Без лица

КолОром голубым пастельным
Покрашу брови
Без лица
Он к цвету подойдёт метели
Ноябрьской
Первой
И раз дцать
Взгляд как курсор я поднимаю
От тёмных силуэтов древ
И снег я над землёй включаю
И сонмы звёзд - и им гореть.

For me - TheTimes: Jeszcze wśród ludzi dzień...

For me - TheTimes: Jeszcze wśród ludzi dzień...: Ty nie zobaczysz już mego słońca Ja nie zobaczę twojego Dopadliśmy w życiu niemał do końca Nuż jeszcze puszkę węgla z płuc trochę węgla ...

Dla siosrty

W jesennym pięknym dniu
Jest twoje święto, siostro,
Jak wyższa Lubość
nasz rozjaśnia świat,
Tak każde lato, jesień, zimę, wiosnę
żyć z radością!
I życzyć całej Ziemi nad 100 lat
żyć z mocą, żyć z życzeniem
by pod Słońcem
Nigdy w przyszłości niech nie będzie wojny,
Ojczysty dom pomocą jest bez końca
I kraj rodziny każdemu jest swój.

Дарунак ( с построчным переводом)

Каб не прыйшлося больш правучваць вам, сябры,
Любіце жыць, тварыць, ствараць, вучыцца,
Яшчэ не ўсе напісаныя буквары,
І працы многа, не ўсяго змаглі дабіцца,
І ведаў добрых ў свеце шмат, а свет - Сусвет,
І нам на свеце жыць яшчэ няўрымсліва,
Павінен быць яшчэ і добры Лад, і добры Хлеб,
Дарунак нам - не кланяцца, не падаць ніцма,
А біць паклоны - гэта не для нас,
Запомніце на доўгі-доўгі Час.



Чтоб не пришлось вам больше проучивать, друзья,
Любите жить, творить, создавать, учиться,
Еще не все буквари написаны
И много работы, еще мы не всего добились,
И знаний добрых много в мире, а мир - Вселенная,
И нам на свете жить еще, трудясь,
И должен быть еще и добрый Мир, и добрый Хлеб,
Подарок нам - не кланяться, не падать на колени,
А бить поклоны - это не для нас
Запомните на долгое-долгое Время.

Па Сутнасці мы роўныя усе
Ўсе ўкінутыя ў свет
А свет бясконцы
Жыццё і існасць
І трава ў расе
І кожнаму -
сапраўднае жыццё
пад Сонцам

Жыццё - нам скарб
Мы ім адораны Сусветамі
Мы на Зямлі пакуль што -
З тым жывём.
Хто ролямі жыве, а хто сюжэтамі,
Хто застаецца для жыцця паэтамі,
Хто фарбамі нам дадае Любві
Той вышняе Любві, якой не скончыцца
І верціцца разумная Зямля пад Сонцам
І гэты свет, і кожны з нас - Сусвет.

Nikt nie jest prorokiem między swymi. Никто не пророк среди своих

А! - сказал, услышав такое название, мой приятель.

„Nul n’est prophete en son pays...'' - Почему же не дать французское звучание?

Я был бы рад от всей души, но как-то не выходит.

Почему не должно получаться? - ответил он. Ты шер Воршилло только начинаешь 

литературную карьеру; твоя фамилия еще ничего не говорит - Пардон! мой дорогой, но она ничего
и взаправду не говорит. Говорю тебе, что половина  из тех, что будет читать твою писанину, 
- будет читать исключительно потому, что ты дашь ей французское название.

• 
  

Я думаю, пока думается, так. Название для рассказа - это то же самое, что и фамилия для человека.

Этот же мой приятель имеет столько опыта сколько и юмора - это он меня и научил, что фамилия имеет большое значение для человека. И я долгое время всё взвешивал и по этому вопросу и по многим другим.

Нужно наконец найти выход, - сказал он мне. - Ты, Воршилло знаешь выход?

Что ты говоришь?

Не спрашивай никогда таким образом: “Что ты говоришь?” Это дурной тон.

Ты заметил, что люди с дурным тоном часто повторяют выражение “ говорит, говорит, лежит”.

Заметил

Я прошу прощения, что говорю тебе это, но я познакомил тебя с паном Х, 
с нашим славным W., с графом М; словом, в наши славные круги,
в которые если хочешь войти, нужно обязательно быть согбенным.

О чем это ты меня спрашивал?

Есть  ли у тебя выход, правила? Вчера я видел, как разговаривая с князем С., ты выглядел как само
несчастье и ковырял при этом в ухе пальцем. Это бездумно! И доказывает то, что или у тебя совершенно
нет правил, или, что еще хуже, они у тебя изменчивы.

Я сильно покраснел и должен был признать, что, действительно, у меня правил нет.
Но, читатель! не беспокойся, мой приятель дал мне правила, которых я сейчас все же

придерживаюсь и согласно которым, если не продемонстрирую их в этом рассказе,

то вина будет скорее случайной описки, чем благих намерений.
После чего я могу уже и приступить к самому рассказу.

Сейчас пишут много рассказов, героями которых являются какие-то люди или даже такие сферы, о которых говоря, каждый хорошо воспитанный человек всегда добавляет выражение “за позволением”.

Я сам слышал, как сенаторова К…, представляя пани L известного артиста  W, произнесла:

Пани позволит представить пана…. Pardon! quel est votre nom?... a!! пана W...mais il a

aśsez de talent, pour nous amuser, добавила она потише.
Талант может заменить фамилию и открыть пути, обычно закрытые для “простых смертных”. 
Нужно только уметь сгибаться. К несчастью или к счастью, мой герой не был ни поэтом, ни художником, ни музыкантом, ни скульптором, и вообще длинноволосые музы к нему не питали любви; у него не было состояния, положения, не был богатым, не было у него искрометного юмора, вряд ли был воспитан, не имел ничего из того о чем упоминал еще выше.

Что же у него было?

27 лет.

О, это немного.

В том и дело, что был молод, но было и еще кое-что кроме этого: между местечком М и Хлодницей,
собственностью паньства Хлодно, у него был Мжинек.

Qu'est-ce que ćest que ęa? - поправить французским шрифтом
Это также было немного. Домик с садиком, окруженным орешником, и плавной речкой с тенистыми берегами, да три, нецелые даже волоки земли.
Но это еще не всё: было и что-то иное, и если бы он об этом думал, придало бы ему явно положение в обществе.
Его звали Вильк Гарбоветский.
Кто знает хоть немного историю прошлого, тот может быть слышал о Гарбоветских, которые во времена Тарногродской конфедерации мужественно сражались с Саксами. Я правда не знал, сами ли себя они называли Волками, но приятель, которого я упоминал выше, посвятил меня.
Он в геральдике больше  меня силён, потому и знал, что мой герой имел около пятнадцати сенаторов в роду и прозвище Волк получила эта семья уже давно за какой-то героический поступок.
Всё это может быть, но сам Вильк Гарбоветский, которого я знал, ничего об этом не знал и никогда не считал чем-то важным, что его зовут Вильк Гарбовецкий. К моему стыду - мой герой не ценил в себе происхождение.
Иногда все же оно в нем просыпалось, но к сожалению, он считал, что это не было добрым признаком происхождения, и объяснял это всего лишь оскорбленным личным достоинством. Однажды, например, богатый чулочный фабрикант, у которого - я признаю это снова со стыдом - Вильк давал уроки - проводил его по своим апартаментам.

Пане, видите, эту консоль? - спросил он.

Вижу.

Вы думаете, что это?

Думаю, что это консоль.

Ты думаешь, что это мрамор? признайся, ведь так? Это не мрамор, это алебастр.
Ты видел что-либо подобное?

Вильк поморщился от последнего вопроса - фабрикант проводил его далее.

Видишь, пане, эту шкатулку?

Вижу.

Пане, вы думаете, что этот вензель на ней из чего?

Из бронзы.

Вы, пане, думаете что это бронза? Тут фабрикант причмокнул, почти всхлипнул, прихлопнул и 
добавил в тихом блаженстве:

• Зо-ло-то! Вы, пане, видели что-либо подобное?

Вильк смерил его взглядом с головы до пят. Фабрикант не заметил этого и еще добродушно добавил: У кого есть такие вещи, тот в выигрыше.

А через минуту еще сказал:

Видите, пане, этот портрет? ( тут он указал на собственный портрет, который висел между двумя
зеркалами в салоне)

Вижу - это видимо золотой телец?

Телец - это телец, а это мой портрет. Где вы видите здесь рога? О чем вы говорите?

Что тот, кто рисовал тельца, нарисовал вас, пан… а рога в вашем сейфе.

Ну и ну! Волк обнажил старошляхетские зубы - так говорят в Варшаве.

Но Вильк посчитал, что выражение “старошляхетские” было глупостью, и несмотря на мои представления, что оно лишает факт колорита, не хотел отказываться от мнения.

А пусть меня не убивает своим богатством! - Homo sum, - повторял он с некоторой грустью.

Эти ошибочные понятия закрыли в нем жизнь. Он был вынужден работать и бороться с бедностью. Да, если бы у него было счастье, то наверное у него бы прояснилось бы в голове.
Такого же мнения был и мой приятель. Собственно Вильк был чудаковат.Я его спрашиваю однажды, почему он так работает, уже имея некий грош, и что думает делать дальше?
Поле пахать, - ответил он коротко.
Я удивился.

Слушай, Воршилло! - говорил я далее. Не будем о том, что мне лично нравится поле и меня к нему тянет,
но у меня и другие цели. 

Распространение здравых и достойных правил, несмотря на то, что сто глупцов над ними смеются,
это долг достойного человека. 

В городе - костер мысли; у вас тут литераторы, газеты, книги, что хочешь! - в деревнях нужны примеры
- там книг не читают. 

потому я еду в деревню, чтобы быть таким примером, и еще потому, что мне так нравится.

Ах! Читатель! Я слышал вместе с тобой,что говорил глупости, но не смел  противоречить, а мой приятель, который - пример доброго тона, - не смел также, хоть не однажды оба мы посмеивались над подобными правилами. И сейчас мы их высмеиваем, но только тогда, когда Вильк вышел. Он говорил так смело и так как-то смотрел прямо в глаза, когда говорил!
И вообще, как хорошо воспитанный человек, он должен быть немного blase (вставить фр. шрифт), однако есть невыносимые правила, непрактичные, уничтожающие наше спокойствие - которые нельзя публично высмеивать, хотя бы потому, чтобы сильно не дразнить “публичность”. А так и Вильк остался в деревне. У него всегда было то, что называют сильной волей. Окончив университет, он за короткое время насобирал немного денег для небольшого состояния, каким и владел, и купил Мжинек. В Варшаве его считали сумасшедшим, но ему было неплохо, он умел держаться на поле, поскольку занимался ранее теорией хозяйствования и естественными науками. Он был весел и счастлив. Я видел все его письма, из которых первое как достаточно характерное, процитирую:
“Я всегда любил природу, писал Вильк. Душа моя сохранила всю восприимчивость к ее проявлениям. Если бы я был поэтом, я превозносил бы красоту моего Мжинка, но и не являясь поэтом, я чувствую ее во всей полноте. Не поверишь как я счастлив! Я опишу тебе мои: Erga kai hemerai. Тружусь как раб; утром сам выхожу в поле. Летом такие красивые восходы; в воздухе полно блеска, исключительная благодать! Свежо и чисто во всей атмосфере; с лугов поднимается ночной туман, а лягушки потихоньку умолкают; в такой момент самое время птицам дать сигнал о наступлении дня. Пробуждается земля, пробуждается и весь; то там, то тут заскрипит журавль у колодца, где-то замычат волы. Душа радуется, Франк! Или, пастух уже играет на лигаве, или, девушка, ранняя пташка, заплетая косу напевает: “Данная! о, данная!” В небольшом костеле зазвучит сигнатура к заутрене, и я тогда произнесу патер, а после прикрикну на волов. Ну а потом уже движение по всей околице; крутятся люди и начинают пахоту. Короче говоря: я счастлив. В полдень я ложусь в тени под липами либо что-нибудь читаю, либо слушаю пение пчёл над головой. Вечерами я снова читаю или размышляю над прожитым днем и над завтрашним. Грусть меня не одолевает. Кроме старой хозяйки и нескольких паробков, я не знаю никого в околице. Через некоторое время я решил быть молчаливым примером; я решил сначала Мжинек поставить на узорный уровень: завести лад, сделать урожайной землю и получить с нее как можно большие плоды трудов - вот моя теперешняя цель. Я заметил, что здравые и достойные идеи потому трудно принимаются между людьми, потому считаются сентенциями, что те, кто их оглашает, как наименее отдают отчет в соответствующем их понимании людьми. Сколько же указывающих путь, говорящих о прекрасных правилах, должно было бы рассмеяться, смотря прямо себе же в глаза. История римских авгуров повторяется с той только разницей, что наши - то при том и главным образом - недотепы. Да, это так, Франк! недотёпства больше, чем языческой веры. Но на практике итоги и от одного, и от другого  одинаковы. Мне кажется, что понимание этого сделает меня сильнее. Я не думаю, кстати, и в будущем признавать сладко-кислые правила; я предпочитаю действие нежели диалектику.

• 
  

Японская паэтычная традыцыя на беларускай глебе (М.Басё, М.Багдановіч, А.Разанаў). Коратка, з канца ХХ ст.

Японская паэтычная  традыцыя  на  беларускай глебе
 (М.Басё, М.Багдановіч, А.Разанаў).
Усходняя і беларуская паэзія.Нехта можа заўважыць, што гэта дзве кардынальна розныя традыцыі.Але як паказвае  паэтычная практыка , узаемадапаўняльныя і ўзаемаўзбагачальныя. Ці такія яны кардынальна розныя?
Уся гісторыя зямной цывілізацыі - гэта гісторыя культурных сувязей паміж народамі.Узгадаем самы пачатак легендарнай гісторыі - слыннае Вавілонскае непаразуменне, да якога існавала адзіная "пра-мова".Гэта таксама можа стаць адпраўной кропкай для далейшага расповяду.
На працягу стагоддзяў доўжылася супрацьстаянне культур Захаду і Усходу, раздзеленых гіганцкім напластаваннем традыцый , рэлігійных вераванняў і этычных нормаў.Толькі каля 200 гадоў таму перыяд супроцьстаяння скончыўся, плаўна перайшоў у перыяд збліжэння.
Усё ХІХ ст. было адзначана прагаю пісьменнікаў і мастакоў Захаду да мастацтва  нібы Усходу (спачатку да газэляў Хафіза, рубаі Хайяма, сур з Карана, а потым, у ХХ стагоддзі  сапраўдны "япанізм " у еўрапейскім мастацтве прывёў да нараджэння Art nouveau "Новага мастацтва"). Японскай літаратурнай спадчынай былі зацікаўлены пазней французскія паэты Г.Апалінэр, П.Элюар, амерыканскі Э.Паунд, рускія В.Брусаў, К,Бальмонт, В, Хлебнікаў, беларускі М.Багдановіч.
Менавіта М.Багдановіч на пачатку ХХ ст. адкрыў беларускаму чытачу сродкамі роднай мовы мастацтва японскіх танка. 4 танка па-беларуску, датуемыя прыблізна 1915 годам - выдатны ўзор наследавання японскай паэтычнай традыцыі. Яны дасканала перадаюць метрыку і строфіку японскіх танка, што паходзяць з народных японскіх песень("ута").Танка - "кароткая песня" - пяцірадкоўе з памерам 5-7-5-7-7. Усяго  31 склад, а ў канцы трэцяга радка абавязкова павінна быць цэзура, якую, дарэчы, дасканала перадаў М.Багдановіч у сваіх творах на японскую тэму, названых ім песнямі.
Танка М.Багдановіча нельга назваць перакладамі, гэта хутчэй стылізацыі. Яны, як і арыгіналы аптымальна спалучаюць у сабе лаканізм кароткай формы з насычанасцю лірычнага зместу.
У Японіі яшчэ ў  9-10 ст.ст.жанр танка дасягае свайго росквіту .Паступова ішла кананізацыя яе тэматыкі, выяўленчых сродкаў . Майстры японскіх танка (Хэндзё, Кісэн, Міцунэ, Цураюкі ) распрацавалі гэту лірычную форму.Значнае месца ў сістэме вобразаў і прыёмаў танка занялі алегорыя, персаніфікацыя і такія спецыфічныя катэгорыі як юкарэ-катоба, якая дапамагала праз стварэнне шматзначных вобразаў прыцягненню шырокіх асацыяцый ў змест твораў., і энга, што уяўляе сабой асаблівы падбор слоў, звязаных між сабой самай разнабаковай асацыятыўнай сувяззю.Асноўнымі патрабаваннямі да гэтых твораў з'яўляюцца семантычная ёмкасць і выяўленне "эстэтычнай  каштоўнасці рэчаў" мона- но- аварэ.Апошняе ўзыходзіла каранямі да філасофіі мастацтва таго часу, якая сцвярджала , што кожнаму прадмету і з'яве  ўласціва непаўторная "чароўнасць" - аварэ, асаблівая, характэрная толькі для яго эстэтычная каштоўнасць , якая часцей за ўсё прыхавана і яе патрэбна знайсці і адлюстраваць.Задача стваральнікаў танка - выявіць і выразіць заключаную ў прадмеце ці з'яве аварэ, пры чым вялікая ўвага надавалася індывідуальнаму успрыняццю рэчаіснасці аўтарам. Возьмем  прыклады  з твораў М.Багдановіча , якія можна падзяліць згодна  з сістэматызацыяй  японскага сярэнявечнага тэарэтыка Цураюкі на некалькі тэм: рамантычная элегія , лірыка хуткаплыннасці жыцця, старасці, лірыка горычы жыцця.
Зразумела, выкарыстоўваюцца паэтам вобразы, блізкія для ўспрыняцця беларускаму чытачу:
Мілая, згадай:
Веяла цёплай вясной
І вішні цвілі.
Калыхнуў я галіну,-
Белы цвет асыпаў нас.
У японскаім арыгінальным танка хутчэй за ўсё быў бы выкарыстаны вобраз сакуры... А вось"белы цвет", што асыпаўся характэрны вобраз для канонаў танка, якія выражаюць хуткаплыўнасць жыцця, як і "лісточкі асеннія, што  крыюць ядвабам шляхі" з наступнага танка М. Багдановіча, блізкі ім і вобраз "шэрага попелу ад чорнага агнішча, развеянага вятрыскам". Удалае следаванне сілабічнай сістэме вершаскладання М. Багдановічам паходзіць яшчэ ад перакладу 1911-1912 гадоў з П. Верлена, з французскай сілабікі (дарэчы, пераклад "Асенняй песні" П.Верлена - вельмі сугучны па тэме вобразам танка аб імгненнасці і горычы чалавечега жыцця).
Танка М. Багдановіча - арыгінальныя творы, і "духасэнс" японскіх вершаў у іх перададзены дасканала.
Гаворка ішла аб пачатку ХХ ст., а японская паэтычная традыцыя ў канцы ХХ века пераўвасобілася на беларускай глебе ў паэтычныя мініяцюры аўтараў айчыннай паэзіі, у прыватнасці А. Разанава.
Як пісаў Кітамура Такоку, прадстаўнік японскага рамантызму: "На ідэю не павесіш замок. Усе вышэйшыя праявы чалавечай думкі маюць зносіны між сабой. Недарэчна чапляцца толькі за ідэі Ўсходу, так як і Захаду. Хіба не відавочная тая ісціна, што творчыя сілы нараджаюцца з абедзвюх плыняў..."[  ]
Як рэха, адгукаюцца гэтаму выказванню словы сучаснага беларускага паэта - філосафа
А. Разанава: "Працэс мыслення павінен адбывацца арганічна і натуральна. Бо яго можна так фарсіраваць, што ўвесь патэнцыял скінецца ў нейкія ўжо гатовыя рэчышчы заходняй ці ўсходняй філасофіі, а  гэта не самы плённы шлях. Самы плённы, каб тыя парасткі, што ўжо існуюць тварылі прыгожую і глыбокую філасофію."[  ]
Што датычыць паэзіі самога А. Разанава, то гэта арганічны сплаў найлепшых традыцый сусветнай літаратуры і самабытнага таленту, які ўзрос на айчыннай літаратурнай традыцыі і таму вельмі выразны і яркі.
Паэзія А. Разанава знаходзіцца больш у рэчышчы традыцый заходняй культуры, якая ў свой час асімілявала ўсходняе і ў той жа час ахвяравала сваё Усходу. Дае аб сабе знаць унутраная рознаснасць твораў А. Разанава і прадстаўніка японскай паэзіі XVII ст., заснавальніка на той час новай эстэтычнай канцэпцыі жанра хайку Мацуа Басё (1644-1694).
Хайку разам з танка з'яўляюцца нацыянальнымі формамі японскай паэзіі. Эпоха Эда, што супадае с гадамі жыцця М. Басё, прынесла ў паэзію нерыфмаваныя трохрадкоўі ў 17 складоў з чаргаваннем 5-7-5, якія з'явіліся ў выніку распаду танка на трох- і двухрадкоўі. У хайку больш імпрэсіяністычныя, чым у танка акорд, контур верша, вобраз тэмы. М. Басё распрацаваў арыгінальную эстэтычную канцэпцыю, якая легла ў аснову паэтычнай сістэмы хайку. Басё ўзвысіў штодзеннасць, адкрыўшы ў ёй душу. Ілюстрацыяй да вышэй сказанага з'яўляюцца творы са зборнікаў паэта "Косці, якія бялеюць у полі"(1664), "Мех вугалю"(1694), "Саламяны плашч малпы"(1694).
Для японскага паэта рэч - каштоўная не сваёй утылітарнай функцыяй, а сама па сабе. Басё пісаў, што "прыгожае заключаецца не ў тым, каб гаварыць аб прыгожым". Гэтыя словы як выява пастулату будызму - "Дзэн не можа быць апісаны словамі і занесены ў кнігі."
Канчатковая мэта паэтыкі Дзэн - прасвятленне (саторы) - інтуітыўнае бачанне рэчаў і з'яў, поўныя веды, дасягнутыя непасрэдна, набыццё светлага спакою ў выніку духоўнага абуджэння, пазітыўныя адносіны да рэчаў, якія існуюць, без уліку іх каштоўнасці. Матыў безасабовага - пачуцця прыналежнасці вышэйшаму быццю - адзін з асноўных прынцыпаў паэтыкі М.Басё. Поўнае духоўнае зліццё з навакольным светам, які есць непадзельгнае цэлае, дзе знікаюць процілегласці: дабро і зло, канчатковасць і бясконцасць. Усе часавыя і прасторавыя залежнасці і сувязі знікаюць у хайку, гарманізуюцца ў арганічнае цэлае. Праз саторы творца далучаецца да рытма Сусвету. Басё - мастак выступае ў ролі медыўма, які ўспрымае душой універсум.
Стан саторы для паэта гэта не адыход ад рэчаіснасці, а наадварот вяртанне да яе, пошук сутнасці ва ўсякіх праявах жыцця. Паэт адчувае "адвечную душу" сусвету. Як вынік - паэзія паўсюль - пяма непаэтычнага авкол нас. Рэалізуецца такім чынам будысцкая ідэя кармы - прыгажосць прымае ўсё новыя абліччы.
У М.Басё галоўным эстэтычным прынцыпам становіцца сабі (сум, адзінота і ў той жа час - спакойнасць і сузіранне).Ідэалам становіцца прыгажосць без бляску, як у хайку "Асенні вечар":
На голой ветке
Ворон сидит одиноко.
Осенний ветер.   (Перевод Т. Бреславец)
Ці верш "Старая сажалка":
Старый пруд
Прыгнула лягушка
Всплеск  воды.   (Перевод Т. Бреславец)
Апошні верш - вясновы хайку: цішыня старой сажалкі, на беразе якой  знаходзіцца паэт. Сум (сабі). Усплеск вады пачуў творца. "Мона - но - аварэ" - чароўнасць усплеску паспрыяла дасягненню прасветленасці, што потым нарадзіла гэты хайку. Гаварыць аб адзіноце ў японскіх вершах не абавяскова. Сабі выражаецца танюткімі настраёвымі адценнямі слоў у хайку. Сум успрымаецца як мудрая знітаванасць са светам, гармонія "я" і "не - я".
Увага м. Басё прыкавана, напрыклад, да дробных кветак пастуховай сумкі. Увогуле прыгожая традыцыйна ў японскай культуры - малое і кволае:
Всмотрелся вдруг
Цветы пастушьей сумки цветут
Возле ограды.  (Перевод Т. Бреславец)
Ці
Сыплются льдинки
Снега белая занавесь
В мелких узорах.  (Перевод Т. Бреславец)
Легкасць, зя кой выпісваюцца карціны навакольнага свету спалучана з будысцкім канонам асаблівых адносін да свету як да адзінства руху і статыкі. Трансформацыяй тэорыі "інь - янь" з'яўляюцца ў М. Басё катэгорыя фуэкі - рука
(нязменна - зменлівага). Іншы раз гэта адлюстроўваецца праз выкарыстанне ў хайку размоўнай сітуацыі ці гукапераймання для паказу матыва зімовай адзіноты:
Послышится вдруг "шорх - шорх"
В душе тоска шевельнется
Бамбук в морозную ночь. (Перевод Т. Бреславец)
Дзенскі паэт спалучае све адчуванні з'яў са  словам і з формай. Асаблівае светаадчуванне Басё вядзе да ўспрыняцця прыроды і наваколля, як увасобленай адзінай жыццёвай асновы.
Адной з асаблівых рысаў паэтыкі хайку японскага паэта з'яўляецца зпалучэнне традыцыйных вобразаў з новымі, што так сама ёсць парява катэгорыі нязменна - зменлівага.
Тишина
Через скалы сочится
Цикады звон. (Перевод Т. Бреславец)
Цыкада - традыцыйны ў японскай паэзіі вобраз - метафара незваротнасці і хуткаплыннасці жыцця. Скала - сімвал глыбіні стагоддзяў спалучаны тут з вобразам цішыні, якая паўстае ўсеабдымнай. Убачыць складанае штодзенным і простым, вечнае ў імгненным, значнае ў нязначным - прывілея паэтычнай і разам з тым філасофскай думкі. У творчасці М. Басё спалучэнне гэтых двух тыпаў мыслення арганічнае і натуральнае. Надаўшы новае гучанне традыцыйным хайку, М. Басё стварыў сваю ўласную традыцыю, пры чым вельмі каштоўную для яго наступнікаў.
У ХХ ст. творчасць М. Басё паўплывала на еўрапейскую паэзію. Не выключэнне і беларуская літаратура, у прыватнасці мініяцюры А. Разанава. Зразумела, што гэта не стылізацыі, як у
М. Багдановіча, але адчувальная іх сувязь з  духам японскай паэзіі ў галоўным - у пошуках шляхоў да дасягнення сутнасці.
Пункціры А. Разанава - творы малой формы паэзіі, якія адрозніваюцца вялікай кандэнсацыяй зместу, прасветленасцю падтэкстаў. Тут і рытм, часам, і рыфма. У пункцірах, выказаныя ў ранейшых творах думкі, набываюць больш афарыстычнае гучанне, што збліжае тыя ж спрадвечныя тыпы мыслення -  паэтычны і філасофскі ў  творчасці беларускага паэта.
З М.Басё А.Разанава збліжаюць і тэматыка, і вобразы - архетыпы ў сутнасным падтэксце, асабліва ў творах малай формы. Тут і праява нязменна - зменлівага і значнага ў нязначным.
Параўнаем радкі А.Разанава:
Сеў матылек на куст
Квяцістага бэзу -
І ўбачылі ўсе адразу,
Які фіялетавы бэз,
А матылек - бялюткі.
з  хайку М.Басё:
И осенью хочется жить
Этой бабочке: пьет торопливо
С хризантем росу.
Імпрэсіяністычныя замалюнкі акаляючага свету, лірычная  аснова якіх арганічна спалучана з філасафаваннем у беларускага паэта выяўлена ў наступным пункціры:
Паміж двумя бяздоннямі
Маўчанне
Пульсуе думка -
Голас пра маўчанне.
Гэты твор падобны на канстатацыю дактрыны маўчання (будысцкая філасофія), толькі ў спрэсаванай форме.
Ад зборніка да зборніка ў  А. Разанава ўзрастае сэнсавая напоўненасць пункціру, хаця ў асноўным яны і нясуць у сябе выкрышталізаваныя ідэі - вынікі творчага пошуку паэта. Сам паэт намагаецца адказаць на свае пытанні са зборніка "Назаўжды" (1974) радкамі тых жа пункціраў. Прычым аднасэнсавых адказаў няма - малая форма твору, як ніякая іншая, разлічана  на дадумванне чытача, на сатворчасць яго з аўтарам.
Куды? Адкуль?..-
маўчанне
Не дасць адказу час
Стаю - і сам пытанне
Іду - і сам адказ.
Гэты верш можа паслужыць эпіграфам да цэлага шэрагу твораў А.Разанава, у якіх паэтам сцвярджаецца шлях да ісціны, пошук універсальнай ідэі вечнага руху, без якога "абставіны аслепяць і аглушаць".
Часам А. Разанаў становіцца сузіральнікам падобна да дзэнскага паэта. Пункціры з пазнейшага зборніка А. Разанава "Вастрыё стралы"(1990) як рэха слоў японскага паэта:"Паэзія - вецер, які імчыць да Абсалюту, страла, што ляціць да абсалюту, дарога якая вядзе да Абсалюту". У гэтым зборніку мы знаходзім пункціры рознага кшталту - сузіральныя:
Азірнуўся -
Нехта бяжыць па маіх слядах:
сухое лісце.
Часам фіксуецца не проста сузіранне, а праз яго адбываецца перайначванне рэальнасці, якая становіцца "штучнай":
Сяджу пад яблыняй
яблыкамі паабчаплянай.
Гутару з часам
на мове часу.
Такі вобраз дрэва выклікае уражанне казачнага, цацачнага наваколля, але ў пункціры прысутнічае асаблівая "мова часу", дзякуючы чаму карціна, створаная паэтыкай А. Разанава, нагадвае эпізод з жыцця Будды, калі той сядзеў пад смакоўніцай, і на яго зышло прасвятленне. Амаль у кожным з пункціраў мае месца супрацьпастаўленне, выражанае з дапамогай антонімаў, што надае ім пэўную ўнутраную дынаміку і статычнасць у той жа час. З'явы супроцьпастаўляюцца і ўраўнаважваюцца як у наступным вершы:
Карэнне і лісцё.
Бальшак жыцця зямнога
Цябе сустрэне Ўсё
Праводзіць Анічога.
Чалавек жа ў пункцірах А. Разанава - абагульнены вобраз, які часта супрацьпастаўлены вобразу Сусвету і разам з тым знітаваны з ім непарыўнай сувяззю:
Чалавек і правы, і левы -
Дзве істоты,
Дзве палавіны...
Ён яшчэ мусіць сабою стаць,
Становячыся ўсім светам.
Што датычыць пункціраў са зборніка "У горадзе валадарыць Рагвалод" (1992), то ў ім найбольш выяўляецца знаёмства паэта з індыйскай філасофіяй, якая мае таксама шмат агульнага з японскай. У творах аўтар карыстаецца часам будысцкай тэрміналогіяй. Узгадваюцца "аум", "карма", "аўра", "хатха-ёг", "буда" і інш.
Гэтыя словы не здаюцца чужымі ў беларускіх тэкстах, - яны быццам прыадчыняюць этымалагічны сэнс некаторых слоў, надаюць новую афарбоўку традыцыйным беларускім вобразам.
Згадкі аб Усходзе, крыху аб дзэн-будызму у тым ліку, найбольш яскравыя пры прачытанні наступных пункціраў А. Разанава з гэтага зборніка:
Думаў аб вечнасці
Горка - чырвоны матыль
Прыляцеў
Сеў мне на руку
Стаў думаць разам са мною.
На памяць прыходзяць вобразы матылькоў - сімвалаў хуткаплыннасці і горычы жыцця з хайку М. Басё.
Альбо: Гусіныя крыкі
У асеннім полі
Скора зіма?
Вобраз - архетып адлятаючых птушак, с першапачатковым яго ўжываннем у любоўных элегіях,  запазычаны ў японскім хайку і набыў новае значэнне - вечнага калавароту часу, бо ў апошнім радку ён расшыфроўваецца  як прадвесце зімы - выява спрадвечных законаў прыроды: за восенню наступае зіма, за зімой - вясна і г.д. Такое адлюстраванне вечнага спалучана з мінавітым крыкам гусей, што адлятаюць - а значыць мінаюць... Мітусня мінаючага адмаўляецца, сцвярджаецца  Веліч, якая ў ва ўсім навокал і хто мае вочы, той яе ўбачыці і адчуе хаца б інстынктыўна:
Спрачаюцца людзі ў чарзе,
а ззаду
за усімі,
стаіць самотнае неба
і ўсім уступае сваю чаргу.
"Маўчанне", "цішыня", "спакой" - гэтыя паняцці (частаўжываемыя ў  японскай паэзіі як катэгорыі паэтыкі) А. Разанаў ужывае даволі часта. І ці не ёсць гэта праява ведаў паэта аб тым, што за маўчаннем схавана Бязмежжа. Неназванасць рэчаў у свеце - гэта найбольш каштоўнае для творцы, бо дае магчымасць яму (творцу) надаваць ім свае найменні.
Падсумоўваючы вышэйсказанае, можна зрабіць высновы: пункціры А. Разанава даюць падставы гаварыць аб прыналежнасці яго творчасці не толькі заходняй, але і ўсходняй традыцыі, успрынятых ім найперш у філасофскіх іпастасіях. У той жа час А. Разанаў застаецца творцам самабытным, мэта якога не толькі ўзбагаціць айчынную філасофска-эстэтычную думку сусветнымі здабыткамі, але перадусім - сваё, беларускае, уключыць у сусветны мастацкі кантэкст.



Падобна да М. Багдановіча - класіка беларускай паэзіі пачатку ХХ ст., А.Разанаў кажа: "Есць арыенціры і на Усходзе і на Захадзе, але хай яны і застаюцца ў якасці арыенціраў... Наш арыенцір - заставацца на сваім шляху, тварыць гэты шлях."

Папин виноград (Белоруссия)

Сяброўству

Сяброўства,
лепш ніхто не напісаў бы,
Аб Новае Зямлі,
чым Колас наш Якуб
Не аднаму было прыпісана -
За красамоўства
Не стала шмат людзей
І там, і тут
А Новую Зямлю
З кім ладзіць, брацця,
Усе мары - болем са слязьмі людзей
А ў роднае сям'і
У роднай хаце
Бывае Лад усё радзей
А Лад- як Хлеб
хоць і не ім адзіным
Жывыя людзі й на старой Зямлі
Тады, як свет аслеплены - не дзіва,
Што мары - болем і слязьмі.

Зямлі

Ты трапяткое шчасцейка маё,
Мой подых ветру, промень сонца
А я - я воблака тваё
Сняжынка у тваё, тваё ваконца
Ты ім Высоцкі тут, а там - Талстой,
І Дастаеўскі разам з Маякоўскім,
Ты станеш некалі адным маім лістом
Да сонца, дружа мой, да сонца...
Ты часам усё, што можа быць маім
У гэтым свеце, надта белым свеце,
Я - для цябе - на тым стаім,
І чысты вецер, твой адвечны вецер...

Братам

О мае Брацця, мае крылы!
Вам ў рукі - Неба ад мяне
Як Вы шчаслівыя -
 і я тады шчаслівая
Вы пэўна мой дарунак -
Прамянею
Ад Вашае Любові, мае брацця
І непатрэбна іншага мне шчасця!

Сынам

Вы - малыя хлапчукі -
Ўсім бы ў касманаўты!
Хлеба з мамінай рукі,
сонечнага заўтра,
рыбу вудзіць, падлічыць зоркі
на нябёсах...
Ранкі? можна залячыць трыпутнікам росным -
Каля сцежак расце тут -
Вам жа, дзіцяняты,
пажадаю й добрых рук
мам і тат у хатах!
А як вырасці? то толькі
З працай, вечнай працай
І ніколі, і ніколькі
працы не баяцца.

2017...-

Няхай жа будзе зерня многа,
Няхай жа будзе хлеба шмат
І белыя, усім белыя дарогі
І край каштоўнасцю на шмат карат
І людзям  - ды паболей каб здароўя
Ды перамог як мага больш ды над сабой
Я човен вам цяпер, як і паром я
Я неба ваша, воблакі з вадой
І сонца ваша, зоры вашы
Вы й самі ўсе-усе з нябёс
У дзяцінстве я, даўно, была Наташа
Цяпер для бальшыні - Наталля Лёс.

Солнечный парфюм

Ну что же -
вместо освежителя
- парфюм -
немного солнца
в ледяной воде
в ненастную погоду
уже хотелось бы Д' этэ индьен
и спайс одновременно с таймзом зе
Бо Час Исци - ды "асадзи назад!"
А по "стране"
должно быть 36,6
и верхнее 120,
а нижнее -
ну, вероятно, близко к ноте "до"...
Как можно более естественно:
"Спасибо,
мы живём хорошо..."
ну то есть как обычно всё
не правда ль, други?

Год совершеннолетия века

В твою квартиру детства
залетал еврейский бог
И заходили то с Петром Екатерина,
То Пушкин,
То Ахматова с Берггольц
А за окном - осенняя картина
В твоей квартире детства -
Сколько в ней
ночей бессонных, ожиданий
добрых утра и дня
желаний жить...
Мне жаль, что без меня
сентябрь проходит...
В год совершеннолетья века
Но залетал  сюда еврейский бог,
А это значит будет толк
Дом стенами еще качнет
И осень вальс-бостон не раз закружит,
ты помнишь - под окном фонарь
его зажег - как улетал - всё тот же бог
Сказал - мир вам  -
и улетел в сентябрь
За серость- высоко-высОко - в просинь...
спасибо, бог, спасибо, дом, и век, и осень
А утром закипит вода
На чай, на кофе как всегда
Остынет как - её на акварели
Спасибо, бог, и разве ты помянут всуе
В квартире детства - никогда
не отдавали города
и ни мосты, ни корабли здесь не горели,
и крыс, пожалуй, не было,
Пока же без меня сентябрь,
и чашка кофе...и фонарь...
а остальное - вместе дорисуем...

Жить на высокой ноте

Жить на высокой ноте
Иначе б было больно
Иначе невозможно
Свой обозначить путь

И не дать править квоте
Чтобы жить мыслью вольной
И жизнь не стала пошлой...
Земли любимых - Суть.

For me - TheTimes: Выйсце

For me - TheTimes: Выйсце:
Шукайце выйсце
З глыбіні стагоддзяў 
Мы ўсе тут госці 
Пагасцюем - і ізноў
Успомнім дом бацькоўскі
І святое штосьці
К нам вернецца
Як вышняя Любоў




cn

Черновик перевода поэмы Кевина Янга

Книга "Афро" Кевина Янга, готовая к выходу, содержит множество мыслей и картин из жизни африканцев в Америке, показанных через поэтизацию их жизненного опыта на примере детства героя поэмы в Канзасе. Сейчас в высшей школе студенты не знают настоящей истории, которую необходимо помнить, как и пишет Янг в поэме, называя также, кто на самом деле является главным в  его Истории Америки, которая служит уроком не только для  поколений прошлых столетий, но и для всех настоящих и будущих. Kevin Young's Brown, published tomorrow, explores myriad manifestations and shades of brown in American life, including the poet's own experiences from his black boyhood in Kansas. In our moment, when high school students are speaking out and attempting to make history, it's worth remembering, as Young does here, how the subject of American History was served to him and his Midwestern classmates only a generation ago, and by whom.

История History

О, мир моей высшей школы, ты создан Мистером W, который начинал занятия в 7 утра, писал белым по грифельной доске, писал историю декад писал до старости Я слышал, как правдиво он подавал историю как было нужно - для схолластики назад в прошлое - вперед в будущее писал левой ли, правой ли руками был каждым из нас. В его Истории темных пятен не существовало У него всегда были светлые дни. У него были и снежные дни, он знал, какие они бывают, и подавал историю с регулярностью почтальона, зная, насколько Снежные дни  свидетельствуют, что человек жив

постоянно, как письма и письмена, он знал, что чем больше живописать о жизни, зная о ней и трудясь, тем больше порядка в его классе, который он считал своим также своим домом. Никогда не пичкать детей навязчивыми новостями, давать не только то, что написано на доске -  - Расчитываем, что я вам преподаю, - говорил он,  потому что знал, насколько всё связано, без записи. Каждый день во время обеда был анекдот о  конкретной войне или насколько сложно это для детей сегодня - на что получал: - Вы не только без морали или вне морали, а она у вас совершенно отсутствует. Не воспринимая это, поскольку чувства его очень состарились, как и он сам, просто указывал на дверь говорящим, и при этом он был по-своему принципиален. Отосланные дети дрались во дворе просто для того, чтобы прийти снова к нему в класс, несмотря ни на что. Они становились его командой, и  слава о них была на улице жесткой. Он не воспринимал бум-бум-бум из радио африканских детей, которых травили, он видел их глаза из подворотен, которые напоминали  разрушенные китайские железные дороги. -Ах, да. Бриллиантом каждый хотел бы владеть, но  это время - для нас.  Мистер В начинал засыпать,  поддерживая более чем минувший Май - невидимым лавровым венцом. И только наша школа могла его возвратить - "Еще один год вы осилите его" - мы говорили друг другу это   - и он был при этом непреклонен, на протяжении 20 лет, возвратясь из Мак-Артура, воскреснув для нас.     Some seniors from last year's class      brought him steel tension balls      that September—tinny things he clutched in his palm & clanked past      each other like cymbals  tolling stress. We      stayed silent. Fifty pounds shed over the summer, his wrists jutted out      from the frayed cuffs of his Crayola cardigans.      He'd turn & tune those chiming spheres like the globe      his classroom never had— his walls held only Old Glory      & a fading photo of the flag raised at Iwo Jima. Mr. W let us know      he never got to fight in the War more often as the year wore      away with his sweater's elbows, till his yellow shirt shone      through like yolk. That year the Depression & World      War took all winter & knowing time was short, his own,      Mr. W spent nights transcribing to transparencies words      water could wipe away, numbering each palimpsest to match      his crumbling notes. Just in case, he'd say, above the overhead      projector's buzz—you could manage without me. He never      could forget a past only we would remember—      his teacher telling him at graduation You know you're only seventeen      & who knows how long this Pacific  Theater might last—They have this new       GI Bill. Get some college first, Wayne, his name all alliteration,      a tone poem. How could he know      we'd drop the bomb & end it all? He tried serving      later, even went to enlist in Korea but was foiled      by a bad back & luck. I tried,   he'd plead the air. How to soothe      a man who woke his whole life at five & could silence kids      not his own? Who once drove 45 on the highway he told us      cause Nixon asked his fellow Americans to, counting      each unpatriotic car that passed him along the way? Like history he saved      & scored the immeasurable— with years-worth of sick days      hoarded & never spent, illness came to fetch him      from the only other home he knew. Wearing black now, pointing out where other kids once sat long before      we were born—future governors, a crook or two—        each chair a ghost. You're my kids, he'd tell us, we built or broke      his heart. Next day he was gone. We never did make it      to Vietnam—rest of the year in silence we took down      the words he'd written projected on the wall      like any man's promises to himself. The latter half of the twentieth century      felt a bit too cold, winter lingered too long—Mr. W's words,        unchanged, awaited us coloreds & women libbers      half-hoping for him to return—for the world not to be      as cruel as we'd learned. We spent the Sixties      minus Malcolm X, or Watts, barely a March on Washington—      all April & much of May we waited for Woodstock      & answers & assassinations that would never come        among the steady hum & faint bright      of flickering fluorescent lights.

Выйсце

Шукайце выйсце
З глыбіні стагоддзяў
Мы ўсе тут госці
Пагасцюем - і ізноў
Успомнім дом бацькоўскі
І святое штосьці
К нам вернецца
Як вышняя Любоў

Стихотворение из первых 10 лет третьего тысячелетия

Я почувствовала бренность,
Я почувствовала вечность,
Искренностью - за неизменность,
Человечностью - за человечность
Я прочувствовала бездну,
Что уничтожает ревность,
Я - не бог, я не воскресну...
Человечностью - за человечность.
Это просто как факт и данность
И бесспорно уже известность
Награждаются за долгожданность
человечностью - за человечность
я живу, потому что живая,
хоть и слышала бесконечность...
И прошу, может быть - заклинаю:
Человечностью за человечность.

Нашей планете Земле

В системах Солнечных вселенных
Нам быть и жить надолго лет
И есть надежда, что так будет
а утром встретим Солнца свет

Для маёй Зямлі

Калі сапраўдна любіш
То ці дапамагаеш?
Так Неба дождж трымае
Так ападае снег
То нельга быць спакойным..
Як любіш - не асудзіш
Найменьш - то прабачаеш,
І Сэрцы хай стрываюць
І зноў на белы свет...

Похлопочу...(в канун 2 августа - Дня Десантника)

Похлопочу:
то попрошу, чтоб счастлив был,
а то - чтоб был здоров,
то-чтобы был неголоден
любим и невредим...
то над твоею чашкой,
то над твоей рубашкой,
то с папиросою взатяг,
то с нервами "в натяг"
о добром я словцо закину...
да, иногда прошу у самого, у Бога,
чтоб легкою была твоя дорога
чтобы не гнуть пред дураками спину
чтоб не забыл своих ребят-"спецназ"
был стойким как солдатик оловянный
и... помечтаю... чтоб в церквушке деревянной
пусть кто-то мудрый обвенчает нас...
ты перед днем десантским просто спишь -
зажгу теперь свечу...
ты спи,
я над свечой еще немного
похлопочу...

Для болельщиков футбола - улыбочку! - нашла в старом польском журнале

Po nocy świętojańskiej (moim uczennikom)

- w tobie Królowę widzę
- ja widzę w tobie Króla
Samotną była przeszłość
lecz dalej - z słońcem dni
- bądź moją ręką prawą
- ty bądź moją lewicą
są nasze zaręczyny
jak świętojańskie sny

Накануне Купалова дня

Я помню ночи на Купалье
И блеск костров в округе до утра
А бабушки венки нам надевали...
На них гадали...
Через венки большие с головы до пят
Всё те же бабушки нас продевали,
Вплетая листья в нас душисто-мятные...
Шагал в венок - неопалимую купину
- их до того бросали над костром -
И летами казались после зимы,
И вырастал ты сразу аж "да зор"...
Сейчас я в этих же кострах купальских
Всё больше вижу христианский белый свет
Примерили тогда венки терновые,
но без лукавства:
Чем у народа, чище веры нет.

И я уже попробовала Жизнь...

Славянам - славить право на слова...

Даждьбог нам даст веру,
Сварог - сбережет
Стрибог нам напомнит
о Духе святом в триединстве
вот так и поверим,
вот так и пойдёт,
а Словом наполнится разум единожды...
Кому-то изначально дорог Будда
Кто - на коленях просит помощи: Аллах!
Но мы, славяне, славить Слово будем
И славить будем право на слова...
историей уже стал миг насущный
с его сомненьями, делами и молвой
но априори у славян такая сущность
Что неизбежно будет вписано главой
Ещё в историю всего земного рода,
такая суть сейчас, что бог - един...
не на коленях просят помощи у бога...
А славя Слово правое, не навредим!

Препышник

Сегодня я взяла для хлеба
на пробу "Уладар" - муку
Пеку опять в пресамом вышнем небе...
Да не из мУки - из зерна, что на току
под ветром подсыхало, дозревало
придет к столу небесному препышным караваем
К столу насущному - препышным угощеньем
как зрелость, цельность и надежность поколений...

Отпустить и молиться...

Отпустить и молиться
не в этом ли суть
и итог безрассудства любого
И водой дать отпиться
а перед выходом в путь
попросить сохранить лишь у бога
Вслух скажу:
хоть на бога надейся,
да сам не плошай,
Здравомыслие в помощь и воля,
но водою отпейся
и не нарекай
ни на день, ни на ночь,
ни на долю...
Не спросить о подробностях,
не намекнуть
о себе ли, других ли в пути,
не отыгрывать склонности
и видеть суть
в том, чему никогда не уйти

Праздничный шоколад

Я шоколаду нынче наварила:
Что в рот поела, а что мимо.
И что по лбу - в лоб
Я без году неделю говорила
С завесой дыма и без дыма
Будет толк
И хлеб из мУки и мукИ
и иже с ними
и время как всегда чуть-чуть застыло
и долг,
          и рок,
и полубог, и Бог...

Вернікам (ліпень 2017) For those who trust

Не ў золаце сутнасць,
А сутнасць у праве
на выбар -
каму што баліць -
не будзе, не будзе
больш дня ўсіхсуднага
Бо збаўлены мы
І зямлю нам круціць
Ад сябе!


Essence not in gold,
and in the right for the choice,
everyone will choose...
won't be, won't be
the Doomsday for all
long ago everything is expiated
and to turn the earth,
pushing from itself-determination

подстрочник
Для тех, кто верит
Суть не в золоте,
а в праве на выбор,
каждый выберет своё
не будет, не будет
дня, судного для всех
давно всё искуплено
и землю нам крутить
от себя

В голубой гостиной (возможно будет еще чистовой вариант)

Я во дворцах почти что не бывала
вся жизнь - как оплатить жильё внаём
и о царях-царицах лишь читала
знать дело царское - уж точно не моё
Зашла я как-то во дворец один
- там отражения от потолка до пола...
возник мне образ сквозь "импрессьёдым"
да пара слов
под шелест кринолина
Слова так явно различимы,
что нет сомнения почти:
"Янтарную не обойди,
а ждать я буду в голубой гостиной..."
я в комнату янтарную вошла
там будто было
крещенье солнцем
в золотой смоле
и среди образов светила,
что в инкрустациях, узорах
через янтарь явились мне,
уже готовой к разговору...
прошла затем я к голубой гостиной
уже практически неслась туда
что ж - символично здесь присутствуют цвета
Я превратилась в слух - и вот случилось
Она: "всё суета сует и всяческая суета...
Ты без подсказок разгадала,
Что Эрмитаж - собраньем мифов был моим
и иногда я полагала жизнь - как миф,
- его, как многое, сама писала
того же, кто придет с разгадкой - ждала
его ль, ее ль -... теперь прошу помочь с одним
мне делом важным - я хотела видеть
Над верфию Адмиралтейской флаг
Андреевский, да верфь сияла чтоб...
и каждый оному был бы и рад, и горд
при виде верфи головной за флот.

- да кто послушает, я гостьей здесь бываю
как пригвоздят: вот полоумный гость совсем!
-но напиши, а ну кто почитает
и чем не шутит черт -
а ведь ничем
при мне здесь все годилось для работы:
что в одиночестве служило кабинетом
гостям бывало местом беззаботным
и мнения гостей важны были при этом

в гостиных русских зарождался плюрализм
а мифы - собирались в Эрмитаже
ты забегай, мой друг, и как трудилась, так трудись
а с верфью - жизнь, она разумная, покажет...

Просьба Неизвестного солдата

Мне как-то снился неизвестный дед
Сказал: "Ты в папиросах знаешь толк,
На праздник майский захвати, дружок,
С хорошим русским табаком кисет".

Я по табачным лавкам понеслась
и стыдно как-то, горько
что нет почти, перевелась сейчас
известная махорка...

Не представляю, как бы чей-то дед,
курил "Парламент" ли, "Сенатор"...
в своём окопе в свой последний день,
цигарку все же из газеты "Правда",
я знаю, он скрутил и счастлив был,
возможно даже без махорки -
бумаги просто покурил...

и вот теперь я для себя решила,
что на балконе выращу сама табак,
что этот сон не просто так,
а простенький кисет уже пошила

и вопреки всем мненьям общества, запретам
при том, что не кощунствуя нисколько,
я у Могилы Братской встану рядом где-то
скажу "Ну вот, я принесла, здорово, деда.."
и затянусь цигаркою с махоркой
 из кисета.

В моём 45-м...

В моём 45-м - май-долгождан,
вот-вот белоночье без сна,
И жаворонки с песнями по утрам,
И корюшкой пахнет - весна...

Ну что ж, первый тайм отыгран почти
И эти слова не новы
О, Господи, ты воровством не сочти
цитату с другой головы

Что вечно- то вечно, не вечны лишь мы,
и где-то парад и салют
А жизнь быстротечна, о прошлом - лишь сны,
кино или в песнях поют,

но вот ведь история как пошла:
кабы не сама война
и не победа потом, не пришла б
в моем 45-м - ко мне весна...

Б.Прус Лялька том 3 раздзел 3 Дзённік старога распарадчага

РАЗДЗЕЛ 3

ДЗЁННІК СТАРОГА РАСПАРАДЧАГА

Я ведаю, чаму так шырока распісаў справу пані Стаўскай. Вось чаму…

На свеце ёсць шмат недаверлівых людзей, ды і сам бываю часам недаверкам і сумняваюся ў Апекаванні Боскім. Неаднойчы , калі дрэнна ідуць палітычныя справы ці калі пазіраю на беднасць чалавечую і на трыумф лайдакоў (калі такое спалучэнне слоў магчыма вымаўляць), неаднойчы думаю сабе:

“Стары дурань, што называешся Ігнацыем Жэцкім! Ты ўяўляеш сабе, што Напалеоны вернуцца на трон, што Вакульскі зробіць штосьці надзвычайнае, бо ён здольны, і будзе шчаслівы, бо ён прыстойны?... Ты думаеш, асліная галава, што хоць гультаям адразу робіцца добра, а людзям прыстойным дрэнна, то аднак жа ў канцы дрэнныя будуць пакараныя, а добрыя славай надзеленыя?... Так ты сабе ўяўляеш!... На свеце няма ніякага парадку, ніякай справядлівасці, толькі бітва. Калі ў гэтай бітве перамагаюць добрыя, то добра, калі злыя, то дрэнна; але каб існавала якая-небудзь сіла, якая дапамагае толькі добрым, то гэтага сабе ніколі не ўяўляй… Людзі, як лісты, якія вецер ганяе: калісьці кіне іх на траўнік, ляжаць на траўніку, а калі кіне ў балота – ляжаць у балоце…”

Так сабе неаднойчы я думаў у хвіліны адчаю; але працэс пані Стаўскай давёў мяне да наўпрост адваротных вынікаў, да веры, што добрым людзям раней ці пазней адбудзецца справядлівасць.

Бо задумайся толькі… Пані Стаўска прыстойная жанчына, таму павінна быць шчаслівай; Стах – вышэйшы за кожную вартасць чалавек, таму – і ён павінен быць шчаслівы. Тымчасам Стах увесь час раздражнёны і сумны (аж мне часам плакаць хацелася, калі я на яго пазіраў), а пані Стаўска падазравалася ў крадзяжы… Дзе ж тады ёсць справядлівасць, якая ўзнагароджвае добрых?...

Зараз яе ўбачыш, о чалавек малой веры! Каб жа лепш пераканаць цябе, што на гэтым свеце парадак, я запісваю тут будучыя перадказанні:

Па-першае – пані Стаўска выйдзе замуж за Вакульскага і будзе з ім шчаслівая.

Па-другое – Вакульскі адмовіцца ад сваёй панны Ленцкай, а  ажэніцца з пані Стаўскай і будзе з ёй шчаслівы.

Па-трэцяе – малы Лулу яшчэ ў гэтым годзе стане каралём французаў пад імем Напалеона IV, паб’е немцаў у пер’е і ўчыніць справядлівасць на цэлым свеце, што мне яшчэ расказваў мой пакойны бацька.

Што Вакульскі ажэніцца з пані Стаўскай і што зробіць нешта надзвычайнае, аб тым ужо сёння я не маю найменшага сумнення. Яшчэ, праўда, не заручыўся з ёй, яшчэ нават не зрабіў прапанову, зрэшты… яшчэ нават ён сам аб гэтым не ведае. Але я ўжо бачу… Ясна бачу, як справы пойдуць, і галаву дам сабе адсячы, што так будзе… У мяне нюх на гэтыя справы!

Бо толькі падумай, што адбываецца.

На другі дзень пасля працэса Вакульскі быў вечарам у пані Стаўскай і сядзеў да адзінаццатай ноччу. На трэці дзень ён быў у магазіне ў Мілеровай, перагледзеў бухгалтэрыю і  вельмі хваліў пані Стаўску, што нават трохі закранула Мілерову. На чацвёрты ж дзень…

Ну, ён праўда не быў ані ў Мілеровай, ані ў пані Стаўскай, але затое ў мяне здарыліся дзіўныя выпадкі. Перад апоўднем (неяк не было гасцей у склепе) адкуль ні вазьміся прыходзіць да мяне хто?... Малады Шлангбаум, той старазапаветны, які працуе з рускімі тканінамі.

Гляджу, мой Шлангбаум пацірае рукі, вус да гары, галава пад столь… Думаю: “Звар’яцеў ці што?...” А ён – кланяецца мне, але з задранай галавой, і прамаўляе даслоўна такія словы:

-       Я спадзяюся, пане Жэцкі, што б не адбылося, мы будзем добрымі сябрамі…

Я думаю: “Д'ябал, ці Стах не даў яму звальнення?” Таму я адказваю:

- Можаш быць упэўнены, пане Шлангбауме, у маёй зычлівасці, што б ні адбылося, толькі б ты не зрабіў чаго непатрэбнага, пане Шлангбауме…

На апошнія словы я зрабіў націск, бо мой пан Шлангбаум выглядаў так, нібы меў намер ці наш магазін купіць (што падаецца мне непраўдападобным), ці касу абкрасці… Апошняе, хоць ён паважаны старазапаветны, я не лічыў бы немагчымай рэччу.

Ён гэта відаць зразумеў, бо ўсміхнуўся нязначна і выйшаў у свой аддзел. Праз чвэрць гадзіны я зайшоў туды нібы без ахвоты, але застаў яго як звычайна за працай.

Зрэшты, я сказаў бы нават, што ён працаваў больш жвава, чым звычайна, узбіраўся на драбінкі, даставаў скруткі рыпсу і аксаміту, укладаў іх назад у шафы, словам, круціўся як ваўчок.

“Не, - думаю я, - ужо гэты напэўна нас не абкрадзе…”

Я заўважыў, што мяне таксама прымусіла задумацца, што пан Земба рабалепна паважліва ставіцца да Шлангбаума, а да мяне – крыху нібы зверху, хоць і не вельмі:

“Ха! – думаю я, - ён хоча Шлангбауму адпомсціць за ранейшыя крыўды, а да мяне, найстарэйшага распарадчага, захоўвае ўласную годнасць. Вельмі пачціва робіць, бо заўсёды трэба крыху задзіраць галаву ў адносінах да вышэйшых, і быць далікатна ветлівым да ніжэйшых…”

Вечарком я зайшоў у рэстаранік на піва. Гляджу, тут пан Шпрот і радца Венгровіч. Са Шпротам ад таго выпадку, што я аб ім размаўляў, у нас адзін да аднаго пачуццё абыякавасці, а з радцам я вітаюся сардэчна. А ён да мяне:

-       Ну і што, ужо?...

-       Перапрашаю, - кажу я, - але не разумею. (Я думаў, што робіць намёкі на працэс пані Стаўскай). Я не разумею, - кажу, - пане радца.

-       Чаго не разумееце, - кажа ён, - таго, што магазін прададзены?...

-       Перажагнайся, пане радца, - кажу я, - які магазін?

Паважаны радца быў ужо пасля шостага куфля, таму пачынае смяяцца і кажа:

-       Фі! Я перажагнаюся, але вам то і перажагнацца не дазволяць, як з хрысціянскага хлеба пяройдзеш на яўрэйскую халу; гэта ж, як кажуць, яўрэі ваш магазін купілі…

Я думаў, што атрымаю апаплексічны ўдар.

- Пане радца, - кажу я, - вы, пане, вельмі паважаны чалавек, каб не маглі сказаць, адкуль гэтая звестка.

- Увесь горад гаворыць, - адказаў радца, - і зрэшты няхай прысутны тут пан Шпрот вам растлумачыць.

- Пане Шпрот, - кажу я, кланяючыся, - я не хацеў бы абразіць пана, тым больш, што я жадаў ад вас сатысфакцыі, а вы адмовілі мне ў ёй як гультай… як гультай, пане Шпрот… Я скажу вам аднак, што альбо разносіш, альбо сам фабрыкуеш плёткі…

- Што гэта?!... – ускрыкнуў Шпрот, зноў як некалі б’ючы кулаком па стале. – Я адмовіў, бо я не даў бы сатысфакцыі ні вам, ні каму іншаму. З гэтым усім паўтараю, што магазін ваш купляюць яўрэі…

- Якія яўрэі?

- Д’ябал іх ведае: Шлангбаумы, Хандбаумы, ці я іх зрэшты ведаю!...

Такая мяне разабрала злосць, што я загадаў прынесці піва, а радца Венгровіч кажа:

-       З гэтымі яўрэямі то можа быць некалі неразумная гісторыя. Так нас прыгнятаюць, так нас з усіх месцаў высаджваюць, так нас выкупляюць, што цяжка з імі паразумецца. Ужо іх не пераробіш, ды і няхай бы сабе, але як прыйдзецца памерацца ілбамі і кулакамі, то ўбачым, хто каго пераможа…

-       Вы, пане радца, маеце рацыю! – дадаў Шпрот. – Так усё гэтыя яўрэі забіраюць, што ўрэшце трэба будзе ў іх сілком адбіраць, каб утрымліваць раўнавагу. Бо паглядзіце толькі, панове, што адбываецца хаця б з тымі кортамі…

-       Ну, - кажу я, - калі наш магазін купяць яўрэі, то і я да вас далучуся; яшчэ мой кулак штосьці заважыць… Але тымчасам, на міласэрнасць боскую, не распускайце плётак аб Вакульскім і не дражніце людзей адносна яўрэяў, бо ўжо і без таго пануе раздражненне…

Я вярнуўся дадому з болем галавы, злуючыся на ўвесь свет. Я абуджаўся некалькі разоў на працягу ночы, а пасля кожнага засынання снілася, што яўрэі сапраўды наш магазін купілі і што я, каб не памерці з голаду, хадзіў па падвор’ях з катрынкай, на якой быў надпіс: “злітуйцеся над бедным, старым венгерскім афіцэрам!” Толькі ранкам трапілася мне адзіная правільная і простая думка, каб станоўча паразмаўляць са Стахам і калі насамрэч магазін ён прадае, то падумаць аб новым месцы.

Ладная кар’ера пасля столькіх гадоў службы! Калі б чалавек быў сабакам, то яму як найменш, то ў лоб стрэлілі б… Але паколькі ён чалавек, то павінен ацірацца па чужых вуглах, няпэўны зрэшты, ці не  скончыць жыццё ў канаве.

Перад апоўднем Вакульскі не быў у магазіне, таму каля другой я выбраўся да яго. Можа ён хварэе? Іду, і ў браме дома, дзе ён жыве, сустракаю доктара Шумана. Калі я паведаміў яму, што хачу наведаць Стаха, ён адказаў:

-       Не хадзіце, пане, туды. Ён раздражнёны і лепш пакінуць яго ў спакоі. Зайдзіце, пане, лепш да мяне на гарбату… дарэчы, ці ёсць у мяне вашы валасы?

-       Мне здаецца, - адказаў я,  -  што хутка я аддам вам свае валасы разам са скурай.

-     Хочаце сваё чучала?

-     Вымушаны пэўна буду, бо свет яшчэ не бачыў падобнага да мяне дурня.

-     Можаце, пане, усцешыцца, - адказаў Шуман, - ёсць дурнейшыя. Але ў чым справа?

-     Ды справа то не ўва мне, але я чуў, што Стах магазін прадае яўрэям… Ну, а я ўжо да іх у службу не пайду.

- Што ж гэта, ці і вас ахоплівае антысемітызм?

- Не; але адна справа не быць антысемітам, а іншая зусім – служыць яўрэям.

- Хто ж ім будзе служыць?... Бо я, хоць і яўрэй, таксама не апранаю ліўрэю гэтых паршыўцаў. Зрэшты, - дадаў ён, -  адкуль жа пану такія думкі прыходзяць? Калі магазін будзе прададзены, вы будзеце мець добрую пасаду пры прадпрыемстве гандлю з імперыяй…

- Гэта няпэўнае прадпрыемства, - заўважыў я.

- Вельмі няпэўнае, - адказаў Шуман, - бо занадта мала ў ім яўрэяў, а зашмат магнатаў. Але пана і гэта не тычыцца, бо… Толькі не выдай  сакрэт… Гэта ж вас гэта ніяк не тычыцца, што стане з магазінам і з прадпрыемствам, бо Вакульскі запісаў вам дваццаць тысяч рублёў…

- Мне?... запісаў?... што ж гэта значыць?... – выгукнуў здзіўлены.

Акурат мы ўвайшлі ў кватэру Шумана і доктар загадаў падаць самавар.

- Што значыць гэты запіс? – спытаў я, трохі нават занепакоены.

- Запіс… запіс!... – бурчаў Шуман, ходзячы па пакоі і паціраючы сабе патыліцу. – што значыць? Не ведаю, досыць, што Вакульскі зрабіў яго. Відавочна, ён хоча быць прыгатаваны на ўсялякі выпадак як прадбачлівы купец!...

- Калі б зноў паядынак?...

- Эх! Што ж зноў… У Вакульскага зашмат розуму, каб два разы рабіць адно і тое ж глупства. Толькі, даражэнькі пане Жэцкі, хто з такой пані мае справы, той мусіць быць прыгатаваны…

- З якой гэта?... з пані Стаўскай?... – спытаў я.

- Што там ваша пані Стаўска? – сказаў доктар. – Тут справа ў большай рыбачцы, у панне Ленцкай, у якую гэты вар’ят улялёхаўся без ратунку. Ужо пачынае разумець, што гэта за зёлачка, пакутуе, паядае сябе, але адарвацца ад яе не можа. Найгоршая рэч – позняе каханне, асабліва , калі спадае такому чорту, як Вакульскі.

- Што ж зноў адбылося? Учора ж быў у ратушы на балі?

- Якраз жа і быў таму, што яна была, а я там быў, таму што яны абое былі. Цікавая гісторыя! – прабурчэў доктар.

- Ці не маглі б вы, пане, гаварыць больш ясна? – спытаў я нецярпліва.

- Чаму ж бы не, тым больш, што ўсе бачаць тое самае, - сказаў доктар. – Вакульскі вар’яцее за ёй, яна яго вельмі разумна дражніць, а яе кавалеры… чакаюць.Прыгода, - працягваў Шуман, увесь час ходзячы па пакоі і церучы сабе галаву. – Пакуль панна Ізабэла была без гроша і без канкурэнта, ніхто на яе не звяртаў увагі. Але калі знайшоўся Вакульскі, багаты, з вялікай рэпутацыяй, стасункамі, якія нават пераацэньваюць, вакол панны Ленцкай сабраўся такі рой больш ці менш неразумных, бедных і прыгожых кавалераў, што праціснуцца паміж імі нельга. А кожны ўздыхае, кідае позіркі, шэпча чулыя паўслоўкі, з пачуццём сціскае ручку ў танцы…

- І што ж яна на гэта?

- Пустая жанчына! – прамовіў доктар, машучы рукой. – Замест пагарджаць галотай, якая яе ў дадатак па некалькі разоў кідала, яна атрымлівае асалоду ад іх таварыства. Усе гэта бачаць, а што найгоршае – бачыць сам Вакульскі…

- Дык чаму, да д’ябла, не адпусціць яе?... Ужо хто-хто, але ён пэўна кпіць з сябе не дазволіць.

Падалі самавар; Шуман адправіў слугу і наліў гарбату.

-       Бачыце, пане, - прамовіў ён, - ён бы яе абавязкова пакінуў, калі б мог ацэньваць рэчы розумам. Была такая хвіліна ўчора на балі, што ў нашым Стаху абудзіўся леў і калі ён прыйшоў да панны Ленцкай, каб з ёй перакінуцца парай слоўцаў, я пакляўся б, што ён ёй скажа: “Дабранач, пані, ужо ведаю вашы карты і абыгрываць сябе ў іх я не дазволю!” Такі меў выраз твару, калі ішоў да яе. Але і што ж з таго?... Панна адзін раз зірнула, шапнула, паціснула яго руку, і мой Стах быў такі шчаслівы на працягу ўсёй ночы, такі шчаслівы, што… сёння пэўна хацеў бы сабе ў лоб стрэліць, калі б не чакаў наступнага позірку, шэпту і поціску рукі… Ён не бачыць, дурань, што яна такімі ж самымі слодычамі надзяляла дзесяцярых, ды нават у большай меры.

-       Што ж гэта за жанчына?

-       Як сотні і тысячы іншых. Прыгожая, распешчаная, але без душы. Для яе Вакульскі столькі варты, колькі мае грошай і значнасці: падыходзіць для ролі мужа, натуральна, паколькі бракуе лепшага. Але для каханкаў то ўжо яна выбера сабе такіх, якія ёй больш падыходзяць. -       А тымчасам ён – працягваў Шуман, - ці то ў паграбку ў Хопфера, ці  то ў стэпах так быў сыты Альдонамі, Гражынамі, Марылямі і да таго падобнымі хімерамі, што ў панне Ленцкай бачыць баство. Ён ужо не толькі кахае, але абагаўляе яе, моліцца на яе, і падаў бы перад ёй тварам да зямлі… Непрыемнае абуджэнне яго чакае!... Бо хоць гэта рамантык чыстай вады, аднак не будзе следаваць Міцкевічу, які не толькі прабачыў той, што з яго здзеквалася, але яшчэ вар’яцеў па ёй пасля здрады, ды зрабіў яе бессмяротнай… Добрая навука для нашых дзявіц: калі хочаш быць праслаўленай, здраджвай самым палымяным кахаючым!... Мы, палякі, проста прыгавораныя быць дурнымі ў такой найпрасцейшай рэчы як каханне…

-       І вы думаеце, доктар, што Вакульскі будзе такі блазан?...- спытаў я, адчуваючы, што ўскіпае ўва мне кроў як пад Вілягас.
Шуман аж падскочыў на стуле.

-     О, да ліха, не!... – закрычаў ён. – Сёння можа шалець, пакуль кажа сабе: “А ну як мяне кахае, а ну як яна такая, як я думаю?...” Але калі б не апамятаўся, заўважыўшы, што з яго жартуюць, я… я першы, як яўрэй, плюнуў бы яму ў вочы…. Такі чалавек можа быць нешчаслівым, але нельга яму быць подлым…

Я даўно ўжо не бачыў Шумана настолькі раздражнёным. Яўрэй,як яўрэй, і аб гэтым гаворыць у ім усё ад галавы да пят, але прыемны таварыш і чалавек з пачуццём гонару.

- Ну, - прамовіў я, - супакойся, доктар. У мяне для Стаха ёсць лекі.

І расказаў яму ўсё, што ведаю аб пані Стаўскай, дадаючы:

- Я памру, кажу табе, доктар, памру ці… ажаню Стаха з пані Стаўскай. Гэта жанчына, у якой ёсць і розум, і сэрца, і за каханне заплаціць каханнем, а яму такая і трэба.

Шуман ківаў галавой і ўздымаў бровы.

-       Гм! Спрабуйце пане… На жаль пасля жанчыны адзінымі лекамі можа быць толькі другая жанчына. Хаця я баюся, ці лячэнне не запазняецца…

-       Гэта сталёвы чалавек. – заўважыў я.

-       І таму небяспечны, - адказаў доктар. – Цяжка сцерці, што аднойчы ў такім запішацца, і трудна склеіць, што трэсне.

-       Пані Стаўска зробіць гэта.

-       Няхай бы.

-       І Стах будзе шчаслівы.

-       Ого!...

Я развітаўся з доктарам, поўны надзеі. Як жа я люблю пані Хелену, але дзеля яго… адмоўлюся ад яе.Толькі б не было занадта позна! Але не…

Назаўтра апоўдні зайшоў у магазін Шуман; з  яго ўсмешак і са спосабу прыкусвання вуснаў я даведаўся, што чымсьці ён занепакоены і штосьці настройвае яго на іранічны тон:

- Вы, доктар, былі ў Стаха? – спытаў я. – Як жа сёння…

Ён пацягнуў мяне за шафы і пачаў гаварыць неспакойным тонам:

- Вось паглядзіце, пан, да чаго даводзяць пані нават такіх людзей як Вакульскі. Ведаеце, пане, чаму ён раздражнёны?...

- Ён пераканаўся, што ў панны Ленцкай каханак.

- Калі б жа пераканаўся!... то можа гэта б яго радыкальна вылечыла. Але яна занадта спрытная, каб такі наіўны адаратар заўважыў, што адбываецца за заслонай. Зрэшты, у гэтую хвіліну справа ў чымсьці іншым. Смешна сказаць, сорам сказаць!... – паціскаў плячыма доктар.

Ударыў сябе па лысіне, і сказаў цішэй:

- Заўтра баль у князя, дзе, натуральна, будзе панна Ленцка. І ці ведаеце, пане, што князь да гэтай хвіліны не запрасіў Вакульскага, хоць іншых паклікаў ужо два тыдні таму!... А ці паверыў бы, пане, што Стах хварэе па гэтай прычыне?...
 Доктар засмяяўся піскліва, вышчэрваючы папсаваныя зубы, а я далібог – зачырванеўся ад сораму!

- Цяпер разумееце, пане, ля якой бездані можа знаходзіцца чалавек?... – спытаў Шуман. – Ужо другі дзень паядае сябе, што яго нейкі князь не запрасіў на баль… Ён, гэты наш любы, гэты наш дзіўны Стах…

- І ён сам сказаў гэта пану?

- Гм! – буркатнуў доктар, - якраз што не сказаў. Калі б меў  сілу сказаць, то здолеў бы адмовіцца ад так запозненага запрашэння.

- Вы думаеце, што яго запросяць?

- Ох! Незапрашэнне каштавала б пятнаццаць працэнтаў у год ад капіталу, які князь мае ў прадпрыемстве. Ён запросіць яго, запросіць, бо, дзякуй Богу, Вакульскі мае сапраўдную моц. Але перш, ведаючы яго слабасць да панны Ленцкай, падражніць яго, пабавіцца з ім, як з сабачкам, якому паказваюць і хаваюць мяса, каб навучыць хадзіць на задніх лапах. Не бойся пане, яны яго не выпусцяць ад сябе, на гэта ў іх хапае розуму; але яго хочуць аддрэсаваць, каб прыгожа служыў, добра апартаваў, а хоць бы і кусаў тых, хто ім не даспадобы.

Ён узяў сваю бабровую шапку і кіўнуўшы мне галавой, выйшаў. Усё-такі дзівак. Увесь дзень прайшоў у мяне марна; нават пару разоў памыліўся ў рахунках.Калі я ўжо думаў, каб закрыць магазін, з’явіўся Стах. Мне здавалася, што за гэтыя пару дзён ён схуднеў. Абыякава прывітаўся з нашымі панамі і пачаў нешта перакладваць у стале.

-       Ты шукаеш чаго? – спытаў я.

-       Ці не было тут ліста ад князя?... – адказаў не пазіраючы мне ў вочы.

-       Я адсылаў табе ўсе лісты на кватэру…

-       Я ведаю, але мог якісьці застацца, заваліцца…

Я лепш бы вырваў зуб, чым пачуць гэтае пытанне. Значыць Шуман меў рацыю: Стах з’ядае сябе, што яго князь на баль не запрасіў!

Калі магазін зачынілі і панове выйшлі, Вакульскі прамовіў:

- Што ты сёння робіш? Не запросіш мяне на гарбату?

Натуральна, я запрасіў яго з радасцю і ўзгадаў сабе добрыя часы,калі Стах праводзіў у мяне амаль кожны вечар. Як жа далёка гэты час! Сёння ён быў пануры, я заклапочаны і хоць абодва мелі шмат адзін аднаму сказаць, ні адзін з нас не пазіраў другому ў вочы. Нават пачалі размаўляць аб марозе, і толькі шклянка гарбаты, у якой было паўшклянкі араку, развязала крыху мне язык.

- Усюды кажуць, - азваўся я, - што ты прадаеш магазін.

- Я ўжо яго амаль прадаў, - адказаў Вакульскі.

- Яўрэям?...

Ён сарваўся з крэсла і ўсадзіўшы рукі ў кішэні, пачаў хадзіць па пакоі.

- А каму ж я яго прадам?... – спытаў ён. – Ці тым, што не купляюць магазін, а маюць грошы, ці тым, якія б яго таму і купілі толькі, што не маюць грошай? Магазін варты са сто дваццаць тысяч рублёў, дык што я іх павінен кінуць у балота?

- Страшна гэтыя яўрэі нас ціснуць…

- Адкуль?... З гэтых пазіцый, якіх не займаем ці для займання якіх самі іх змушаем, пхаем іх. Молім, каб іх занялі. Майго магазіна не купіць ні адзін з нашых паноў, але кожны дасць грошы яўрэю, каб ён яго купіў  і… плаціў добрыя працэнты ад узятага капіталу.

- Ці сапраўды так?

- Натуральна, што так, бо я ведаю, хто Шлангбауму пазычае грошы…

- Дык купляе Шлангбаум?

- А хто ж іншы? Клйн, Лісецкі ці Земба?... Ці не знайшлі б крэдыту, а знайшоўшы, можа б яго змарнавалі.

- Будзе некалі авантура з гэтымі яўрэямі. – буркнуў я.

- Ужо былі, цягнуліся на працягу васемнаццаці стагоддзяў і які вынік?... У антыяўрэйскіх праследаваннях згінулі самыя шляхетныя, а засталіся толькі такія, якія маглі схавацца ад вынішчэння. І вось такія ў нас сёння яўрэі: упартыя, цярплівыя, хітрыя, салідарныя , спрытныя і па-майстэрску валодаюць адзінай зброяй, якая ў іх засталася – грашыма. Знішчаючы ўсё, што лепшае, яны зрабілі штучны адбор і выхавалі найгоршых.

- Ці ты аднак падумаў, што калі твой магазін пяройдзе ў іх рукі, то каля дваццаці яўрэяў атрымае добра аплочаную працу, а каля дваццаці нашых людзей страціць яе?

- Гэта не мая віна, - адказаў узрушаны Вакульскі. – Не мая віна, што тыя, з якімі мяне лучаць стасункі, дамагаюцца, каб я магазін прадаў. Праўда, што грамадства прайграе, але ж грамадства хоча гэтага.

- А абавязкі?...

- Якія абавязкі?! – выгукнуў ён. – Ці на думку тых, якія называюць мяне эксплуататарам, ці тых, якія мяне абкрадваюць? Споўнены абавязак павінен штосьці прыносіць чалавеку, бо інакш ён быў бы ахвярай, якой ніхто ні ад каго не мае права патрабаваць. А я што маю ў прыбытку? Нянавісць і махлярства з аднаго боку, знявагу з другога. Сам скажы: ці ёсць учынак, у якім бы мяне не абвінавачвалі і за што?... За тое, што я зрабіў уласнасць  і даў палёгку ў жыцці сотням людзей.

- Ашуканцы ёсць усюды.

- Але нідзе няма ў такой ступені, што ў нас. Дзе-небудзь у іншым месцы такі як я паважаны дарабкевіч меў бы ворагаў, але меў бы таксама славу, якая кампенсуе абразы… А тут…

Ён махнуў рукой.

Адным глытком я выпіў зноў паўшклянкі араку з гарбатай, на адвагу. Стах тымчасам, пачуўшы крокі ў сенцах, стаў каля дзвярэй. Я здагадаўся, што так чакае запрашэння князя!

Ужо ў мяне ў галаве шумела, таму я запытаў:

- А ці тыя, тыя, для каго ты прадаеш магазін, ацэняць цябе больш высока?...

- А калі ацэняць?... – спытаў ён, задумаўшыся.

- І будуць цябе лепш любіць чым тыя, якіх ты пакідаеш?

Ён падбег да мяне і кінуў на мяне хуткі позірк.

- А калі будуць любіць?... – адказаў ён.

- Ты ўпэўнены?...

Ён кінуўся на крэсла.

- Адкуль я ведаю?... – прашаптаў ён. – Адкуль я ведаю?... Што пэўнае ёсць на гэтым свеце?

      - І ці не прыйшло табе ніколі на думку, - казаў я ўсё больш смела, - што ты можаш быць не толькі экслуатаваны і ашуканы, але яшчэ высмеяны і зняважаны?... Скажы. Ты што, ніколі не думаў аб гэтым?... Усё магчыма на свеце, а ў такім выпадку належыць засцерагчыся, калі не ад банкруцтва, то як найменш ад выглядання смешным. Усё да д’ябла! – скончыў я, удараючы шклянкай па стале, - можна прыносіць ахвяры, калі ёсць з чаго, але нельга дазваляць здзеквацца з сябе…

- Хто з мяне здзекуецца? – крыкнуў ён, прахопліваючыся.

- Усе тыя, якія цябе не паважаюць так, як ты таго заслугоўваеш.

Я спужаўся ўласнай смеласці, але Вакульскі нічога не адказаў. Лёг на кушэтку і сплёў рукі пад галавой, што было праявай незвычайнага ўзрушэння. Потым пачаў гаварыць аб справах магазіну голасам цалкам спакойным.

Каля дзевятай адчыніліся дзверы і ўвайшоў лёкай Вакульскага.

- Ліст ад князя!... – абвясціў ён.

Стах прыкусіў вусны і не ўзнімаючыся выцягнуў руку.

- Дай, - прамовіў ён, - і ідзі спаць.

Слуга выйшаў. Стах паволі адкрыў канверт, прачытаў і – разадраўшы ліст на некалькі кавалкаў, кінуў яго пад печ.

- Што ж гэта? – спытаў я.

- Запрашэнне на заўтрашні баль, - адказаў ён суха.

- Не пойдзеш?

- І не думаю.

Я аслупянеў… І раптам у гэтым стане наведала мяне найгеніяльнейшая думка ў свеце.

- Ведаеш што? – прамовіў я. – а можа заўтра мы б пайшлі да пані Стаўскай на вечар?...

Ён сеў на кушэтцы і адказаў з усмешкай:

- А ведаеш, што гэта будзе нядрэнна!... Даволі мілая жанчына і даўно ўжо я там не быў. Трэба было б з аказіяй даслаць пару забавак гэтай малой.

Ледзяная сцяна, якая стварылася паміж намі, трэснула.

Абодва мы ўзнавілі ранейшую шчырасць і да поўначы мы размаўлялі аб мінулым. На дабранач ён мне сказаў:

- Чалавек некалі дурнее, але ж некалі і прасвятленні бываюць… Дай табе, Божа, мой стары!

Залаты, любы Стах!... Каб мне лопнуць, я ажаню яго з пані Стаўскай!...

У дзень балю ў князя ані Стах, ані Шлангбаум не былі ў магазіне. Я здагадаўся, што яны пэўна дамаўляюцца аб продажы нашай справы.

У кожным іншым разе падобны выпадак атруціў бы мне настрой на цэлыя суткі. Але сёння я не думаў аб знікненні нашай фірмы і замене яе на яўрэйскую шыльду. Што мне той магазін! Толькі б Стах быў шчаслівы, а як найменш пазбавіўся ад сваіх згрызот. Я павінен яго ажаніць, хоць бы перуны білі!...

Зранку я даслаў да пані Сташскай лісток, паведамляючы, што прыйдзем сёння на гарбату абодва з Вакульскім. Да ліста я адважыўся далучыць скрыначку з цацкамі для Хелечкі. Быў там лес з жывёламі, уся мэбля для лялькі, маленькі сервіз і вялікі самавар. Усё за 13 рублёў 60 капеек - тавар з пакаваннем.

Я павінен яшчэ штосьці прыдумаць для пані Місевічовай. Такім чынам я зраблю абцужкі з бабулькі і з унучкі і так імі прыгожую маму сцісну за сэрца , што павінна будзе капітуляваць напярэдадні Св. Яна…

(Aй, да д’ябла! a той муж, што за мяжой?... Ну, што там муж, няхай сябе пільнуе… Зрэшты, за які-небудзь дзесятак тысяч рублёў мы атрымаем развод з адсутным і пэўна ўжо нежывым).

Пасля зачынення магазіна я іду да Стаха. Лёкай адчыняе мне дзверы і трымае ў руцэ накрухмаленую кашулю. Праходзячы праз пакой спальны я бачу на крэсле фрак, камізэльку… Ой, ці з нашага візіту будзе што?...

Стах у кабінеце чытаў англійскую кнігу. ( Чорт ведае, навошта яму гэтая ангельшчына? Можна ажаніцца будучы нават глуханямым…) Ён прывітаў мяне  сардэчна, хаця не без пэўнага вагання. “Трэба ўзяць быка за рогі!” – падумаў я і не кладучы шапку на стол, кажу:

-       Ну, хіба няма чаго чакаць. Пойдзем, бо гэтыя пані спаць пойдуць. 
 Вакульскі закрыў кнігу і задумаўся.

-       Дрэнны вечар, - прамовіў ён – мяцеліца.

-       Некаторым гэта мяцеліца не перашкодзіць ехаць на баль, дык чаму ж яна нам павінна была б сапсаваць вечарок, - адказаў я, прыкідваючыся дурнем.

І нібы ўкалоў Стаха. Ён падхапіўся з крэсла і загадаў падаць футра. Слуга, апранаючы яго, гаварыў:

- Толькі вяртайцеся хутка, бо ўжо час апранацца ды фрыз’ер прыйдзе.

- Няма патрэбы, - адказаў Стах.

- Што вы не прычасаны  пойдзеце танцаваць…

- Я не іду на баль.

Слуга раскінуў са здзіўленнем рукі і расставіў ногі.

-       Што вы сёння вырабляеце? – усклікнуў ён. – Вы так робіце, нібы ў галаве памутненне… Пан Ленцкі так прасіў…

Вакульскі хутка выйшаў з пакою і зачыніў дзверы пад носам у назойлівага  слугі.

“Ага! – думаю я – значыць князь заўважыў, што Стах можа не прыйсці, і на перапрашэнне выслаў гэтага як бы цесця!...

Шуман мае рацыю, што яны яго не захочуць выпусціць, ну, але мы ў вас яго адбяром!” Праз чвэрць гадзіны мы былі ў пані Стаўскай. Прыём быў раскошны!...

Марыяна пасыпала кухню пяском, пані Місевічова  апранулася ў ядвабную сукенку колеру тытуню, а ў пані Стаўскай былі сёння такія прывабныя вочы, румянец, а вусны, што можна было да смерці зацалавацца з такой прыгожай жанчынай.

Я не хачу апераджаць падзеі, але далібог! Стах пазіраў на яе з вялікай цікавасцю ўвесь вечар… Не было яму нават часу заўважыць, што Хелечка апранула новы шарф.

Што гэта быў за вечар!... Як пані Стаўска дзякавала нам нам за цацкі, як яна саладзіла Вакульскаму гарбату, як яго пару разоў закранала берагам рукава… Сёння я ўжо перакананы, што Стах будзе прыходзіць сюды як мага часцей, спачатку са мною, пазней без мяне.

У сярэдзіне вячэры злы ці добры дух скіраваў вочы пані Місевічовай на “Кур’ер”

- Бачыш, Хеленка, - прамовіла яна дачцэ, - гэта ж сёння баль у князя.

Вакульскі спахмурнеў і, каб не глядзець на вочы пані Стаўскай, пачаў пазіраць на талерку. Адважыўшыся, я прамовіў не без іроніі:

-       Прыгожае павінна быць таварыства ў такога князя! Строі, элегантнасць…

-       Не так прыгожае, як здаецца, - адказала старэйшая пані. – Строі вельмі часта ўзятыя ў крэдыт, а элегантнасць!... Пэўна, іншая павінна быць у гасцінай з графамі і князямі, чым у гардэробе з беднымі працаўнікамі. (О! як жа ў час старая выступіла са сваёй крытыкай. “Слухай жа, Стах!” – падумаў я  і пытаю далей):

-       Значыць гэтыя велікасвецкія дамы не вельмі па-свецку адносяцца да сваіх працоўных?...

-       О, я вас папрашу!... – адказала пані Місевічова, трасучы рукой. - Мы ведаем тут адну загадчыцу склада, якой гэтыя пані даюць працу, бо яна вельмі зграбная і танная. Слязьмі неаднойчы заліваецца, калі ад іх вяртаецца. Колькі трэба начакацца з прымеркай сукенкі, з падпраўленнем. З рахункам… А які тон у размове, якая непавага, якія торгі… гэтая жанчына кажа (як дабра жадаю!), што лепш бы мела справу з чатырма яўрэйкамі, чым з адной вялікасвецкай дамай. Хоць цяпері яўрэйкі псуюцца: калі каторая разбагацее, зараз жа пачынае размаўляць толькі па-французску, таргавацца і мінкаваць. Я хацеў спытаць: ці панна Ленцка не апранаецца ў гэтай швачкі? Але шкада мне было Стаха. Ён так змяняўся з твару, бедалага!...

Пасля гарбаты Хелечка пачала растаўляць на дыване сёння атрыманыя цацкі, штохвіліны выгукаючы што-небудзь радаснае; пані Місевічова і я селі каля вакна (старэча не можа адзвычаіцца ад гэтых вокнаў!), а Вакульскі і пані Стаўска размясціліся на канапе: яна з якойсьці сеткай, ён з папяросай.

Паколькі старэча з вялікім захапленнем пачала мне расказваць , якім дасканалым начальнікам павету быў памерлы яе муж, то я не вельмі чуў, аб чым размаўлялі пані Стаўска і Вакульскі. А павінна гэта было быць цікава, бо гаварылі напаўголас:

“Я вас бачыў у мінулым годзе ў касцёле Кармялітаў падчас свята Гроба гасподняга.”

“А я вас найлепш запомніла, калі вы летам былі ў той камяніцы, дзе мы жылі. І я не ведаю чаму, мне здавалася…”

- А што гэта быў за клопат з гэтымі пашпартамі!... Бог ведае, хто браў, каму аддаваў, чыё выпісваў прозвішча… - расказвала пані Місевічова.

“… канешне, колькі захочаце, пане…” – гаварыла, чырванеючы пані Стаўска.

“… І не буду вам надакучаць?...”

- Прыгожая пара! – прамовіў я напаўголас пані Місевічовай. Яна паглядзела на іх і ўздыхаючы, адказала:

- Што ж з таго, хоць бы няшчасны Людвік ужо нават не жыў?

- Будзем спадзявацца на Бога…

- Што жыве?... – спытала старая, зусім не губляючы захаплення.

- Не, я не аб тым кажу… Але…

- Мама, я ўжо спаць хачу, - азвалася Хелечка.

Вакульскі ўзняўся з канапкі і мы развіталіся з дамамі.

“Хто ведае, - падумаў я, - ці гэты асётр не праглынуў ужо кручочак?...”

На вуліцы ўвесь час сыпаў снег; Стах адвёз мяне дадому і я не ведаю, з якой нагоды ён чакаў у санях, аж пакуль я зайду ў браму.

Я зайшоў, але затрымаўся ў пярэднім пакоі. І толькі калі вартаўнік замкнуў браму, я пачуў на вуліцы званочкі санак, якія ад’язджалі.

“Значыць ты вось так? – падумаў я. – Паглядзім, куды ты зараз пойдзеш…”

Я зайшоў да сябе, апрануў свой стары плашч, цыліндр і так апрануты, праз паўгадзіны выйшаў на вуліцу.

У кватэры Стаха было цёмна, значыць дома яго няма. А дзе ж ён?...

Я кіўнуў у бок санак, што праязджалі міма, і праз пару хвілін выйшаў непадалёку ад дома, у якім жыве князь.

На вуліцы стаяла некалькі карэт, іншыя яшчэ заязджалі; але другі паверх быў асветлены, музыка грала, а ў вокнах раз-пораз мільгалі цені танцуючых.

“Там панна Ленцка”, - падумаў я, і чагосьці сэрца ў мяне сціснулася.

Я разгледзеўся па вуліцы. Ух! Якія аблокі снегу… Ледзь можна ўбачыць хістанне ад ветру пламеньчыкаў газы. Трэба ісці спаць.

Я хацеў злавіць санкі, перайшоў на другі ходнік і… амаль сутыкнуўся з Вакульскім… ён стаяў пад дрэвам, засыпаны снегам, з засяроджаным позіркам на вокнах.

“Дык значыць гэтак?... О, каб ты здох, мой каханку, мусіш ажаніцца з пані Стаўскай!”

Зыходзячы з такой небяспекі я вырашыў дзейнічаць энергічна. Таму адразу ж на другі дзень я выправіўся да Шумана ды кажу:

-       А ведаеце, доктар, што зрабілася са Стахам?

-       Што, нагу паламаў?

-       Горш. Бо паколькі, нягледзячы на двухразовае запрашэнне, не быў на балі ў князя, а каля апоўначы выбраўся да яго дому і стоячы пад снегам, пазіраў на вокны. Вы разумееце?

-       Разумею. Для гэтага не трэба быць псіхіятрам.

-       Затым, - кажу я далей, - неадкладна я вырашыў ажаніць Стаха ў гэтым яшчэ годзе, нават перад Св. Янам.

-       З паннай Ленцкай? – падхапіў доктар. – Я раю не ўблытвацца ў гэта.

-       Не з паннай Ленцкай, але з пані Стаўскай.

Шуман пачаў біць сябе па галаве.

- Шпіталь вар’ятаў! – бурчэў ён. – Яшчэ крыху і ўсе… Пане, відавочна ў вас мякіна ў галаве, а , пане Жэцкі, - дадаў ён праз хвіліну.

- Вы мяне, пане, абражаеце! – крыкнуў я ўзрушаны.

Ён стаў перада мной і схапіўшы мяне за лацканы сурдута казаў зірытаваным голасам:

- Слухай, пане… Я ўжыву параўнанне, якое ты павінен зразумець. Калі ў цябе поўная шуфляда, напрыклад, партманэ, ці можаш у гэтую ж саму шуфляду накласці , напрыклад, гальштукаў?... Не можаш. Дык калі Вакульскі сэрцам кахае Ленцку, дык ці можаш ты туды ўціснуць пані Стаўску?...

Я адчапіў яго рукі ад маіх лацканаў і адказаў:

- Я дастану партманэ і пакладу гальштукі, разумееце, пане вучоны?...

І зараз жа выйшаў, бо ўжо мяне яго нахабнасць вывела з раўнавагі. Ён думае, што самы разумны.

Ад доктара я паехаў да пані Місевічовай. Стаўска была ў сваім магазіне, Хелечку я адправіў у другі пакой, з цацкамі, а сам прысеў да старой і без усялякіх уступаў пачынаю:

- Пані дабрадзейка!... Ці лічыце вы, пані, што Вакульскі годны чалавек?...

- Ах, добры пане Жэцкі, як ты можаш аб гэты нават пытаць?... У сваім доме ён знізіў нам каморныя, выбавіў Хеленку з такой ганьбы, даў ёй пасаду на семдзесят пяць рублёў, Хелечцы прыслаў столькі цацак…

- З дазвалення пані, - перапыняю я. – Калі вы пагодзіцеся, што чалавек прыстойны, то я мушу вам дадаць, пад найвялікшым сакрэтам, што ён вельмі няшчасны…

- У імя Айца і Сына!... – перажагналася старая. – Ён няшчасны, ён, у каго такі магазін, прадпрыемства, такое страшнае багацце?... Ён, што прадаў нядаўна камяніцу?... Хіба можа ў яго даўгі, пра якія я нічога не ведаю.

- Даўгоў ані гроша, - кажу я, - а пасля пазбаўлення ад справы мае яшчэ з шэсцьсот тысяч рублёў, хоць два гады таму  меў дзесьці з трыццаць тысяч рублёў, зразумела, апрача магазіна… Але, пані дабрадзейка!... грошы не з’яўляюцца ўсім, бо чалавек апроч кішэні мае яшчэ і сэрца…

- Але ж я чула, што ён жэніцца, нават з прыгожай асобай, з паннай Ленцкай?

- Тут якраз няшчасце; Вакульскі не можа, не павінен жаніцца…

- А што,у яго які дэфект?... Такі здаровы мужчына…

- Ён не павінен жаніцца з паннай Ленцкай, гэта не для яго партыя. Для яго патрэбна жонка такая:

- Такая як мая Хеленка… - заўважыла хуценька пані Місевічова.

- Дык вось жа!... – усклікнуў я. – Не толькі што такой, а менавіта той самай… Яе адной, пані Хелены Стаўскай, трэба нам у жонкі.

Старая расплакалася.

- Ці ведаеш, любы пане Жэцкі, - сказала яна, усхліпваючы, - што гэта мая найлепшая мара… Бо, паколькі паважаны Людвічак ужо памёр, за што я галаву даю на адсячэнне… Столькі разоў мне сніўся, і заўсёды ці аголены, ці якісьці іншы, не такі…

- Зрэшты, - кажу я, - хаця б і не памёр, мы зробім развод.

- Натуральна. За грошы ўсё можна зрабіць.

- Дык вось жа!... Уся справа ў тым, каб пані Стаўска не адмаўлялася…

- Мілы пане Жэцкі! – усклікнула старэча. – Але ж яна, клянуся, ужо сёння закаханая, бядачка, у Вакульскага… Настрой у яе сапсаваўся, па начах не спіць, толькі ўздыхае, худнее жанчынка, а калі вы тут былі ўчора, што з ёй рабілася… Я, маці, пазнаць яе не магла…

- Значыць – баста!... – перапыніў я. – Мая галава ў тым, каб Вакульскі быў тут як найчасцей, а пані… няхай добра падтрымлівае пані Хелену. Мы вырвем Стаха з рук гэтай панны Ленцкай і… бадай перад святым Янам вяселле…

- Бойся Бога, але ж Людвічак?...

- Памёр, памёр… - кажу я. – Галаву даю на адсячэнне, што яго няма ўжо жывога…

- Ну, у такім выпадку воля боская…

- Толькі… я папрашу пані трымаць гэта ў сакрэце. Гэта сапраўдная ігра.

- За каго ж вы мяне прымаеце, пане Жэцкі? – абразілася старая. – Тут… тут… - дадала яна, стукаючы сябе ў грудзі, - тут кожная таямніца ляжыць як у магіле. А тым больш таямніца майго дзіцяці і гэтага шляхетнага чалавека.

Мы абое былі глыбока ўзрушаны.

- Што ж, - сказаў я праз хвіліну, збіраючыся да выйсця, - што ж. ці дапусціў бы хто, што такая дробная рэч як лялька можа быць прычынай шчасця дваіх людзей?

- Як гэта лялька?

- Ну, а як жа?... Калі б пані Стаўска не купіла ў нас ляльку, не было б суда, Стах не быў бы зацікаўлены лёсам пані Хелены, пані Хелена не пакахала б яго, і значыць, не пабраліся б… Бо, беручы па сутнасці, калі ў Стаху абудзілася якоесьці больш гарачае пачуццё да пані Стаўскай, то толькі ад гэтага працэсу.

- Вы кажаце, абудзілася?

- Ба! Ці ж вы гэта не бачылі, як учора шапталіся на гэтай канапе?... Вакульскі даўно ўжо не быў такі ажыўлены, нават узрушаны як учора…

- Бог цябе спаслаў, каханенькі пане Жэцкі! – усклікнула старэйшая пані і на развітанне пацалавала мяне ў галаву. 
Сёння я задаволены сабою і хаця б не хацеў, то павінен прызнаць, што ў мяне метэрніхаўская галава. Як гэта я дадумаўся пра закаханне Стаха ў пані Хелену, як я гэта ўсё ўладзіў, каб ім не перашкаджаць!... Бо сёння ў мяне ўжо няма найменшага сумнення, што і пані Стаўска, і Вакульскі трапілі на пастаўленую на іх пастку. Яна за пару тыдняў схуднела (але яшчэ лепш выглядае, бестыя!), а ён натуральна страчвае галаву. Калі толькі не будзе вечарам у Ленцкіх, што зрэшты бывае з ім нячаста, бо панна ўвесь час балюе, то адразу ж хлопец ідзе да пані Стаўскай і сядзіць там а хоць бы да поўначы. А як тады ажыўляецца, як ёй расказвае гісторыі аб Сібіры, аб Маскве, аб Парыжу!... Я ведаю, бо хоць і не бываю па вечарах, каб ім не перашкаджаць, то зараз  на другі дзень  усё расказвае мне пані Місевічова, зразумела пад вялікім сакрэтам.

Адно мне толькі не падабалася.

Даведаўшыся, што Вірскі заходзіць часам да нашых пані і, натуральна, палохае пару, што варкоча, я выбраўся, каб яго перасцерагчы.

Якраз ужо апрануты выходжу з дому, як раптам сустракаюся ў калідоры з Вірскім. Натуральна, вяртаюся, запальваю святло, пагаварылі крыху аб палітыцы… Хутка я змяняю прадмет размовы і пачынаю здалёк:

-       Я хацеў вам тут па сакрэту паведаміць…

-       Я ведаю ўжо, ведаю!... – ён гаварыў, смеючыся.

-       Што вы ведаеце?

-       Што пан Вакульскі закаханы ў пані Стаўску.

-       Раны боскія!- усклікваю я. – А вам хто аб гэтым сказаў?...

-       Ну, перадусім не бойцеся, пане, раскрыцця сакрэту, - кажа ён з павагай. – У нашым доме сакрэт як у студні…

-       Але хто вам сказаў?

-       Мне, бачыце, сказала жонка, якая даведалася аб гэтым ад пані Калеровай…

-       А тая адкуль ведае?

-       Пані Калеровай паведаміла пані Радзіньска, а пані Радзіньскай пад найсвяцейшым словам даверыла гэтую таямніцу пані Дэнова, ведаеце пане, гэта сяброўка пані Місевічовай.

-       Якая ж неасцярожная пані Місевічова!...

-       Але! – сказаў Вірскі, - што ж ёй было рабіць, небарачцы, калі Дэнова напала на яе, што Вакульскі праседжвае ў іх да ранку, што тут якіясьці нячыстыя справы… Натуральна, затрывожаная старэча паведаміла ёй, што тут не афёры, але таямніца, і што можа пабяруцца да святога Яна...
     Аж у мяне галава забалела, але што ж рабіць? Ай, гэтыя пані, гэтыя пані!...       Што ж чуваць у горадзе? – пытаюся я ў Вірскага, каб назаўсёды скончыць клапатлівую размову.

-       Авантуры, - кажа ён – авантуры з баранэсай! Але дай мне, пане, цыгарэту, бо гэта доўгія гісторыі.

-       Я падаў яму цыгарэту, а ён  расказаў рэчы, якія цалкам мяне пераканалі, што дрэнныя людзі раней ці пазней павінны быць пакараныя, добрыя ўзнагароджаны і што ў самым закамянелым сэрцы тлее хоць іскрынка сумлення.

-       Даўно вы былі ў нашых пані? – пачынае Вірскі.

-       Дні чатыры таму… можа пяць… - адказаў я. – Разумееш, пане, што не хачу я перашкаджаць Вакульскаму, і… вам раю тое самае. Маладая з маладым хутчэй паразумеюцца, чым з намі, старымі.

-       З дазвалення! – спыняе мяне Вірскі. – Пяцідзесяцігадовы мужчына  не стары; ён толькі сталы...

-      ... Як яблык, які ўжо ападае.

-       Маеце, пане, рацыю: мужчына ў пяцьдзесят гадоў вельмі схільны да ўпадку. І калі б не жонка і дзеці… Пане Ігнацы!... пане Жэцкі!...

Няхай мяне д’яблы возьмуць, калі б я не ўгінаўся за маладымі. Але, пане, жанаты чалавек гэта калека: жанчыны на яго не пазіраюць, хаця… пане Ігнацы…

У гэтым месцы вочы ў яго заіскрыліся і зрабіў такую мінку, што калі сапраўды ён набожны, то заўтра павінен ісці на споведзь.

Ужо гэта зрэшты ведаю, што шляхта заўсёды так: да навукі і да гандлю не мае галавы, да працы яе не прымусіш, але да бутэлькі, да вайны і да распусты заўсёды гатовы, хоць бы нават паміралі. Паскуднікі!

- Усё гэта добра, - кажу я, - пане Вірскі, але што ж вы хацелі мне расказаць?

- Ага! Якраз аб гэтым думаў, - кажа ён і дыміць цыгарэтай як смалакурня. – Вось, памятаеш, пане, тых студэнтаў з нашай камяніцы, што жылі над баранэсай?...

- Малескі, Паткевіч і той, трэці. Яшчэ б не памятаць такіх чарцей. Цудоўныя хлопцы!

- Вельмі, вельмі! – пацвярджае Вірскі. – Няхай мяне Бог пакарае, калі пры гэтых нягодніках можна было ўтрымаць маладую кухарку даўжэй за восем месяцаў. Пане Жэцкі! Я кажу табе, што яны ўтрох залюднілі б усе турмы... Іх там, ва ўніверсітэце, відаць, гэтаму вучаць… Бо ў мае часы, на вёсцы, бацька, у якога быў малады сын, даваў тры ці чатыры каровы на жыццё пасля вяселля … фью! Фью!... і зараз бы нават пробашч абразіўся, калі б яму псавалі паству, а гэтыя, пане...
- Вы, пане, хацелі пра баранэсу..., - прамовіў я, бо не люблю, калі глупствы прамаўляюцца ў сталым узросце.
- Ага... дык... А найгоршы, бестыя, гэта той, Паткевіч, што малюецца ў нябожчыка. Як надыйшоў вечар, і той нягоднік вылез на сходы, то скажу табе, такі быў піск, нібы стада шчуроў там праносілася…

- Вы хацелі пра баранэсу…

- Ага ж… Дык вось, мой ты дабрадзею… Ну і Малескаму нічога не бракуе!... Гэта ж тады, як вам вядома, баранэса прысудзіла гэтым хлопцам, каб выязджалі восьмага. Тымчасам тыя нават не скрануліся… Восьмае, дзевятае, дзесятае… яны сядзяць, а ў пані Кшэшоўскай печань павялічваецца ад злосці. Урэшце, параіўшыся з гэтым сваім адвакатам і з Марушэвічам, на дзень 15 лютага яна ўвапхнула да іх каморніка з паліцыяй.

Ідуць гэта каморнік з паліцыяй на чацвёрты паверх, стук-грук! Дзверы ў хлопцаў зачыненыя, але знутры пытаюцца: “Хто там?” – “Імем закона, адчыніце!” – кажа каморнік. – “Закон законам, - кажуць яму знутры, але ў нас няма ключа. Хтосьці нас замкнуў, пэўна пані баранэса”. – “Панове жартачкі строіце з уладай, - сказаў каморнік, - а ведаеце, панове, што вы павінны выехаць”. – “Канешне, - кажуць знутры, - але ж праз дзірку ад ключа  мы не можам выйсці. Хіба паспрабаваць…”

Натуральна, каморнік пасылае вартаўніка па слесара і чакае на сходах з паліцыяй. Праз якіясьці паўгадзіны прыходзіць і слесар: адчыніў гэты звычайны замок адмычкай, але з ангельскім засовам не можа даць рады. Круціць, верціць – дарэмна… Цягнецца зноў па інструмент, з-за чаго праходзіць яшчэ паўгадзіны, а тымчасам на падворку натоўп, крык, а на трэцім паверсе пані баранэса страшэнна рыдае.

Каморнік увесь час чакае на сходах, аж тут падбягае да яго Марушэвіч. “Пане, - крычыць ён – паглядзі, што табе даказваюць…” Каморнік выбягае на дзядзінец і бачыць такую сцэну:

Акно на чацвёртым паверсе адчынена (мяркуйце, пане, у лютым!) і з гэтага акна ляцяць на падвор’е: сеннікі, коўдры, кнігі, чэрапы і гэтак далей, да ўсяго з’язджае на вяроўцы куфар, а пасля яго ложак.

Ну і што вы на гэта скажаце”- ускрыквае Марушэвіч.

“Трэба пісаць пратакол, - кажа каморнік, - Зрэшты яны ж выязджаюць, таму можа не варта ім перашкаджаць”. Тут – новая справа. У адчыненым вакне на чацвёртым паверсе паказваецца стул, на стуле сядзіць Паткевіч, два таварышы яго спіхваюць і – мой Паткевіч едзе са стулам на вяроўках уніз!... То ўжо і каморнік амаль што не самлеў, а адзін паліцэйскі перажагнаўся.

“Карак скруціць… - кажуць пані. – Езус Марыя! Ратуй душу яго…” Марушэвіч, як чалавек  нервовы, уцёк да пані Кшэшоўскай, а тымчасам стулік з Паткевічам затрымліваецца на вышыні трэцяга паверха, каля вакна баранэсы.

“Скончыце ж, панове, з гэтымі жартамі!” – кажа каморнік двум таварышам Паткевіча, якія яго спускалі.

“Але ж! калі ў нас шнур сарваўся…” – кажуць тыя.

“Ратуйся, Паткевіч!” – крычыць з верху Малескі.

На дзядзінцы авантура. Пані (колькі, дакладна не адна, моцна цікавіліся здароўем Паткевіча) пачынаюць верашчаць, паліцэйскія аслупянелі, а каморнік зусім страціў галаву.

“Стань пане, на карнізе!... Бі вакно…” – крычыць ён Паткевічу:

“Божа міласэрны! Патрэбныя гэта пану такія штукі”.

“Інакш бы не меў прыемнасці развітацца з шаноўнай пані”, - адказвае Паткевіч і я чую, што паказаў ёй такога нябожчыка, што тая кінулася на падлогу, крычачы:

“Няма каму мяне бараніць!... Няма ўжо мужчын!... Панове! Панове...”

Яна крычала так гучна, што яе было чуваць на ўсім дзядзінцы, і нават каморнік вельмі скажона вытлумачыў сабе яе крыкі, бо паведаміў паліцэйскім:

“Вось, у якую хваробу трапіла бедная жанчына!... Цяжка, ужо з два гады без мужа.”

Паткевіч, як медык, паслухаў пульс баранэсы, загадаў даць ёй валерыяны і як мага спакайней выйшаў. А тымчасам слесар узяўся да адбівання ангельскага засова. Калі ўжо скончыў свае дзеянні і добра пакалечыў дзверы, Малескі раптам прыгадаў, што абодва ключы ад замка і ад засова – у яго ў кішэні.

Ледзьве баранэса апамяталася, зараз жа гэты адвакат пачаў яе падмаўляць, каб распачала справу супраць Паткевіча і Малескага. Але яна ўжо  настолькі адмаўляецца ад працэсаў, што толькі вылаяла свайго дарадцу і прысягнула, што ад гэтага часу ніводнаму студэнту не здасць кватэру, хоць бы навечна стаяла пустой.

Потым, як мне сказалі, з вялікім плачам пачала падмаўляць Марушэвіча, каб ён схіліў барона, каб той у сваю чаргу перапрасіў яе і вярнуўся да яе.

“Я ведаю, - усхліпвала яна, - што ў яго няма ўжо ані гроша, што за пастаяліц не плаціць і нават са сваім лёкаем харчуюцца ў крэдыт. Нягледзячы на гэта, усё яму дарую, і павыплачваю даўгі, толькі б вярнуўся і прыйшоў дадаому. Без мужчыны я не магу кіраваць такім домам… памру тут за год…”

У гэтым я бачу кару боскую, - скончыў Вірскі, абдзьмухваючы  цыгарэту. – А выканаўцам гэтай кары будзе барон.
Другая карацейшая, але затое цікавейшая. Уяві, пане, сабе, што баранэса, баранэса Кшэшоўска, зрабіла візіт пані Стаўскай…

- Вось д'ябал... – шапнуў я. – Гэта дрэнны знак…

- Зусім не, - прамовіў Вірскі. – Баранэса прыйшла да пані Стаўскай, наплакалася, да рыданняў, і прасіла надта абедзвюх пані, каб забыліся пра яе той працэс аб ляльцы, бо інакш яна не будзе мець спакою да канца жыцця.

- І што. Не абяцалі забыць?

- Не толькі што абяцалі, але яшчэ пацалавалі яе і нават паабяцалі ёй вымаліць прабачэнне ў Вакульскага, якога баранэса вельмі паважае.
- Яны з ёй гаврылі аб Вакульскім?... Гатовая бяда…

- Але, што ты пан гаворыш! – перапыніў мяне Вірскі. – Гэта жанчына ў скрусе за свае грахі і абавязкова ачуняе.

Была ўжо поўнач, і ён развітаўся. Я не затрымліваў яго, бо ён мяне крыху ўразіў сваёй верай у скруху баранэсы. Зрэшты хто яе там ведае, можа і сапраўды адумалася?...

Пост скрыптум. Я быў упэўнены, што МакМахону ўдасца зрабіць замах на самога малога Напалеончыка. Тымчасам я даведваюся, што МакМахон паў, прэзідэнтам рэчыпаспалітай стаў мяшчанін Грэві, а малы Напалеончык паехаў на вайну, да якогасьці Наталю ў Афрыку.

Цяжкая парада –  але няхай хлопец вучыцца ваяваць. За якіясьці паўгода вернецца акрыты славай, так што яго самі французы гвалтам пачнуць цягнуць да сябе, а мы тымчасам – ажэнім Стаха з пані Хеленай.

О, бо я, калі вазьмуся за што, то маю метэрніхаўскія спосабы і разумею натуральны бег рэчаў. Няхай жа жыве Францыя з Напалеонамі, а Вакульскі з пані Стаўскай!