на іх магазін, а Жэцкі ў яе запалых вачах і злёгку пасінелых вуснах заўважае выраз глыбокай нянавісці.

“Далібог, што гэта баранэса Кшэшоўская… - бурчыць пан Ігнацы. – Канечне, едзе на аўкцыён… Авантура!...

Аднак прабуджаюцца ў ім аднак сумненні. Хто ведае, ці баранэса едзе ў суд; можа гэта ўсё плёткі?... “Варта праверыць”, - думае пан Ігнацы, забывае пра свае абавязкі распарадчага і галоўнага бухгалтара. І пачынае ісці за брычкай. Бедныя коні валакуцца так павольна, што пан Ігнацы можа назіраць за павозкай на ўсёй прасторы да калоны Зыгмунта. У гэтым месцы брычка паварочвае налева, а Жэцкі думае:

“Зразумела, што едзе баба на Мядовую. Танней бы каштавала яе падарожжа на мятле…”

Цераз дом Рэзлера (які нагадвае яму нядаўнюю п’янку) і частку Сенатарскай пан Ігнацы трапляе на Мядовую. Тут, праходзячы каля складу гарбаты Навіцкага, ён заходзіць на хвіліну, каб сказаць уладальніку: “дзень добры!”, і хутка выходзіць, далей бурчачы:

“Што ён сабе падумае, убачыўшы мяне у гэты час на вуліцы?... Натуральна ён падумае, што я самы дрэнны распарадчы, які замест таго, каб сядзець у магазіне, лайдачыць па горадзе… Вось дык лёс!...” На працягу астатняй часткі дарогі да суда мучыць пана Ігнацыя сумленне. Яно увасабляецца ў вялізную постаць з барадой, у жоўтым ядвабным кіцелі і такіх жа штанах, які дабрадушна і разам з тым іранічна пазірае ў вочы і гаворыць:

“Скажыце мне, пане Жэцкі, які гэта прыстойны купец валэндаецца ў гэты час па горадзе? Вы такі купец як я балярун…”

І пан Ігнацы адчувае, што не можа нічога адказаць суроваму суддзю. Ён чырванее, пацее і ўжо хоча вяртацца да сваіх кніг (такім чынам, каб яго ўбачыў Навіцкі), калі раптам бачыць перад сабой стары палац Паца.

“Тут будзе аўкцыён!” – кажа пан Ігнацы і забывае пра сваё сумленне. Велікан з барадой, у жоўтым ядвабным кіцелі, расплываецца перад вачыма як туман.

Разабраўшыся ў сітуацыі, пан Ігнацы найперш заўважае, што да судовага будынка вядуць дзве вялізныя брамы і двое дзвярэй. Потым бачыць чатыры рознай велічыні грамады яўрэяў з выразамі твару вельмі паважнымі. Пан Ігнацы не ведае, куды ісці, аднак ідзе да тых дзвярэй, перад якімі стаіць найбольш яўрэяў, здагадваючыся, што там якраз і адбываецца аўкцыён.

У гэту хвіліну да будынка суда пад’язджае экіпаж, а ў ім пан Ленцкі. Пан Ігнацы не можа стрымаць павагі да яго прыгожых, сівых вусоў і здзіўлення з яго настрою. Пан Ленцкі бо не выглядаў так як банкрут, у якога прадаецца камяніца, а як мільянер, які прыехаў да натарыуса, каб атрымаць нязначную суму сто з нечым тысяч рублёў.

Пан Ленцкі выходзіць урачыста з экіпажа, трыумфальным крокам набліжаецца да судовых дзвярэй, і адначасова з другога боку вуліцы прыбягае да яго джэнтльмен, у якога ўсе прыкметы марнатраўцы, але які аднак жа з’яўляецца адвакатам. Пасля вельмі кароткага, і нават нядбалага прывітання пан Ленцкі пытаецца ў джэнтльмена:

- Што ж?... калі ж?...

- Праз гадзінку… можа крыху даўжэй… - адказвае джэнтльмен.

- Уявіце сабе, - кажа з образычлівай усмешкай пан Ленцкі, - што тыдзень таму адзін мой знаёмы узяў у два разы больш за дом, які каштаваў сто пяцьдзесят тысяч. А паколькі мой каштаваў сто тысяч, то я павінен у такім выпадку узяць са сто дваццаць пяць…

- Гм!... Гм!.. – бурчыць адвакат.

- Вы будзеце смяяцца, - працягвае пан Томаш, - з таго, што я скажу (бо вы любіце жартаваць з прадчуванняў і сноў), і аднак сёння мне снілася, што мой дом пайшоў за сто дваццаць тысяч… Я кажу вам гэта перад аўкцыёнам, уявіце?... Праз пару гадзін пераканаецеся, што не належыць смяяцца са сноў… Ёсць рэчы на небе і на зямлі…

- Гм!... Гм!... – адказвае адвакат і абодва паны ўваходзяць у першыя дзверы будынка. “Хвала Богу! – думаў пан Ігнацы. – Калі Ленцкі возьме сто дваццаць тысяч за свой дом, то значыць, што Стах не заплаціць за яго дзевяноста тысяч рублёў”.

Тут хтосьці злёгку кранае яго за плячо. Пан Ігнацы азіраецца і бачыць за сабой старога Шлангбаума.

- Можа вы мяне шукаеце? – пытае сівы яўрэй, хутка зірнуўшы яму ў вочы.

- Не, не… - адказвае збянтэжаны пан Ігнацы.

- Увас няма да мяне ніякай справы? – паўтарае Шлангбаум, міргаючы чырвонымі павекамі.

- Не, не…

- Гіт! – бурчыць Шлангбаум і адыходзіць да сваіх адзінаверцаў.

Пану Ігнацыю робіцца холадна: прысутнасць Шлангбаума ў гэтым месцы абуджае ў ім новыя падазрэнні. Каб іх рассеяць, пан Ігнацы пытае швейцара, які стаіць каля дзвярэй, дзе адбываецца аўкцыён. Швейцар паказвае яму на сходы.

Пан Ігнацый бяжыць уверх, і трапляе ў адну залу. Уражвае яго колькасць яўрэяў, якія слухаюць з найвялікшай засяроджанасцю нейкую прамову. Жэцкі даведваецца, што ў гэту хвіліну ідзе тут справа перад судом, дзе прамаўляе пракурор і справа ў буйным ашуканстве. У зале душна; прамову пракурора перакрывае шум брычак. Суддзі выглядаюць так, нібыта дрэмлюць, адвакат пазяхае, асуджаны мае выраз твару, нібы хацеў бы ашукаць суд найвышэйшай інстанцыі, яўрэі прыглядаюцца да яго са спачуваннем, а прыгавор слухаюць з увагай. Некаторыя пры кожным больш моцным выразе пракурора крывяцца і бядуюць: “ай-вэй!”…

Пан Ігнацы пакідае залу; не для гэтай справы ён сюды прыйшоў.

Апынуўшыся ў фае, пан Ігнацы хоча ісці на трэці паверх; адначасова абмінаюць яго, сыходзячы адтуль, баранэса Кшэшоўска ў таварыстве мужчыны, у якога знешні выгляд настаўніка старажытных моў, якому ўсё абрыдла. Аднак гэта адвакат, пра што сведчыць сярэбраны значок, прычэплены да борта вельмі пацёртага фрака; шарачковыя штаны жраца справядлівасці на каленах так выцягнуты, як калі б іх уладальнік, замест таго, каб абараняць сваіх кліентаў, бесперастанку прызнаваўся ў каханні багіні Фемідзе.

-       Значыць калі толькі праз гадзіну, - гаворыць слязлівым голасам пані Кшэшоўска – у такім выпадку я пайду зараз у касцёл Капуцынаў… Вы не лічыце?

-       Я не думаю, каб візіт ваш у касцёл Капуцынаў паўплываў на ход аўкцыёну, - адказвае сумны адвакат.

-       Калі б усё ж вы шчыра жадалі, калі б пабегалі…

Мецэнат у выцягнутых штанах нецярпліва патрасае рукой.

-       Ах, пані дабрадзейка, - кажа ён, - я ўжо столькі набегаўся па справе гэтага аўкцыёна, што хоць сёння належыць мне адпачынак. У дадатак у мяне праз некалькі хвілін справа аб забойстве… Вы бачыце гэтых прыгожых дам?... Усе ідуць слухаць маю абарону… Гучная справа!...

-       Значыць вы пакідаеце мяне? – выкрыквае баранэса.

-       Але ж я буду… буду ў зале – перапыняе яе адвакат, - я буду падчас аўкцыёна, толькі, пані, пакіньце мне хоць пару хвілін, каб падумаць пра майго забойцу…

І заходзіць у адкрытыя дзверы, наказваючы швейцару, каб нікога не ўпускаў.

- О Божа! – кажа баранэса на ўвесь голас – бедны забойца мае абаронцу, але бедная, самотная жанчына дарэмна шукае чалавека, які б узяў пад абарону яе гонар, яе спакой, яе маёмасць…

Паколькі пан Ігнацы не хоча быць гэтым чалавекам, то паспешна ўцякае на ніз, штурхаючы маладых, прыгожых і элегантных жанчын, якіх прывяло сюды жаданне паслухаць нашумелы працэс аб забойстве. Гэта лепш, чым тэатр, бо акцёры судовага відовішча граюць калі не лепш, то з пэўнасцю больш трапна чым драматычныя.

На сходах увесь час чуецца лямант пані Кшэшоўскай і смех маладых, прыгожых і элегантных жанчын, якія спяшаюцца паглядзець на забойцу, акрываўленае адзенне, сякеру, якой ён забіў сваю ахвяру, і спацелых суддзяў. Пан Ігнацы ўцякае з фае аж на другі бок вуліцы; на рагу Капітульнай і Мядовай ён заходзіць у цукерню і хаваецца ў такім цёмным кутку, у якім не магла б яго ўжо пазнаць нават пані Кшэшоўская.

Ён загадвае падаць сабе кубак пеністага шакаладу, закрываецца падранай газетай і бачыць, што ў гэтым маленькім пакойчыкузнаходзіцца другі, яшчэ цямнейшы кут, у якім змяшчаецца ягамосць самавітай паўнаты і нейкі згорблены яўрэй. Пан Ігнацы думае, што самавіты ягамосць як найменш граф і ўладальнік вялікіх памесцяў на Украіне, а яўрэй яго пасярэднік. Тымчасам ён слухае размову,якая адбываецца паміж імі.

-       Пане дабрадзею, - кажа згорблены яўрэй, - каб не тое, што вас ніхто не ведае ў Варшаве, то я б вам за гэтую справу не даў нават дзесяць рублёў. А так заробіце дваццаць пяць…

-       І выстаю амаль гадзіну ў душнай зале! – адбуркваецца ягамосць.

-       Праўда, - працягвае далей яўрэй, - што ў нашым узросце цяжка стаяць, ну, але такія грошы то таксама на дарозе не валяюцца… А якая ў вас будзе рэпутацыя, калі даведаюцца, што пан дабрадзей хацеў купіць камяніцу за восемдзесят тысяч руаблёў?...

-       Няхай сабе. Але дваццаць пяць рублёў гатоўкай калі ласка на стол…

-       Няхай Бог бароніць! – адказвае яўрэй. – Вы, пане дабрадзею, атрымаеце на рукі пяць рублёў, а дваццаць пойдзе на доўг гэтага няшчаснага Селіга Купфермана, што ўжо на працягу двух гадоў гроша ад вас не атрымліваў, хоць у яго і ёсць рашэнне суда.

Тоўсты мужчына ўдарае рукой па мармуровым стале і хоча выходзіць. Згорблены яўрэй хапае яго за палу сурдута, зноў саджае на крэсла і ахвяруе шэсць рублёў гатоўкай.

Пасля некалькіх хвілін торгу бакі пагаджаюцца на васьмі рублях, з якіх сем будзе выплачана пасля аўкцыёна, а рубель зараз жа. Яўрэй упіраецца, але самавіты пан адным аргументам разбівае яго ваганні:

-       Неяк жа, да д’ябла, я павінен заплаціць за гарбату і пірожныя!

Яўрэй уздыхае, з замусоленага партмане дастае найбольш падраную паперку і выпрастаўшы яго, кладзе на мармуровым стале. Потым устае і ляніва пакідае цёмны пакойчык, а пан Ігнацы праз дзірку ў газеце пазнае ў ім старога Шлангбаума.

Пан Ігнацы хутка дапівае шакалад і ўцякае з цукерні на вуліцу. Ужо надакучыў яму аўкцыён, які ў яго ў вушах і ў галаве. Хоча нейкім чынам правесці пэўны час і заўважыўшы адчынены касцёл Капуцынаў накіроўваецца да яго, будучы ўпэўненым, што ў храме знойдзе спакой, прыемны халадок, і найперш, што там як найменш не будзе чуць пра аўкцыён.

Ён уваходзіць у касцёл і сапраўды знаходзіць там цішу і прахалоду, а да ўсяго яшчэ нябожчыка на катафалку, абкружанага свечкамі, якія яшчэ не запалілі, і кветкамі,якія ўжо не пахнуць. Ад пэўнага часу пан Ігнацы не любіць выгляду  труны, таму паварочвае налева і бачыць жанчыну ў чорным адзенні, якая кленчыць на падлозе з пліткі. Гэта баранэса Кшэшоўска, вельмі сагнутая да зямлі, б’е сябе ў грудзі і штохвіліны падносіць хустачку да вачэй.

“Я ўпэўнены, што яна моліцца за тое, каб дом Ленцкага прадаўся за шэсцьдзесят тысяч рублёў”, - думае пан Ігнацы. Але паколькі і выгляд пані Кшэшоўскай не здаецца яму прывабным, то адступае на пальчыках і пераходзіць на правы бок касцёла.

Тут знаходзіцца пара жанчын: адна напаўголас прамаўляе ружанец, другая спіць. Зрэшты нікога больш, толькі з-за калоны выхіляецца сярэдняга росту мужчына, з энергічнай паходкай, нягледзячы на сівыя валасы, які шэпча малітву з узнятым тварам.

Жэцкі пазнае ў ім пана Ленцкага і думае:

“Я ўпэўнены, што гэты просіць Бога, каб яго дом прадаўся за сто дваццаць тысяч рублёў…” Потым хутка пакідае касцёл, задумваючыся, якім жа чынам добры Бог задаволіць супярэчлівыя жаданні пані баранэсы Кшэшоўскай і пана Томаша Ленцкага?

Не знайшоўшы таго, што шукаў, ні ў цукерні, ні ў касцёле, пан Ігнацы пачынае шпацыраваць па вуліцы, недалёка ад судовага будынка. Ён вельмі збянтэжаны; здаецца яму, што кожны прахожы пазірае яму са здзекам прама ў вочы, нібыта гаворыць: “Не лепш бы табе, стары гультай, пільнаваць магазін?”, і што з кожнай брычкі выскачыць хто-небудзь з “паноў”, паведамляючы яму, што магазін згарэў ці разбурыўся. Таму ён зноў думае: ці не лепш было махнуць рукой на выйгрыш аўкцыёна, ды вярнуцца да сваіх кніг і прылаўка, калі раптам чуе роспачны крык.

Гэта нейкі яўрэй  выхіліўся праз вакно судовай залы і штосьці крыкнуў да грамады сваіх адзінавернікаў, якія на гэты крык кінуліся да дзвярэй, ціснучы адзін аднаго, штурхаючы спакойных прахожых і тупаючы нецярпліва нагамі як спалоханае стада авечак у цеснай аўчарні. “Ага, ужо пачаўся аўкцыён!” – кажа сабе пан Ігнацы, ідучы за імі наверх.

У гэту хвіліну ён адчувае, што хтосьці ззаду схапіў яго за плячо, і павярнуўшы  галаву, бачыць таго самавітага пана, які ад Шлангбаума атрымаў у цукерні рубель задатку. Тоўсты пан відавочна вельмі спяшаецца, бо абодвума кулакамі таруе сабе дарогу паміж сціснутай масы цел іудзеяў, крычачы:

- Убок, паршыўцы, калі я іду на аўкцыён!...

Яўрэі насуперак сваім звычаям разыходзяцца і пазіраюць на яго са здзіўленнем.

-       Якія ён павінен мець грошы! – бурчыць  адзін з іх свайму суседу.

Пан Ігнацы, які нашмат менш смелы,чым тоўсты ягамосць, замест таго, каб пхнуцца,як  той, ён аддаецца на ласку ці няласку лёсу. Плынь іудзеяў абкружае яго з усіх бакоў. Перад сабой ён бачыць замусолены каўнер, брудны шалік і яшчэ больш брудную шыю. За сабой адчувае пах свежай цыбулі; з правага боку нейкая сівая барада кладзецца на яго ключыцу, а з левага боку  моцны локаць прыціскае яму руку аж да здранцвення.

Яго ціснуць, штурхаюць, цягаюць за адзенне. Хтосьці хапае яго за ногі, хтосьці лезе ў кішэнь, хтосьці ўдарае паміж лапатак. Надыходзіць момант, падчас якога пан Ігнацы лічыць, што яму зламаюць грудную клетку. Узнімае вочы да неба і бачыць, што ён у дзвярах. Ужо,ужо… задушаць яго… Раптам ён адчувае перад сабой пустое месца, удараецца галавой у чыёсьці тулава, не досыць старанна закрытае палой сурдута, і – аказваецца ў зале. Уздыхнуў… За ім чуюцца крыкі і лаянка ўдзельнікаў аўкцыёна, і ад часу да часу вокрыкі швейцара:

-       Навошта панове так штурхаюцца… Што ж вы, жывёлы, ці што?...

“Я не ведаў, што так цяжка трапіць на аўкцыён!...” – уздыхае пан Ігнацы.

Ён мінае дзве залы, такія пустыя, што не відаць у іх ані крэсла на падлозе, ні цвіка ў сцяне. Залы гэтыя ствараюць фае аднаго з аддзелаў суда, але вельмі светлыя і вясёлыя. Праз адчыненыя вокны ўліваюцца сюды патокі сонечнага бляску і гарачы ліпеньскі вецер, насычаны варшаўскім пылам. Пан Ігнацы чуе чырыканне вараб’ёў і няспынны грукат брычак і яго ахоплівае дзіўнае пачуццё дысгармоніі.

“Ці падобна. – кажа ён, - каб суд выглядаў такім пустым як ненаняты пакой  і – такім вясёлым?...”

Яму здаецца, што закратаваныя вокны і шэрыя сцены, якія пабліскваюць ад вільгаці і абвешаныя кайданамі, непараўнальна лепш адпавядалі б зале, у якой асуджаюць людзей на пажыццёвае ці часовае зняволенні.

Але вось і галоўная зала, у якую бягуць усе іудзеі  і дзе збіраецца ўся кліентура аўкцыёна. Гэта пакой настолькі шырокі, што можна было б у ім танцаваць мазурку на сорак пар, калі б не нізкі бар’ер, які падзяляе яго на дзве часткі: цывільную і аўкцыённую. У частцы цывільнай знаходзяцца некалькі плеценых канап, у аўкцыённай частцы – эстрада, а на ёй вялікі стол, які мае форму ражка, пакрытага зялёным сукном. За сталом заўважае пан Ігнацы трох саноўнікаў з ланцугамі на шыі і сенатарскай  паважлівасцю на тварах; гэта судовыя выканаўцы. На стале перад кожным саноўнікам  ляжыць стос папер, у якіх апісана выстаўленая на продаж нерухомасць. Паміж сталом і бар’ерам, а таксама перад бар’ерам, таўчэцца грамада зацікаўленых. Ва ўсіх іх задраныя галовы і яны пазіраюць на судовых выканаўцаў з такім засяроджаннем духу, у якім маглі б ім пазайздросціць натхнёныя аскеты, якія пазіраюць на святыя вобразы.

У зале нягледзячы на адчыненыя вокны адчуваецца пах штосьці накшталт водару гіяцынта і старой замазкі. Пан Ігнацы здагадваецца, што гэта пах ад лапсердакоў. За выключэннем грукату брычак, у зале досыць ціха. Судовыя выканаўцы маўчаць, паглыбленыя ў свае акты, пакупнікі таксама маўчаць, засяродзіўшы позіркі на выканаўцах; астатняя грамадскасць, сабраная ў цывільнай палове памяшкання і падзеленая на групы, папраўдзе-та шуміць, але паціху. Не на іх карысць, калі іх пачуюць. Таму гучней  чуецца енк баранэсы Кшэшоўскай, якая трымаючы свайго адваката за борты фрака гаворыць з ліхаманкавай паспешнасцю:

- Я малю вас, не сыходзьце… Ну… дам вам усё, што захочаце…

- Толькі, пані баранэса, без ніякіх пагроз! – адказвае адвакат.

- Я зусім не пагражаю, але не пакідайце мяне, пане!... – выгаворвае з сапраздным пачуццём баранэса.

- Я прыйду на аўкцыён, але цяпер павінен ісці да майго забойцы…

- Так!... значыць бедны забойца больш абуджае ў вас спачування, чым пакінутая жанчына, у якой маёмасць, гонар, спакой…

Закрануты гэтым адвакат уцякае так хутка, што яго штаны здаюцца яшчэ больш выцягнутымі на каленах, чым з’яўляюцца на самой справе. Баранэса хоча за ім бегчы, але ў гэты момант падае ў абдымкі якогасьці  ягамосця, які носіць вельмі сінія акуляры і мае выраз твару  царкоўнага вартаўніка.

- У чым справа, дарагая пані? – прамаўляе салодка ягамосць у сініх акулярах. – Ніводзін адвакат не падніме вам цаны за дом… Я ёсць для гэтага… Дасцё адзін працэнт з кожнай тысячы рублёў вышэйшай за пачатковую суму і дваццаць рублёў на выдаткі… Баранэса Кшэшоўска адскаквае ад яго выгнуўшыся назад як артыстка,якая іграе трагічную ролю, адказвае яму толькі адным словам:

- Шатан!

Ягамосць у акулярах адчувае, што яму не пашчасціла, і адступае разгублены. Адначасова перад ім з’яўляецца іншы ягамосць, у якога выраз твару закончанага лайдака, і штосьці яму шэпча на працягу некалькіх хвілін з вельмі ажыўленай жэстыкуляцыяй. Пан Ігнацы ўпэўнены, што гэтыя два паны паб’юцца, але яны аднак разыходзяцца вельмі спакойна, а ягамосць з выразам твару  лайдака падыходзіць да баранэсы Кшэшоўскай і гаворыць напаўголас:

- Калі пані баранэса чымсьці рызыкуеце, то можам не дапусціць нават да сямідзесяці тысяч рублёў.

- Збаўца! – ускліквае баранэса. – Ты бачыш перад сабой жанчыну пакрыўджаную і засмучаную, чые маёмасць, гонар, спакой…

- Што мне да таго гонару, - кажа ягамосць з фізіяноміяй лайдака. – Дасцё дзесяць рублёў задатку? 

Яны адыходзяць абое ў самы далёкі кут залы і на вачах пана Ігнацыя хаваюцца за групай іудзеяў. У гэтай групе знаходзіцца стары Шлангбаум і маладзён без барады, такі бледны і схуднелы, што пан Ігнацы падумаў, што вельмі нядаўна узяў шлюб. Стары Шлангбаум штосьці расказвае худому яўрэю, у якога усё больш вытарашчваюцца вочы, што ж бы ён яму такое гаварыў? Пан Ігнацы не можа здагадацца.

Ён адварочваецца ў іншы бок залы і заўважае за пару крокаў ад сябе пана Ленцкага з яго адвакатам, якому відавочна сумна і які хацеў бы кудысьці пайсці.

- Хоць бы сто пятнаццаць… ну – сто дзесяць тысяч!... – гаворыць пан Ленцкі. – Напэўна ж, пане адвакат, вы павінны ведаць нейкія спосабы…

-Гм!...гм!...- кажа адвакат, з сумам пазіраючы на дзверы. – Вы жадаеце занадта высокую цану… Сто дваццаць тысяч за дом, за які давалі шэсцьдзесят…

- Але ж, пане, ён каштаваў мне сто тысяч…

-Так… Гм!... гм!... Вы крыху пераплацілі…

- Я ж, - перапыняе яго пан Ленцкі, - хачу толькі сто дзесяць… І здаецца мне, што як сабе хочаце, але на гэты раз вы павінны мне дапамагчы… Ёсць жа пэўныя спосабы, якіх я не ведаю, не будучы юрыстам…

- Гм!... гм!... – бурчыць адвакат. На шчасце адзін з сяброў выклікае  яго з залы (апрануты таксама ў фрак з сярэбраным значком); праз хвіліну падыходзіць да пана Ленцкага ягамосць у сініх акулярах, з выразам твару царкоўнага вартаўніка, і кажа:

- У чым справа, пан граф?... Ніводзін адвакат не падніме цану на дом… Для гэтага ёсць я… Дасцё дваццаць рублёў на выдаткі і адзін працэнт з кожнай тысячы вышэй за шэсцьдзесят тысяч…

Пан Ленцкі пазірае на царкоўнага вартаўніка з вялікай пагардай, кладзе нават абедзве рукі ў кішэні штаноў (што яму самому здаецца дзіўным) і кажа:

- Я дам адзін працэнт з кожнай тысячы вышэй за сто дваццаць тысяч…

- Я перапрашаю пана графа…

- Стой! – перапыняе пан Ленцкі. – Вышэй за сто дзесяць…

- Перапрашаю…

- За сто…

- Перапрашаю.

- А каб на вас пярун!... Дык колькі хочаш?

- Адзін працэнцік ад сумы, вышэйшай за семдзесят і дваццаць рубельчыкаў на выдаткі… - кажа царкоўны вартаўнік, кланяючыся да зямлі.

- Дзесяць рублёў возьмеш? – пытаецца фіялетавы ад злосці пан Ленцкі.

- Я і рубельчыкам не буду пагарджаць…

Пан Ленцкі вымае раскошнае партмане, з яго цэлы пук з шэлестам дзесяцірублёвак і адну з іх дае “вартаўніку”, які схіляецца да зямлі.

- Убачыце, яснавяльможны пане, - шэпча “вартаўнік”.

Побач з панам Ленцкім стаяць два яўрэі: адзін высокі, смуглы, з барадой настолькі чорнай, што пераходзіць у сіні колер, другі лысы, з такімі доўгімі бакенбардамі, што дакранаюцца да бартоў сурдута. Джэнтльмен з бакенбардамі ад выгляду дзесяцірублёвак пана Ленцкага ўсміхаецца і кажа напаўголас прыгожаму брунету:

- Бачыце, пане, гэтыя грошы ў гэтага шляхціца… Чуеце, пане, як яны гучаць?... Яны так рады, што мяне бачаць… Разумееце гэта, пане Цынадэр?...

- Ленцкі ваш кліент? – пытае прыгожы брунет.

- Чаму ён не можа быць мой?

- Што ў яго ёсць?... – кажа брунет.

- У яго ёсць… ёсць – сястра ў Кракаве, якая, разумееце, запісала для яго дачкі…

- А калі яна нічога не запісала?...

Джэнтльмен з бакенбардамі на хвіліну занепакойваецца.

- Толькі мне пане не кажыце такое глупства!... Чаму сястра з Кракава не павінна ім запісаць, калі яна хворая?...

- Я нічога не ведаю, - адказвае прыгожы брунет. (Пан Ігнацы прызнаецца ў душы, што такога прыгожага мужчыну яшчэ ніколі небачыў.)

- Але ў яго ёсць дачка, пане Цынадэр… - кажа неспакойна ўладальнік буйных бакенбардаў. – Вы ведаеце яго дачку, гэтую панну Ізабэлу, пане Цынадэр? Я сам даў бы ёй, і без торгу, сто рублёў…

- Я б даў сто пяцьдзесят, - сказаў прыгожы брунет – але аднак жа сам Ленцкі -  гэта няпэўная справа.

- Няпэўная?... А пан Вакульскі гэта што?...

- Пан Вакульскі, ну… гэта вялікая справа, - адказвае брунет. – Але яна дурніца і Ленцкі дурань, і ўсе яны дурні. І яны загубяць гэтага Вакульскага, а ён ім не дасць рады…

У пана Ігнацыя пацямнела ў вачах.

“Езус, Марыя! – шэпча ён. – Значыць ужо нават падчас аўкцыёнаў кажуць пра Вакульскага і пра яе… І яшчэ прадказваюць, што яна яго загубіць… Езус Марыя!...”

Каля стала, занятага судовымі выканаўцамі, адбываецца невялікая суматоха; усе гледачы пхнуцца ў гэтым кірунку. Стары Шлангбаум таксама набліжаецца да стала, а па дарозе ківае на хваравітага яўрэя і нязначна падміргвае тоўстаму пану, з якім нядаўна размаўляў у цукерні.

У гэты ж час убягае адвакат пані Кшэшоўскай; не пазіраючы на яе, ён займае месца перад сталом і мармыча выканаўцу:

- Хутчэй, пане, хутчэй, бо далібог! У мяне няма часу…

Праз некалькі хвілін пасля адваката ўваходзіць у залу новая група асоб. Там сямейная пара, па прафесіі мяснікі, таксама старая дама з унукам, якому крыху больш за дзесяць гадоў і два паны: адзін бадзёры і сівы, другі кучаравы, падобны да сухотніка. У абодвух лагодны выраз твару і паношанае адзенне, толькі ад іх выгляду іудзеі пачынаюць шаптацца і паказваць пальцамі з выразам здзіўлення і павагі.

Абодва стаяць так блізка да пана Ігнацыя, што той міжволі павінен выслухваць парады, якія сівы ягамосць дае кучараваму:

-       Рабі, кажу табе, Ксаверы, як я. Я не спяшаюся, клянуся Богам. Ужо тры гады, кажу табе, я хачу купіць невялікі домік, вось такі сабе за сто, за дзвесце тысяч, на старасць, але не спяшаюся. Я вычытваю сабе, якія дамы ідуць на аўкцыён, аглядаю іх паціху, падлічваю сабе ў галаве, а потым – заходжу сабе сюды і слухаю, што людзі даюць. І калі, кажу табе, ужо атрымаў вопыт і ў гэтым годзе хацеў ужо што-небудзь купіць, цэны як раз неспадзявана падскочылі, псякрэў, і я вымушаны наноў падлічваць… Але як удвух пачнём прыслухоўвацца, то скажу табе: зробім справу…

-       Ціха! – закрычалі з-за стала.

У зале сціхла, а пан Ігнацы слухае вопіс камяніцы, размяшчанай там-та і там-та, якая мае тры флігелі і чатыры паверхі, плошчу, сад і г.д. Падчас гэтага важнага дзеяння пан Ленцкі робіцца па чарзе то белым, то фіялетавым, а пані Кшэшоўская штохвіліны падносіць да носа крыштальны флакончык у залатой аправе.

- Я ведаю гэты дом! – выкрыквае раптам ягамосць у сініх акулярах з выразам твару царкоўнага вартаўніка. – Я ведаю гэты дом!... З зачыненымі вачамі ён варты сто дваццаць тысяч рублёў…

- Што вы пане кажаце! – адгукаецца пан з тварам лайдака, які стаіць побач з Кшэшоўскай. – Што гэта за дом?... Развалюха… трупярня!...

Пан Ленцкі робіцца цалкам фіялетавы. Ён ківае на вартаўніка і пытае яго шэптам:

-       Хто гэты нягоднік?...

-       Той? – пытае вартаўнік. -  Гэта мярзотнік! Не зважайце на яго, пан граф. І кажа на ўвесь голас: - Слова гонару, за гэты дом можна даць смела сто трыццаць тысяч…

-       Хто гэты нікчэмнік? – пытае баранэса ягамосця з лайдацкім выразам твару. – Хто гэта ў сініх акулярах?...

-       Той?... – адказвае запытаны. – Гэта вядомы мярзотнік… нядаўна сядзеў на Павяку… Не звайжаце, пані, на яго… Нават плюнуць не варта…

-       Ціха там!... – крычыць уладны голас з-за стала.

Вартаўнік міргае пану Ленцкаму, усміхаючыся фамільярна, і пхнецца да стала сярод пакупнікоў. Іх чатыры: адвакат баранэсы, тоўсты пан, стары Шлангбаум і хваравіты яўрэй, побач з якім становіцца “вартаўнік”.

-       Шэсцьдзесят тысяч і пяцьсот рублёў, - кажа ціха адвакат пані Кшэшоўскай.

-       Далібог! Больш не каштуе, - заўважае ягамосць з тварам лайдака.

Баранэса трыўмфальна пазірае на пана Ленцкага.

-       Шэсцьдзесят пяць… - прамаўляе самавіты пан.

-       Шэсцьдзесят пяць тысяч і сто рублёў, - выкрыквае бледны яўрэйчык.

-       Шэсцьдзесят шэсць… - дадае Шлангбаум.

-       Семдзесят тысяч! – крычыць “вартаўнік”

-       Ах! Ах! Ах!... – выбухвае плачам баранэса, падаючы на плеценую канапку.

Яе адвакат хутка адыходзіць ад стала і бяжыць абараняць забойцу.

-       Семдзесят пяць тысяч!... – ускліквае тоўсты пан.

-       Паміраю! – енчыць баранэса.

У зале адбываецца рух. Стары ліцьвін хапае пад руку баранэсу, якую забірае ў яго Марушэвіч, які невядома адкуль прыбыў на гэты ўрачысты выпадак.

Баранэса заходзіцца ад плачу, абапёршыся на Марушэвіча, пакідае залу, праклінаючы пры гэтым свайго адваката, суд, пакупнікоў і судовых выканаўцаў.

Пан Ленцкі злёгку ўсміхаецца, а тымчасам хваравіты яўрэй кажа: - Восемдзесят тысяч і сто рублёў…

-       Восемдзесят пяць… - дадае Шлангбаум.

Пан Ленцкі ўвесь пераўтвараецца ў зрок і слых. Зрокам заўважае ўжо толькі трох пакупнікоў, а слыхам выхоплівае  словы тоўстага пана:

-       Восемдзесят восем тысяч…

-       Восемдзесят восем і сто рублёў, - кажа мізэрны яўрэйчык.

-       Няхай будзе дзевяноста, - заканчвае стары Шлангбаум, удараючы рукой па стале. – Дзевяноста тысяч, - кажа выканаўца, - раз…

Пан Ленцкі, забыўшыся пра этыкет, нахіляецца да “вартаўніка” і шэпча яму:

-       Перабівайце ж, пане!...

-       Што ж вы так павольна? – пытаецца “вартаўнік” хваравітага яўрэйчыка.

-       А што вы, пане, скандаліце? – прамаўляе да “вартаўніка” другі выканаўца. – Вы купіце дом ці што?... Выходзьце адсюль!...

-       Дзевяноста тысяч …два! – крычыць выканаўца.

Пан Ленцкі робіцца шэрым з твару.

-       Дзевяноста тысяч рублёў … тры!... – паўтарае выканаўца і ўдарае  малым малаточкам па зялёным сукне.

-       Шлангбаум купіў! – чуецца нечы голас у зале. Пан Ленцкі азіраецца навокал нічога не бачачы і толькі цяпер заўважае свайго адваката.

-       А, пане мецэнат, - кажа ён дрыжачым голасам – так не пойдзе!...

-       Што не пойдзе?

-       Не пойдзе… гэта бестактоўна!... – паўтарае абураны пан Ленцкі.

-       Што не пойдзе?... – адказвае ужо крыху раздражнёны адвакат. – Пасля аплаты іпатэчных даўгоў вы маеце прыбытку трыццаць тысяч рублёў…

-       Але мне гэты дом каштаваў сто тысяч, а мог бы пайсці, калі б лепш піль-на-ва-лі… за сто дваццаць тысяч…

-       Так, - пацвердзіў “вартаўнік” – дом варты са сто дваццаць тысяч…

-       О!... чуеце, пане мецэнат? – кажа пан Ленцкі. – Калі б дагледзелі…

-       Але ж, пане, калі ласка не гаварыце мне дзёрзкасцяў!... Вы слухаеце парад патайных дарадчыкаў, нягоднікаў з Павяка…

-       О, я вельмі папрасіў бы… - адказвае абражаны “вартаўнік” – Не кожны з’яўляецца нягоднікам, хто сядзеў на Павяку… А што да парад…

-       Так… дом быў варты сто дваццаць тысяч! – адгукаецца зусім нечаканы саюзнік у асобе ягамосця з лайдацкім тварам.

Пан Ленцкі пазірае на яго шклянымі вачыма, але яшчэ не можа арыентавацца ў сітуацыі. Не развітваецца з адвакатам, надзяе ў зале капялюш і выходзячы бурчыць:

“Я страціў з-за яўрэяў і адвакатаў амаль трыццаць тысяч рублёў… Можна было атрымаць сто дваццаць тысяч…”

І стары Шлангбаум ужо выходзіць; раптам заступае яму дарогу пан Цынадэр, той прыгожы брунет, якому роўнага ніколі не бачыў пан Ігнацы.

- Што гэта вы за справы робіце, пане Шлангбаум? – кажа прыгожы брунет. – Гэты дом можна было купіць за семдзесят адну тысячу. Ён сёння больш не каштуе…

- Для аднаго не каштуе, для другога каштуе; я заўсёды раблю толькі добрыя справы, - адказвае задумліва Шлангбаум.

Нарэшце і Жэцкі пакідае залу, у якой адбываецца іншы аўкцыён і збірецца новая публіка. Пан Ігнацы павольна сыходзіць па сходах і думае:

“І значыць дом купіў Шлангбаум, і значыць за дзевяноста тысяч, як прадказваў Клейн. Ну, але ж Шлангбаум гэта не Вакульскі… Стах не зрабіў такога глупства… Не!... І з гэтай паннай Ізабэлай фарс, плёткі…”