Раздзел 36 QUO VADIS? Г. Сенкевіч

Раздзел ХХХVI

Вядома было ў Рыме, што Цэзар хоча наведаць па дарозе Остый, а хутчэй найбольшы карабель у свеце, які нядаўна прывёз збожжа з Александрыі, адтуль жа прыбярэжнай дарогай падацца ў Анцый.Загады былі ўжо аддадзены некалькі дзен таму, таму зранку каля Порта Астыентыс збіраліся натоўпы мясцовай галоты ўсіх народаў свету, каб здаволіць вочы выглядам імператарскага паходу, на які рымскі плебс ніколі не мог дастаткова наглядзецца.Да Анцыя дарога не была цяжкая і доўгая, у самім жа горадзе, які складалі прыгожыя палацы і вілы, можна было знайсці ўсё, чаго патрабавала выгода і нават самы патрабавальны тагачасны дастатак. Аднак імператар меў звычку забіраць з сабой у дарогу ўсялякія рэчы, якія любіў: ад музычных інструментаў і хатніх рэчаў да статуй і мазаік, якія складалі нават тады, калі ен хацеў толькі на кароткі час затрымацца па дарозе ці то для адпачынку, ці то для сілкавання.Па гэтай прычыне з ім былі ў кожным падарожжы цэлыя атрады слуг, не лічачы прэтарыянцаў і аўгустыянаў, з якіх кожны меў асобных нявольнікаў.

Рана-рана ў гэты дзень пастухі з Кампаніі з казінымі скурамі на нагах і з тварамі, абпаленымі сонцам, правялі праз браму пяцьсот асліц, каб Папея паслязаўтра, пасля прыбыцця ў Анцый, магла, як звычайна, выкупацца ў іх малацэ.Народ са смехам і з задавальненнем пазіраў, як калышуцца сярод клубоў пылу доўгія вушы статку і з радасцю слухаў посвіст пуг ці дзікія вокрыкі пастухоў.Пасля праходу  асліц хлапчукі кінуліся на дарогу і старанна яе прыбралі, потым пасыпалі кветкамі і ігліцай піній. У натоўпах паўтаралася з пэўным пачуццем гордасці, што ўся дарога аж да Анцыя павінна быць пасыпаная кветкамі, якія сабралі з прыватных садоў з ваколіцы, і нават закупілі за вялікія грошы у перакупшчыц ля Порта Мугіоніс. Па меры таго, як сплывалі гадзіны рання, натоўп павялічваўся з кожнай хвілінай. Некаторыя папрыводзілі цэлыя сем’і, і каб час не цягнуўся вельмі доўга, раскладвалі спажыўныя запасы на каменнях, прызначаных для новага храма Цэрэры і сілкаваліся пад чыстым небам. Дзе-нідзе стварыліся групкі, дзе рэй вадзілі бывалыя. Расказвалі аб будучых падарожжах Цэзара, аб краінах, пра якія чулі ў час далекіх вандровак і куды дасюль яшчэ не трапляла нага рымляніна. Гараджане, якія не былі ніколі ў жыцці далей, чым на Віа Апіа, слухалі з цікаўнасцю аб цудах Індыі і Аравіі, аб архіпелагах, што абкружаюць Брытанію, дзе на адным востраве Брырарый звязаў соннага Сатурна і дзе жылі духі, аб краінах гіпербарэйскіх, аб морах, аб шыпенні і рыку, якія стваралі воды Акіяну ў момант, калі сонца заходзіла і паглыблялася ў водную бездань. Хутка яны знаходзілі веру сярод галоты.  У падобных звестках, у якія верылі такія нават людзі, як Пліній і Тацыт, гаварылася таксама аб тым горадзе, які меў намер наведаць Цэзар, што вязуць туды пшаніцы на два гады, не лічачы чатырохсот суправаджальнікаў, столькі ж заложнікаў і мноства дзікіх жывел, якіх бралі на сікаванне падчас летніх забаў. Аб’ядноўвала усё гэта агульная прыхільнасць да імператара, які не толькі карміў, але і забаўляў люд. Таму рыхтаваліся да прывітання, поўнага запалу.

У гэты час і паказаўся атрад нумідыйскіх наезнікаў, якія належалі да войск прэтарыянцаў. Яны былі апранутыя ў жоўтае адзенне з чырвонымі паясамі і ў іх былі вялікія завушніцы, якія кідалі залаты водбліск на іх цёмныя твары. Вастрыі іх бамбукавых дзідаў паблісквалі на сонцы агеньчыкамі.Пасля іх пачаўся ход, падобны да шэсця. Натоўпы ціснуліся бліжэй, каб лягчэй прыглядацца, але падыйшлі атрады пешых прэтарыянцаў, сталі уздоўж дарогі па адным і па другім баках брамы, баронячы падыходы да дарогі. Спачатку ехалі вазы з пурпуровымі шатрамі, чырвонымі і фіялетавымі, шатрамі з белага, як снег, бысу, прашытага залатымі ніткамі, і ўсходнія дываны і цытрусавыя сталы, і фрагменты мазаік, і кухонныя рэчы, і клеткі з птушкамі з Усходу, Поўдня і Захаду, з якіх мазгі ці языкі павінны былі ісці ў стравы да стала імператара, і амфары з віном, і кашалі з садавінай.Але рэчы, якіх не хацелі аддаваць на магчымую згубу на вазах, неслі пешыя нявольнікі.Былі бачныя сотні людзей, якія неслі посуд і статуэткі з карынфскай медзі, бачныя былі асобныя этрускія вазы, асобна грэцкія, асобна посуд залаты, срэбны ці шкляны з александрыйскага шкла.Іх абкружалі малыя групкі прэтарыянцаў, пешых і конных, за кожным атрадам нявольнікаў сачылі наглядчыкі, узброеныя пугамі, якія мелі волава і жалеза замест бразготак.Паход, які складаўся з людзей, што неслі з увагай і асцярожнасцю розныя рэчы, выглядаў, як нейкае ўрачыстае рэлігійнае шэсце, і падабенства было больш выразнае, калі пачалі несці музычныя інструменты з двара імператара.Там былі арфы, лютні грэцкія, лютні яўрэйскія і егіпецкія, ліры, фармінгі, цытры, пішчалкі, доўгія выгнутыя буцыны і цымбалы.Гледзячы на гэта мора інструментаў, якія блішчалі на сонцы золатам, бронзай, дарагімі камянямі і перламі, можна было палічыць, што Апалон ці Бахус выбраліся ў падарожжа па свеце. Пасля чаго з’явіліся славутыя карукі, поўныя танцораў і танцорак, якія былі маляўніча згрупаваныя, з тырсамі ў руках.За імі ехалі нявольнікі не для паслуг, а для ўцехі: юнакі і дзяўчаткі, выбраныя з усей Грэцыі і малой Азіі, доўгавалосыя ці з завітымі валасамі пад залатымі сеткамі, падобныя да амураў з цудоўнымі тварамі, але яны цалкам былі пакрытыя слоем тоўстым касметыкі з-за боязі, каб іх далікатная скура не абпалілася вятрамі Кампаніі.

Далей ізноў ішоў прэтарыянскі аддзел вялізных сікамбраў, барадатых, светла- і рудавалосых ды блакітнавокіх.Перад імі харунжыя, якія зваліся імагінарыі, неслі рымскіх арлоў, табліцы з надпісамі, статуэткі германскіх і рымскіх багоў і нарэшце статуэткі і бюсты імператара. З-пад скур і шчытоў салдат бачныя былі загарэлыя плечы, моцныя,як ваенныя махіны, здольныя валодаць цяжкай зброяй, якой былі ўзброеныя гэтага кшталту стражы.Здавалася, што зямля ўгіналася пад іх роўным, мерным крокам, яны ж усведамлялі сваю моц, якую маглі ўжыць супраць самога імператара, пазіралі звысоку на вулічную чэрнь, забываючы відавочна, што шмат з іх прыйшло ў гэты горад у ланцугах. Але было іх няшмат, галоўныя прэтарыянскія сілы заставаліся ў атрадах на месцы, каб наглядаць за горадам і трымаць яго ў руках. Калі яны прайшлі, павялі тыграў і львоў Нярона, каб як яму прыйдзе ахвота пабыць Дыянісам, то было чым запрэгчы паходныя вазы.Іх вялі індусы і арабы на сталевых ланцугах, але так паабвіваных кветкамі, што ланцугі здаваліся сплеценымі з адных кветак. Прыручаныя беглымі бестыярыямі жывелы паглядалі на натоўпы сваімі зяленымі, нібыта соннымі вачыма, часам ўзнімаючы вялізныя галовы, уцягвалі чалавечыя пахі, аблізваючы колкімі языкамі свае пашчы.

Ішлі яшчэ вазы імператара і паланкіны большыя і меншыя, залатыя ці пурпуровыя, выкладзеныя слановай косцю, перламі ці граючы бляскам каштоўнасцей на сонцы, за імі зноў невялікі атрад прэтарыянцаў у рымскіх даспехах, які складаўся з адных італійскіх салдат-паляўнічых, зноў натоўпы вытанчаных слуг нявольнікаў і хлапчукоў, а нарэшце ехаў сам імператар, аб набліжэнні якога здалек абвяшчаў крык натоўпаў.

У натоўпе знаходзіўся і Апостал Пётр, які раз у жыцці захацеў убачыць імператара.З ім была Лігія, твар якой быў закрыты непразрыстай тканінай, і Урс, сіла якога была самай пэўнай апекай ім сярод гэтага натоўпу. Лігіец узяў у руку адзін з камянеў, прызначаных для будавння храму і прынес Апосталу, каб той стаў на яго і так мог лепш бачыць, што адбываецца.

Люд загаманіў, калі Урс расштурхоўваў яго, як карабель хвалі, калі ж адзін узняў камень, які ўчатырох наймацнейшыя не здолелі б зрушыць, гоман змяніўся на здзіўленыя воклічы.”Мактэ”, - раздалося навокал.

Але ў гэты час пад’ехаў Цэзар.Ен сядзеў на возе накшталт шатра, які цягнулі шэсць белых ідумейскіх ограў, падкаваных золатам.Воз меў выгляд шатра з адкрытымі наўмысна бакамі, каб народ мог яго бачыць.Магло б там змясціцца некалькі чалавек, але Нярон хацеў, каб увага канцэнтравалася толькі на ім і ехаў праз увесь горад адзін, маючы ля ног толькі двух карлікаў. Апрануты ен быў у белую туніку і аметыставую тогу, якая кідала сіняваты водбліск на яго аблічча.На галаве ў яго быў лаўравы вянец. Ад часу выезду да Неапаліса ен значна патаўсцеў:.твар расплыўся, пад ніжняй сківіцай звешваўся падвойны падбародак, ад чаго яго вусны і так пасаджаныя блізка да носа, цяпер здавалася выразанымі тут жа, пад ноздрамі. Тоўстую шыю ен абвязваў, як звычайна, ядвабнай хустачкай,якую штохвіліны папраўляў пухлай і белай рукой, якая была пакрыта рудаватымі валасамі, нібы крывавымі плямамі, і якіх не дазваляў знішчаць эпілятарам, калі яму сказалі, што гэта выклікае трымценне пальцаў і перашкаджае іграць на лютні. Бяздонная пустата малявалася, як звычайна, на яго твары, у спалучэнні са стомленасцю і нудой.Увогуле гэта быў твар страшны і блазанскі. Едучы, ен варочаў галавой па абодва бакі, прыплюшчваў на хвіліну вочы і слухаў, як яго вітаюць.Віталі ж яго бурай апладысментаў і вокрыкамі: вітаем , боскі, Цэзар, імператар, вітаем, перамоганосны, вітаем, непараўнальны сын Апалона, Апалон! Слухаючы гэтыя словы, ен усміхаўся, але хвілінамі па твары праносілася нібы хмара, бо рымскі народ быў пераменлівы і ўпэўнены ад сваей колькасці, таму дазваляў сабе і пакпіць у адносінах нават да вялікіх трыумфатараў, тых, якіх па-сапраўднаму любіў і шанаваў.

Вядома ж было, што калісьці крычалі перад ўездам Юлія Цэзара ў Рым:”Грамадзяне, хавайце жонак, бо едзе бес з лысінай!” але самалюбства Нярона не выносіла найменшых ганьбаў ці кпінаў, а ў гэты час у натоўпе сярод ухвальных вокрыкаў былі і такія: “Меднабароды! Меднабароды! Куды ты вязеш сваю вогненную бараду.Ці можа баішся, што Рым ад яе запалае?” І тыя, хто так крычаў, не ведалі, што іх жарты крыюць у сабе страшнае прароцтва.Дарэчы імператара не вельмі гневалі падобныя галасы, тым больш што бараду не насіў, бо яшчэ раней ахвяраваў яе ў залатым куфэрку Юпітэру капіталійскаму.Але іншыя, схаваныя за стосамі камення і каля зруба храма крычалі: “Матрысіда! Няро! Арэст! Алкмяон!” а іншыя:” Дзе Актавія? Аддай пурпур!” На Папею, якая ехала ўслед за ім крычалі: “ Флава кома!”, і для яе гэтыя словы азначалі вулічную дзеўку. Чуйнае вуха Нярона выхоплівала і такія вокрыкі, і тады ен падносіў да вока свой адпаліраваны смарагд, нібы хацеў бачыць і запомніць тых, хто іх прамовіў. Так погляд яго затрымаўся на  Апостале, які стаяў на каменю.З хвіліну гэтыя два чалавекі пазіралі адзін на аднаго, нікому ж ні з гэтага вялікага  зборышча, ні з тых незлічоных натоўпаў не прыйшло на думку, што  пазіраюць у гэту хвіліну два валадары зямлі, з якіх адзін міне хутка, як крывавы сон, а другі, гэты стары, апрануты ў простую лацэрну, забярэ ў вечнае валоданне горад і свет.

Тымчасам Цэзар праехаў, а за ім восем афраў пранеслі прыгожы палантын, дзе сядзела ненавісная народу Папея.Апранутая, як і Нярон,  у адзенне аметыставага колеру, з тоўстым слоем касметыкі на твары, нерухомая, задумлівая і абыякавая, выглядала, як нейкае баство - злое і прыгожае, якое неслі, як на рэлігійным шэсці. За ей цягнуўся зноў увесь двор мужчын і жанчын слуг і шэрагі вазоў з прынадамі для выгод і строяў.Сонца ўжо сыходзіла з поўдня, калі пачаўся праезд аўгустыян – карагод багаты, міргатлівы, зменлівы, як луска змяі, і бясконцы.Лянівы Пятроній, якога добразычліва віталі натоўпы, загадаў несці сябе і сваю падобную да багіні нявольніцу ў паланкіне. Тыгелін ехаў у каруцы, якую цягнулі маленькія коні, упрыгожаныя белым і пурпуровым пер’ем. Яго бачылі, як ен уставаў з возу, выцягваў шыю і выглядаў, ці сапраўды імператар падае знак, каб ен перасеў да яго.Сярод іншых натоўпы віталі Ліцніянуса Пізона, смехам – Вітэлія, свістам – Ватынія, ад выгляду Ліцынія і Леканія, консулаў, былі абыякавыя, але Тулій Сенецыен, якога любілі невядома за што, таксама як і Вестынус, атрымалі прывітанне народу.Двор быў незлічоны. Здавалася, што ўсе, хто есць багацейшыя ці больш знакамітыя ў Рыме, эмігруюць у Анцый.Нярон ніколі не падарожнічаў інакш, чым з тысячамі вазоў, а яго суправаджала столькі асоб, што іх лічба перавышала лічбу жаўнераў у легіене. Пазіралі і на Даміцыя Афра і на састарэлага Луцыя Сатурна, бачылі Веспасіяна, які не мог яшчэ адправіцца ў свае падарожжа ў Іудзею, адкуль вярнуўся толькі па карону імператара, і яго сыноў, і маладога Нерву, І Лукана, і Анія Галона і Квінтыянуса і мноства жанчын, вядомых багаццем, прыгажосцю, дастаткам і распустай.Вочы натоўпу пераносіліся са знаемых твараў на вупраж, вазы, коней, дзівосныя строі слуг, якія былі з усіх народаў свету.У гэтай раскошы і велічы невядома было, на што пазіраць, і не толькі вочы, але і думкі залівала ад гэтага залатога бляску, барваў пурпуры і фіялету, ад зіхацення каштоўных каменнняў, ад полыскаў бісеру, перлаў, слановай косці.Здавалася, што самі сонечныя промні рассейваюцца ў гэткай бездані святла.І хоць сярод натоўпаў хапала жабракоў з упалымі жыватамі і галодным бляскам у вачах, усе ж выгляд гэтага ўсяго запальваў іх не толькі ахвотай жыць і зайздрасцю, але разам з тым напаўняў задавальненнем і пэўнай гордасцю, даючы адчуванне сілы і вечнасці Рыма, на якія абапіраўся і перад якімі кленчыў увесь свет.І ў свеце не было нікога, хто мог бы падумаць, што гэта сіла не перажыве ўсе вякі, усе народы і нібы штосьці на зямлі можа ей супрацьстаяць.

Вініцый ехаў у канцы паходу і калі ўбачыў Апостала і Лігію, якую не спадзяваўся ўбачыць, выскачыў з возу і павітаў іх з прамяністым тварам, загаварыў хутка, як чалавек, у якога няма часу на марнае:

-          Ты прыйшла? Я не ведаю, як табе падзякаваць, о, Лігія! Бог не мог паслаць мне лепшага прадвесця.Я вітаю цябе яшчэ раз, развітваюся, але не надоўга.Па дарозе я расстаўлю партыйскіх коней і кожны вольны дзень буду побач, пакуль не выпрашу сабе зварот.Будзь здарова!

-          Будзь здаровы, Марк! – адказала Лігія і дадала: - Няхай цябе вядзе Хрыстос і адкрые душу тваю словам Паўла.

Ен жа узрадаваўся ў сэрцы, што яна перажывае, каб хутчэй стаў хрысціянінам, і адказаў:- Ocelle mi!Няхай будзе так, як ты кажаш.Павел хоча ехаць сярод іншых маіх людзей, але ен са мной і будзе мне настаўнікам і таварышам... Адкрый заслону, радасць мая, каб я яшчэ раз убачыў цябе перад дарогай.Чаму ты так закрыла твар?

Яна рукой узняла заслону і паказала свой светлы твар і цудоўныя вочы, што ўсміхаліся, пытаючыся:

-Гэта дрэнна?

І ўсмешка яе была трохі дзіцячая, але Вініцый, пазіраючы на яе з захапленнем адказазаў:

-Дрэнна толькі для маіх вачэй, якія няхай бы да смерці пазіралі на цябе адзіную.Пасля ен звярнуўся да Урса:

_ урс, пільнуй яе як зрэнку вока, бо гэта не толькі твая , але і мая – доміна!

Сказаўшы гэта, схапіў яе руку і прыціснуўся да яе вуснамі да вялікага здзіўлення натоўпу, які не мог зразумець азнакі такой павагі з боку багатага аўгустыяніна да дзяўчыны, апранутай у простае, амаль нявольніцкае адзенне.

-          Бывай...

Пасля ен хутка аддаліўся, калі ўвесь імператарскі паход пасунуўся значна наперад.Апостал Пётр перахрысціў яго ўслед непрыкметна знакам крыжа, а добры Урс пачаў адразу яго славіць, радасны, што маладая гаспадыня слухае ўважліва і пазірае на яго з удзячнасцю.

Паход аддаляўся і засланяўся клубамі залатога пылу, але яны яшчэ доўга пазіралі ўслед яму, пакуль не наблізіўся да іх Дэмас-млынар, той самы, у якога працаваў начамі Урс.Ен пацалаваў руку Апостала і прасіў яго вельмі, каб прыйшлі да яго на абед, бо дом яго блізка ад Эмпрыума, яны ж пэўна галодныя і стомленыя, бо правялі большую частку дня ля брамы.

Яны пайшлі разам адпачыць і падсілкавацца ў яго доме і толькі пад вечар вярталіся на Затыбра.Маючы намер перайсці раку праз мост Эмілія, яны ішлі праз Клівус Публікус, па Авентынскаму пагорку паміж храмаў Дыяны і Меркурыя.Апостал Пётр глядзеў з вышыні на акаляючыя і на аддаленыя будынкі і паглыбіўся ў маўчанне, разважаў над велічнасцю і ўладай гэтага горада, куды ен прыйшоў прапаведаваць Слова Божае.Да гэтага часу ен бачыў толькі рымскае панаванне і легіены ў розных краінах, дзе вандраваў, але былі гэта нібы адзінкавыя складнікі гэтай сілы, увасабленне якой у постаці імператара ен ўбачыў сення ўпершыню.Гэты горад бязмерны, драпежны і хцівы і разам з тым стомлены, гнілы да мозга касцей і непарушны у сваей нечалавечай сіле, гэты імператар, братазабойца, маці- і жонказабойца, за якім цягнуўся не меншы чым яго двор, паход крывавых зданей, гэты распуснік і блазан, начэльнік трох дзесяткаў легіенаў, а праз іх – усей зямлі, гэтыя дваране, ўкрытыя золатам і пурпурам, якія няўпэўнены ў заўтрашнім дні і ў якіх ўлада большая, чым у каралёў – усе гэта разам здалося яму пякельным царствам зла і беззаконня.І ен здзівіўся ў  простай сваей душы, як Бог можа даваць такую незвычайную усемагутнасць шатану і як можа аддаваць яму зямлю, каб яе мясіў, перакручваў, таптаў, выціскаў слезы і кроў, віхурыў як віхор, разбураў, як бура, паліў, як полымя. А ад гэтых думак затрывожылася яго апостальскае сэрца, і ен пачаў гаварыць з Настаўнікам:”Божа, што я зраблю ў гэтым горадзе, куды ты мяне паслаў? Яго моры і суша, яго звяры на зямлі і ў вадзе, яго іншыя царствы і гарады, і трыццаць легіенаў, якія яго сцерагуць, а я, Гасподзь, я рыбак з возера! Што я зраблю? І як перамагу яго злосць?”

Так гаворачы ен узносіў сваю сівую дрыжачую галаву, молячыся і клічучы з глыбінь сэрца свайго боскага Настаўніка, поўны смутку і трывогі.Але малітву яго перапыніў голас Лігіі:

-          увесь горад нібы ў агні...

І сапраўды сонца заходзіла ў гэты дзень дзіўна.Яго вялізны дыск знік ужо да паловы за янікульскім пагоркам, увесь жа прастор неба напоўніўся чырвоным бляскам.З месца, на якім яны стаялі, іх позірк ахопліваў значную прастору.Вось направа яны бачылі , як цягнуцца муры Цыркус Максімус, над імі некалькіпавярховыя палацы Палатыну, а проста перад сабой, за Форумам Баарыум і Велябрум, дах Капітолія з храмам Юпітэра.Але муры, калоны і дахі храмаў былі нібы заліты гэтым бляскам золата і пурпуры.Бачныя здалек часткі ракі плылі нібы з крывею і па меры таго, як садзілася за пагорак, бляск рабіўся усе больш чырвоным, падобным да зарыва пажару, узмацняўся і пашыраўся аж пакуль нарэшце не ахапіў сем пагоркаў, з якіх здавалася, сплываў на ўсе наваколле.

- горад увесь як у агні... – паўтарыла Лігія.

А Петр прыкрыў вочы рукой і сказаў:

- гнеў божы на ім.

Раздзел 35 QUO VADIS? Г. Сенкевіч

Раздзел ХХХV

Вечарам гэтага ж дня Вініцый праходзіў праз Форум дадому і заўважыў ля ўваходу на вуліцу Вікус Тускус пазалочаны паланкін Пятронія, яні неслі восем абісінцаў, то затрымаў іх знакам рукі ды наблізіўся да яго.

-         Няхай твой сон будзе прыемны і добры!- закрычаў ен, смеючыся ад выгляду Пятронія, які спаў.

-         Ах, гэта ты! – прабурчаў, прачнуўшыся, Пятроній. – Так, я задрамаў, бо ноч правеў на Палатыне, а цяпер выбраўся, каб купіць сабе што-небудзь пачытаць у Анцыі.Што чуваць?

-         Ты ходзіш па кнігарнях? - спытаў Вініцый

-         Так.Я не хачу рабіць непарадак у бібліятэцы, таму на дарогу раблю асобныя запасы. Здаецца, выйшлі новыя рэчы Леўсонія і Сенэкі.Я шукаю Персіяна і пэўнае выданне эклог Вергілія, якога ў мяне няма. Ох, як стаміўся і як рукі мае баляць  ад здымання скруткаў з колцаў.Бо калі ты ў кнігарні, цікава і тое, і гэта паглядзець.Я быў у Авіруна, у Атрактуса на Аргілетуме, а перад гэтым яшчэ ў Сазіяў на Вікус Сандалярыус.Клянуся Кастарам! Як мне хочацца спаць!..

-         Ты быў на Палатыне, таму гэта я ў цябе спытаю – што чуваць? Ці ведаеш што? Адпраў паланкін і пакункі з кніжкамі і хадзем да мяне.Пагаворым пра Анцый і пра штосьці яшчэ.

-         Добра, - адказаў Пятроній, выхіляючыся з паланкіну.

-         Ты павінен ведаць, што паслязаўтра мы выязджаем у Анцый.

-         Адкуль жа мне ведаць?

-         На якім свеце ты жывеш? І што, я першы табе прыношу навіну? Так! Будзь гатовы паслязаўтра ранкам.Гарох на аліўкавым масле не дапамог, хустка на тоўстым карку не дапамагла і Меднабароды ахрып.Таму няма нават размовы аб тым, каб пачакаць. Ен праклінае Рым з яго паветрам, на чым свет стаіць. Рад бы яго з зямлей зруйнаваць ці знішчыць агнем і хоча як мага хутчэй да мора. Кажа, што гэты смурод, які вецер прыносіць з вузкіх вулічак, звядзе яго ў магілу. Сення прыносілі па ўсіх храмах вялікія ахвяры, каб да яго вярнуўся голас – і бяда Рыму, а асабліва сенату, калі голас хутка не вернецца.

-         Тады не было б патрэбы ехаць у Ахаю.

-         Хіба ў нашага імператара адзін толькі гэты талент? – адказаў, смеючыся, Пятроній. – ен выступіў бы на алімпійскіх гульнях як паэт са сваім пажарам Троі, як вазніца, як музыка, як атлет, нават як танцор і ўзяў бы ўсюды ўсе кароны, прызначаныя для пераможцаў.Ці ведаеш ты, чаму гэта малпа ахрыпла? Учора захацелася яму параўняцца ў танцах з нашым Парысам і танцаваў нам прыгоды Леды, пры гэтым спацеў і прастыў.Быў увесь мокры і ліпкі, як вугор, толькі што выняты з вады. Змяняў маскі адну за другой, круціўся, як верацяно, махаў рукамі, як млын, і аж агідна было глядзець на гэты вялізны жывот і на гэтыя тонкія ногі.Парыс вучыў яго два тыдні, але ўяві сабе Агенабарба ў якасці Леды ці бога-лебедзя. Гэта лебедзь! Няма слоў! Але ен хоча публічна выступіць з гэтай пантамімай спачатку ў Анцыі, а потым у Рыме.

-         Хопіць ужо таго, што ен публічна спяваў, але падумаць сабе, што імператар Рыму выступіць як мім, ну, не! Гэтага напэўна Рым не вытрывае!

-         Дарагі мой! Рым усе вытрывае, а сенат ухваліць.

Праз хвіліну ен дадаў:

-         А бедната яшчэ і ганарыцца ад таго, што імператар – яе блазан.

-         Скажы сам, ці можна было больш нізка ўпасці?

 Пятроній паціснуў плячыма.

-         Ты жывеш сабе дома і ў сваіх развагах то аб Лігіі, то аб хрысціянах напэўна не ведаеш, што адбылося пару дзен таму. Нярон зашлюбіў публічна Піфагораса.Ен выступаў у якасці нявесты.Здавалася б, што мера шаленства перабраная, ці не так? І што ты будзеш гаварыць: прыйшлі пакліканыя фламіны і далі яму ўрачыста шлюб. Я быў пры гэтым! І я шмат магу сцярпець, але прызнаюся, што і я падумаў, што богі, калі есць, то павінны даць нейкі знак...Але Цэзар не верыць у багоў і мае рацыю.

-         Але ж, ен у адной асобе найвышэйшы жрэц і баство, і атэіст, - прамовіў Вініцый.

Пятроній засмяяўся:

-         Праўда! Не прыйшло мне гэта да розуму, а гэта спалучэнне, якога свет дасюль не бачыў.

Потым дадаў: - І трэба яшчэ сказаць, што гэты найвышэйшы жрэц, які не верыць у багоў, і гэта бог, які з іх кпіць, баіцца іх, як атэіст.

-         Доказам таму тое, што адбылося ў храме Весты.

-         Што за свет!

-         Які свет, такі імператар! – але гэта доўга не працягнецца.Так размаўляючы, увайшлі у дом Вініцыя, які з весялосцю замовіў вячэру, а потым сказаў Пятронію:

-         Не, мой дарагі, свет павінен адрадзіцца.

-         Мы яго не адродзім, - адказаў Пятроній, - хаця б таму, што ў часы Нярона чалавек, як матыль, жыве ў сонцы ласкі, а пры першых халодных павевах – гіне... хоць таго і не хоча! Клянуся сынам Маі! Неаднойчы я задаю сабе пытанне, якім цудам той самы Луцый Сатурнін мог дажыць да дзевяноста трох гадоў, перажыць Тыберыя, Калігулу, Клаўдзія? ...Але няхай гэта не так і важна.Ты дазволіш паслаць твой паланкін па Эўніку? Нешта мне перахацелася спаць і я хачу павесяліцца.Загадай на вячэру прыйсці цытрыстам, а потым пагаворым пра Анцый. Трэба і табе таксама аб гэтым падумаць.

Вініцый аддаў загад, каб паслалі па Эўніку, але сказаў, што над побытам у Анцыі не хоча ламаць сабе галаву.Няхай яе ломяць тыя, хто не ўмее жыць інакш, чым як у промнях ласкі цэзара.Свет не заканчваецца на Палатыне, асабліва для тых, хто штосьці іншае мае ў сэрцы і душы.

І гаварыў гэта так нядбала, з такім ажыўленнем, так весела, што ўсе гэта ўразіла Пятронія, але паглядзеўшы на яго з хвіліну, ен прамовіў:

- Што з табой? Ты сення такі, як быў тады, як яшчэ насіў залатую булу на шыі.

- Я шчаслівы, - адказаў Вініцый.- я запрасіў цябе да сябе наўмысна, каб гэта табе сказаць.

- А што здарылася?

- Штосьці такое, чаго я не аддаў бы нават за рымскую імперыю.

Ен сеў, паклаў рукі на парэнчы крэсла, галаву на плячо і загаварыў з тварам, поўным радасці і з святлеючым усе больш позіркам:

-         ты памятаеш, як мы былі разам у Аўла Плаўція і там я ўпершыню ўбачыў боскую дзяўчыну, якую ты сам назваў ранішняй зоркай і вясной? Памятаеш гэтую Псіхею, гэту непараўнальную, найпрыгажэйшую з дзяўчат і з вашых багінь?

Пятроній пазіраў на яго з такім здзіўленнем, нібы хацеў праверыць, ці ўсе ў парадку ў таго з галавой.

-         На якой мове ты гаворыш? Канешне, я памятаю Лігію.

А Вініцый прамовіў:

- Я яе нарачоны.

- Што?..

Але Вініцый ўсхапіўся з месца і паклікаў вызваленца.

-         Няхай нявольнікі стануць тут перада мной усе да адной душы! Жыва!

-         Ты яе нарачоны? – пераспрасіў Пятроній.Але пакуль праходзіла здзіўленне, вялікі атрый у Вініцыевым доме напаўняўся людзьмі.Беглі задыханыя старыя, мужчыны ў росквіце сіл, жанчыны, хлопчыкі і дзяўчаты.З кожнай хвілінай іх было ўсе больш: на калідорах, называемых фауцэс, чутныя былі галасы на розных мовах.Нарэшце сталі усе ля сцен і сярод калон, Вініцый жа, стоячы ля імплювія, звярнуўся да Дэмаса, вызваленца:

-         Усе, хто адслужыў у доме дваццаць год, павінны быць заўтра ў прэтара, дзе атрымаюць вольную, а хто яшчэ не выслужыў, атрымаюць па тры кавалкі золата і яшчэ падвойную порцыю таго ж праз тыдзень.У вясковыя эргастулы пашліце загад, каб адпусцілі людзям кару, знялі кайданы з ног і кармілі іх, як патрэбна. Ведайце, што наступіў для мяне шчаслівы дзень, і я хачу, каб у доме панавала радасць.

Яны з хвіліну стаялі моўчкі, нібы не верылі сваім вушам, пасля паўзнімалі рукі ўверх і закрычалі:

-         Аа! Гаспадар! Ааа!..

Вініцый адпусціў іх знакам рукі, і хаця яны хацелі падзякаваць і ўпасці яму ў ногі, хутка павыходзілі, напаўняючы дом шчасцем ад падзем’я да даху.

-         Заўтра, - сказаў Вініцый, - я загадаю ім яшчэ сабрацца ў садзе і крэсліць перад сабой на зямлі знакі, якія захочуць.Тых, хто накрэсліуць рыбу, вызваліць Лігія.

-         Але Пятроній, які даўно ўжо так не дзівіўся, нарэшце апрытомнеўі спытаў:

-         - Рыбу? Ага! Я памятаю, што гаварыў Хілон: гэта знак хрысціян.

Потым працягнуў руку Вініцыю і сказаў:

-         шчасце заўседы там, дзе яго чалавек бачыць.Няхай Флора сыпле вам кветкі пад ногі доўгія гады.Я жадаю табе ўсяго, чаго ты сам сабе жадаеш.

-         То дзякуй табе, бо ўжо думаў, што ты будзеш адгаворваць, а гэта, сам бачыш, быў бы страчаны час.

-         Я? Адгаворваць? Ніколечкі! Увогуле, кажу табе, што добра робіш.

-         Ха! Пераменлівы! – адказаў весела Вініцый. – Ці ты забыўся, што мне некалі казаў, калі мы выходзілі з дому Грэцыны?

Але Пятроній холадна адказаў:

-         Не! Але я змяніў погляд.

Праз хвіліну ен дадаў:

-Мой любы! У Рыме ўсе мяняецца.Мужы мяняюць жонак, жонкі – мужоў.Чаму б і я не мог змяніць погляд? Няшмат не хапіла, і Нярон бы зашлюбіў Акту, якую наўмысна для яго вывелі з каралеўскага роду.І што ж! У яго была б добрая жонка, а ў нас – шаноўная Аўгуста.Клянуся Пратэем і яго марскімі пусткамі! Я заўседы буду мяняць погляд, калі адчую, што гэта мне дапаможа. Што ж даЛігіі, то яе каралеўскае паходжанне больш пэўнае, чым пергамскія продкі Акты. Але ты сцеражыся Папеі ў Анцыі, бо яна помслівая.

- і не думаю! Волас не ўпадзе з маей галавы ў Анцыі.

Калі ты лічыш, што мяне здзівіш яшчэ раз, то памыляешся, але адкуль у цябе такая ўпэўненасць?

-         мне сказаў гэта Пётр Апостал.

-         А! Сказаў табе гэта Апостал Пётр! На гэта няма аргументаў. Аднак дазволь, каб я прадпрыняў пэўныя сродкі асцярожнасці, хаця б таму, каб Пётр не аказаўся фальшывым прадказальнікам, бо калі б Апостал Пётр выпадкова памыліўся, то мог бы страціць твой давер, які і надалей яму спатрэбіцца.

-         Рабі, што хочаш, але я яму веру.І калі ты думаеш, што мяне да яго настроіш варожа, паўтараючы з колкасцю яго імя, то памыляешся.

-         Тады яшчэ адно пытанне: ці стаў ты ўжо хрысціянінам?

-         Не яшчэ, але Павел з Тарсу едзе са мной, каб мне тлумачыць вучэнне Хрыста, а потым я пахрышчуся, бо гэта, што ты казаў, што яны ворагі жыцця і радасці – гэта няпраўда!

-         Тым лепш для цябе і для Лігіі, - адказаў Пятроній.

Пасля сказаў нібы сам сабе:

-         Аднак дзіўная рэч: як гэтыя людзі ўмеюць здабываць прыхільнікаў і як гэта секта пашыраецца.

А Вініцый адказаў з такім запалам, нібы і сам быў ужо пахрышчаны:

- так! Тысячы і дзесяткі тысяч іх у Рыме, у гарадах Італіі, у Грэцыі і Азіі.Есць хрысціяне сярод легіянераў і прэтарыянцаў, есць у самім палацы імператара.Прытрымліваюцца гэтага вучэння нявольнікі і грамадзяне, бедныя і багатыя, плебс і патрыцыі.Ці ведаеш ты, што некаторыя Карнэліі – хрысціяне? Што есць хрысціянка Пампонія Грэцына, што была да яе падобная Актавія і есць Акта? Так, гэта вучэнне ахоплівае свет і яно адзінае можа яго адрадзіць.Не паціскай плячыма, бо хто ведае, можа праз месяц ці год ты сам яго прымеш?

- я? – спытаў Пятроній. – не, клянуся сынам Леты! Я яго не прыму, хоць бы ў ім была ісціна і мудрасць чалавечая, а таксама і боская... Гэта было б цяжка, а я не люблю працаваць...Гэта вымагала б адрачэнняў, а я не люблю ў жыцці адракацца ад чаго б ні было...З тваей натурай, падобнай да агню і кіпеню заўседы магло адбыцца штосьці падобнае, але я? У мяне мае гемы, мае камеі, мае вазы і мая Эўніка. У Алімп не веру, але ствараю яго сам сабе на зямлі і буду квітнець, пакуль мяне не прашыюць стрэлы боскага лучніка ці пакуль Цэзар мне не загадае ускрыць жылы. Я вельмі люблю пах фіялак і выгодныя трыклініі.Люблю нават нашых багоў... як рытарычныя фігуры, і Ахаю, куды паеду з нашым таўстапузым, танканогім, непараўнальным, боскім імператарам, Аўгустам, Перыдоніусам...Геркулесам...Няронам!..

Ен сказаў гэта і развесяліўся пры адным толькі дапушчэнні, што мог бы прыняць вучэнне рыбакоў галілейскіх і пачаў спяваць напаўголас:

-Я зелянінай мірту абаўю свой меч,

Як Гармадыяс і Арыстагітон...

Але спыніўся, бо абвясцілі, што прыбыла Эўніка.Адразу пасля яе прыбыцця падалі і вячэру, пад час якой, пасля некалькіх песень, якія спяваў цытрыст, Вініцый расказваў Пятронію пра наведванне Хілона і пра тое, як гэта падказала яму пайсці проста да апосталаў, і што прыйшло гэта на думку ў час лупцавання Хілона.

На гэта Пятроній, якога зноў пачало разморваць, прыклаў руку да ілба і прамовіў:

-         Думка была добрая, калі і вынік добры. А што да Хілона, я загадаў бы даць яму пяць кавалкаў золата, але калі ты загадаў яго лупцаваць, то лепш было адлупцаваць, бо хто ведае, ці з часам не будуць яму самі сенатары кланяцца, як сення кланяюцца нашаму рыцару шаўцоў – Ватынію. Дабранач.

І зняўшы вянкі, яны з Эўнікай пачалі збірацца дадому, а калі пайшлі, то Вініцый падаўся у бібліятэку і напісаў да Лігіі:

- Я хачу, каб  калі ты расплюшчыш свае прыгожыя вочы, о боская, гэты ліст сказаў бы табе : добры дзень! Таму пішу сёння, хаця заўтра і ўбачу цябе! Імператар паслязаўтра выязджае ў Анцый і я павінен ехаць з ім. Я табе ўжо казаў, што не паслухацца было б пагрозай для жыцця, а я цяпер не хачу паміраць.Але калі ты не хочаш, адпішы мне адно толькі слова, і я застануся, а ўжо справай Пятронія будзе адвесці ад мяне небяспеку.Сёння, у радасны дзень, я раздаў узнагароды ўсім нявольнікам, а тых, хто праслужыў у доме па дваццаць гадоў, завяду заўтра да прэтара, каб іх вызваліць. Ты, дарагая, павінна мяне за гэта ўхваліць, бо мне здаецца, што гэта стасуецца з тым салодкім вучэннем, прыхільніцай якога ты з’яўляешся, а па-другое, я зрабіў гэта для цябе. Я скажу ім заўтра, што яны табе абавязаны сваей вольнасцю і каб яны былі ўдзячныя табе і ўслаўлялі твае імя. Сам затое аддаюся ў няволю шчасцю і табе, і няхай дае бог, каб я ніколі не вызваліўся.Праклятыя будуць Анцый і падарожжа імператара Трыкроць, чатырохкроць я шчаслівейшы, бо не такі разумны, як Пятроній, бо можа я павінен ехаць у Ахаю. Тымчасам у хвіліны растання асалодай мне будзе памяць аб табе.Колькі разоў я змагу вырвацца, то сяду на каня і прыскачу ў Рым, каб усцешыць свае вочы тваім выглядам і вушы – тваім салодкім голасам. Калі я не здолею, то пашлю нявольніка з лістом і запытаннем пра цябе. Прывітанне табе, боская мая, я абдымаю твае ногі. Не сярдуй, што называю цябе боскай.Калі ты загадаеш так не рабіць, я паслухаюся, але сёння яшчэ не магу інакш. Я вітаю цябе з твайго будучага дому ўсей душой.”

Раздзел 34 QUO VADIS? Г. Сенкевіч

Раздзел ХХХІV

Ходзячы па садку, Вініцый расказваў Лігіі коратка словамі, што ішлі з глыбінь сэрца тое, што перад гэтым гаварыў Апосталам: пра непакой сваей душы, пра перамены, якія адбыліся з ім і нарэшце, пра той непамерны сум, які засланіў яму жыцце ад часу, як ен пакінуў дом Мірыям. Прызнаўся Лігіі, што хацеў забыць яе, але не змог, думаў аб ей усе дні і ночы. Успамінаў ей пра той крыжык з галінак самшыту, які яна яму пакінула і які ён змясціў у ларарыі і мімаволі шанаваў яго як боскі і сумаваў усё больш, бо каханне было мацнейшае за яго і яшчэ ў Аўлаў захапіла ўсю яго душу... іншым ткуць нітку жыцця Паркі, а яму выткалі яго каханне, туга і самота. Дрэнныя былі яго ўчынкі, але яны ішлі ад кахання.Кахаў яе яшчэ ў Аўлаў і калі была на Палатыне, і калі яе бачыў на Астрыянуме, як яна слухала словы Пятра і калі ішоў з Кратонам яе выкрадаць, і калі яна даглядала яго, і калі пакінула.Вось прыйшоў Хілон, які расказаў, дзе яна жыве, і раіў забраць яе сілком, але ен пакараў Хілона і пайшоў да Апосталаў прасіць аб ісціне і аб ёй... І няхай будзе блаславенай тая хвіліна, калі гэта думка прыйшла да яго, бо вось ен каля яе і напэўна яна не будзе ужо больш уцякаць ад яго, як у апошні раз з дому Мірыям.

-         Я не ад цябе ўцякала, - прамовіла Лігія.

-         Але чаму ты гэта зрабіла?

А яна ўзняла свае вочы колеру ірысаў, пасля чаго схіліла, засаромеўшыся, галаву і сказала:

- Ты ведаеш...

Вініцый замоўк на хвіліну ад бязмежнага шчасця, пасля зноў загаварыў, як паволі адкрываліся яго вочы, што яна зусім не такая, як рымлянкі і хіба да адной Пампоніі падобная. Ен не мог ей усе дакладна расказаць, бо і сам не мог разабрацца ў тым, што адчуваў, што прыходзіць праз яе ў свет нейкая іншая прыгажосць, якой дасюль не існавала, і якая не толькі цялесная, але і духоўная. Ен сказаў ей тое, што перапаўняла яе радасцю, што пакахаў яе нават за тое, што ўцякла ад яго і што будзе яму святой ля хатняга вогнішча.

Пасля ен схапіў яе руку і не мог больш гаварыць, толькі пазіраў на яе з захапленнем, як на адшуканае шчасце жыцця, і паўтараў яе імя, нібы хацеў упэўніцца, што знайшоў яе і што знаходзіцца побач з ей:

-         О, Лігія, Лігія!..

Нарэшце стаў яе распытваць, што рабілася ў яе душы, і яна прызналася яму, што яго пакахала яшчэ ў доме Аўлаў і што калі б ен адправіў яе да іх з Палатыну, то расказала б ім аб сваім каханні і маліла б не гневацца на яго.

-         Я табе прысягаю, што ў мяне нават у дмках не было забіраць цябе ў Аўлаў. Пятроній табе раскажа калі-небудзь, што я ўжо тады сведчыў яму, што цябе кахаю і што хачу мець за жонку.”Няхай абмажа мае дзверы воўчым тлушчам і сядзе ля майго вогнішча!” Але ен мяне высмеяў і падаў думку імператару, каб забраў цябе як заложніцу і аддаў мне.Колькі разоў я праклінаў яго ў сваей душы, але можа гэта разумны лёс так зрабіў, бо інакш бы я не пазнаеміўся б з хрысціянамі і не зразумеў бы цябе...

-         Вер мне, Марк, - адказала Лігія, - што гэта Хрыстос наўмысна вёў цябе да сябе такім шляхам.

Вініцый узняў галаву з пэўным здзіўленнем.

-         Праўда, - сказаў ен з жывасцю, - усе складалася так дзіўна, што я шукаў цябе і спаткаўся з хрысціянамі...На Астрыянуме я з цікаўнасцю слухаў Апостала, бо такіх рэчаў яшчэ ніколі не чуў.Гэта ты малілася за мяне.

-         Так, - адказала Лігія.

-         Яны прайшлі каля летніка, спавітага лістотай плюшча і наблізіліся да месца, дзе Урс, забіўшы Кратона, кінуўся на Вініцыя. – Тут, - сказаў малады чалавек, - калі б не ты, то я загінуў бы.

-         Не успамінай! – адказала Лігія. – І не прыпамінай гэта Урсу.

-         Ці я мог бы помсціць яму за тое, што ен абараняў цябе? Калі б ен быў нявольнікам, я б адразу дараваў яму вольнасць.

-         Калі б ен быў нявольнікам, то Аўлы даўно яго вызвалілі б.

-         Ты памятаеш, што я хацеў вярнуць цябе Аўлам? Але ты мне адказала, што імператар мог бы даведацца аб гэтым і помсціць ім.Глядзі ж : цяпер ты зможаш іх бачыць, колькі захочаш.

-         Чаму, Марк?

-         Я кажу “цяпер” і думаю, што ты будзеш іх бачыць бяспечна, калі будзеш маей жонкай.Так! Бо калі б імператар даведаўся аб тым і спытаў, што я зрабіў з заложніцай, якую ен мне даверыў, то я скажу яму: “Я ажаніўся з ею і да Аўлаў яна ходзіць па маей волі”.Ен доўга знаходзіцца ў Анцыі не будзе, бо хоча у Ахаю, а хоць бы і быў доўга, мне няма патрэбы бачыцца з ім штодня.Калі Павел з Тарсу навучыць мяне вашай Ісціне, я пахрышчуся адразу і вярнуся сюды, здабуду прыхільнасць Аўлаў, якія на днях вяртаюцца ў горад, і не будзе ўжо перашкод, і тады я забяру цябе і пасаджу ля свайго вогнішча. О, дарагая! Дарагая мая!

Сказаўшы гэта, ен узняў рукі ўгару, нібы беручы неба ў сведкі свайго кахання, а Лігія глядзела на яго вачыма, якія блішчалі ад шчасця і прамовіла:

-         І тады я скажу: “Дзе ты, Кай, там і я, Кая,”

-         Не, Лігія! Я прысягаю, што ніколі ніводная жанчына не была так паважаная ў доме мужа, як ты будзеш у маім доме.

Хвіліну яны ішлі моўчкі і не маглі змясціць у сваіх сэрцах шчасця, такія закаханыя, падобныя да двух анёлаў і такія прыгожыя, нібы іх разам з кветкамі нарадзіла на свет вясна.

Нарэшце спыніліся пад кіпарысам, які рос побач з уваходам у дом.Лігія абаперлася на яго, а Вініцый папрасіў дрыжачым голасам:

-         Загадай Урсу пайсці ў дом да Аўлаў, забраць твае рэчы і дзіцячыя цацкі ды перанесці іх да мяне.А яна ўспыхнула, як ружа ці ранішняя зорка, і адказала:

-         Звычай гаворыць інакш.

-         Я ведаю.Іх заносяць звычайна толькі за нявестай, але зрабі гэта дзеля мяне.Я забяру іх у маю вілу ў Анцыі, і яны будуць мне пра цябе нагадваць.Тут ен склаў рукі і пачаў паўтараць, як дзіця:

-         Пампонія вернецца ў гэтыя дні, тады зрабі гэта, дзіва мая, зрабі, карысіма мая!

-         Няхай Пампонія зробіць так, як захоча, - адказала Лігія, палымнеючы ад успаміну яшчэ больш.І зноў яны змоўклі, бо каханне пачало пераймаць ім дыханне ў грудзях.Лігія стаяла спіною да кіпарысаі, твар яе бялеў у ценю , як кветка, вочы былі апушчаныя і грудзі ледзь уздымаліся, а Вініцый мяняўся ў твары і бляднеў ад хвалявання.У паўдзеннай цішыні яны чулі біцце ўласных сэрцаў і ва ўзаемным замілаванні гэты кіпарыс і кусты мірту, і плюшч летніка здаваліся ім садам кахання.

Але ў дзвярах паказалася Мірыям і запрасіла іх на абед.Яны селі сярод Апосталаў, тыя ж пазіралі з уцехай на іх, як на маладое пакаленне, якое пасля смерці іх павінна будзе захоўваць і сеяць далей зерне новага вучэння.Пётр адламваў і бласлаўляў хлеб, на ўсіх тварах быў спакой і нейкае вялікае шчасце, падавалася, перапаўняла гэты ўвесь дом.

-         паглядзі, - сказаў урэшце Павел Вініцыю, - ці мы ворагі жыцця і радасці? Той жа адказаў:

-         Я ведаю, як есць на самой справе, бо ніколі не быў такі шчаслівы, як сярод вас.