Частка 11 Зыгмунт Шчэнсны Феліньскі Паўліна - дачка Эвы Феліньскай (пераклад)

11.  АДПРАЎКА ШЭМЕША Ў ХЕРСОН.  ПАЯДНАННЕ З МАЦІ.  СКОН ПАЎЛІНКІ.

Вярнуўшыся да Заліна з пагрозлівым станам здароўя, Паўлінка не спыняла клопаты па ўладкаванні спраў такім чынам, каб выезд у Саратаў, якога і Адам жадаў, мог быць нарэшце здзейсненым.  Але ўсе іх намаганні былі дарэмныя, бо самы галоўны даўжнік Адама, які ўвесь свой маёнтак уклаў у цукраварню, быў у такім крытычным становішчы, што не толькі капіталу, але  нават і працэнтаў выплаціць не быў у стане.  Сціплыя прыбыткі з Заліна былі амаль што адзіным сродкам яго ўтрымання, а думка перасяліцца ў Саратаў здавалася на момант гэты цалкам немажлівай.

Калі ж аднак людскія намеры не здзяйсняліся, Апека ўладжвала па-свойму і цалкам непрадбачанымі шляхамі набліжала Паўлінку да жаданай мэты яе памкненняў.  Восенню таго ж года Адам, моцна хворы на артрыт, быў арыштаваны і вывезены ў Вільню, дзе следчая камісія усё яшчэ была дзейная.  Паўлінка, не зважаючы на стан свайго здароўя, падалася за мужам і прыбыла амаль што адначасова з ім у Вільню.  У апісанні далейшых выпадкаў пакарыстаюся словамі Зосі, якая ў гэты час адпачывала ў Вільні ў пані Брынк, якая як прыжыццёвы сведка апісала пазнейшыя перажыванні Паўлінкі аж да апошняй катастрофы.

Хутка пасля майго прыезду ў Вільню, – піша Зося, – з’яўляецца да нас Паўлінка.  Яе выгляд выклікаў хутчэй вокліч узрушэння, чым радасці: яна хісталася падчас хады, мела мармуровую бледнасць, а сум, які поўніў выраз яе твару сталым урачыстым спакоем і задуменнасцю, што яе заўсёды вырознівала заўсёды, стваралі яе падобнасць да ўцелясненага духу больш, чым да жывой істоты.  Пасля амаль неістотнага прывітання яна запыталася, ці не ведаем мы, дзе Адам, бо яго хворага ноччу вывезлі і не дазволілі нават яго суправаджаць.  Едзе таму за ім, але адно чуе па дарозе, што ён быў слабы, так што нават сумняваюцца, ці давязуць яго жывым.  Бачачы, што нічога мы не ведаем пра лёс Адама, падалася да мясцовых уладаў і атрымала дазвол сустрэчы з ім на некалькі хвілін у турме ў дні, прызначаныя зверху.

Асенняя пара рабілася ўсё больш слацейшай, Паўлінка неаднойчы была пры чаканні на холадазе, перш чым з мужам сустрэцца дазвалялі, таму ад частага пераахаладжэння пачала кашляць.  Праз некалькі тыдняў, калі следства было закончана, а дэкрэт з рашэннем адасланы на канфірмацыю, ёй дазволілі забраць хворага мужа.

Памятаю, што калі яго павінны былі даставіць, то яна наняла немалых памераў жытло, і мяне ўзяла на гэты час ад пані Брынк да сябе.  Усю ноч падхоплівалася яна ад кожнага гуку, лічачы, што гэта яго вядуць, а ранкам зноў пайшла даведацца, што здарылася, калі яго не прывялі.  Нарэшце вярнулася ды ўжо разам з ім.  А як патрэба хаджэнняў па справе мужа знікла, то сілы яе пакінулі, і яна злегла ў ложак.  Кашаль з крывёю абудзіў наш непакой, а паколькі мне адной было дазволена ўваходзіць і выходзіць для клопату за абоімі хворымі, то пабегла хуценька да доктара Мяноўскага, ды ледзь магла яму без слёз расказаць пра хваробу Паўлінкі, бо мне паведамілі, што яна пакутуе на сухоты.  Вядомы Мяноўскі прыехаў ды запэўніў, што гэта не сухоты, што кашаль суціхне хутка, бо гэта толькі вынік пераахаладжэння, галоўная ж яе хвароба ад нерваў і вялікага знемажэння.

Паводле сваіх дапушчэнняў выпісаў ёй лекі і параіў піць кагор, каб узмацніць сілы.  Калі Адаму абвясцілі дэкрэт, які асуджаў яго на выгнанне ў Херсон, то Паўлінка вырашыла яго суправаджаць, пры чым Мяноўскі рэкамендаваў ёй марскія ванны, чым канчаткова пераканаў нас, што яе хвароба не была сухотамі.  Яго клапатлівае апекаванне і дакладнасць дыягностыкі суцішылі кашаль ды дадалі ёй крыху сіл.

Пасля абвяшчэння прысуду, калі вырашылася, што абедзве будзем суправаджаць Адама, бедная Паўлінка вымушана была ізноў узняцца з ложка і быць на холадзе, замаўляючы пашпарт для нас і дазвол ехаць у адным павоззі з Адамам.  Гэтыя намаганні мелі няхуткі вынік.  Цывільны губернатар абурыўся ад такой прапановы і адмовіў.

Спакутаваная і заклапочаная Паўлінка зноў злегла, але яшчэ мяне адсылала з той самай спробай да ўлад па шчасце.  Я, нязвыклая да самастойных выхадаў кудыколечы, а тым больш да дзеянняў, з біццём сэрца ўвайшла ў залу для аўдыенцый з губернатарам і чакала сустрэчы, уражаная выглядам цікаўных слуг ды іншых усіх з патрэбамі, нават тым заклапочаная, на якой мове павінна пачаць размову.  Нарэшце дачакалася прыёму і гаварыла на ім па-французску, і хоць не гневаліся за гэта, аднак з маёй просьбы пакпілі і зноў адмовілі.  Тады я паведаміла, што мы не просім аб дазволе, які ўжо атрымалі ад губернатара вайсковага, але толькі пра суправаджэнне ў падарожжы, пасля чаго я атрымала загад пачакаць, пакуль перагавораць з вайсковым.  Не ведаючы, ці дрэнна, ці добра зрабіла, не вяртаюся да Паўлінкі, а спяшаюся да адзінага апекуна нашага, Мяноўскага, а не знайшоўшы яго дома, бяру дрожкі, еду за горад, выклікаю з прыгожага палаца патрэбнага мне госця.  І ён пакідае запрошаны абед, едзе да генерал-губернатара і тады нам выдаюць і пашпарт , і дазвол суправаджэння.  У гэты час мы купілі тарантас, укрыты рагожай, бо хоць гэта і быў снежань, саннай дарогі яшчэ не было, і выехалі з блаславеннем сяброўства, адораныя запасамі для дарогі нават ад незнаёмцаў.

Ад часу выезду з Вільні аж да паштовай станцыі ў маёнтку, які быў некалі Шэмешаўскім, сустракаліся са знаёмымі і сардэчнымі сябрамі.  Ранейшыя слугі Адама, якім ён за свой кошт даў выхаванне, падданыя якіх ён вызваліў, чакалі спецыяльна яго прыезду, каб развітацца з ім.  На паштовых станцыяй не хацелі ад нас браць грошы за перагон коней, хаця паводле закону, мы павінны  былі даплочваць паўсюдна за пару коней, другую ж пару дзяржаўны скарб аплочваў.  Суседзі, брат і сябры Адама чакалі ўжо больш за два тыдні на станцыі, якая найбольш блізкая была да яго дому, не ведаючы, ці дазволяць яму завітаць у Залін.  І столькі запасаў для падарожжа падрыхтавалі, столькі прысмакаў, што немагчыма было ў чым паўкладаць усё ў павоззе, хаця і былы вайсковы пакаваў.  Жандар, што ехаў з намі, захварэў ад абжорства і піяцтва, бо хапала і віна, і мяса, і вяндліны літоўскай, не кажучы ўжо пра салодкае і бакалею, якія яшчэ ў Херсоне пасля для прыёмаў гасцей прыдаліся.  На мяжы Мінскай губерніі начэльнік пошты прыняў нас яшчэ вячэрай і ўласнымі коньмі забяспечыў.  Далей усё было чужое аж да Кіева.  Паўлінцы не здаровілася ўсю дарогу, але заўсёды моцная і цярплівая, мужна пераносіла цяжкасці падарожжа.

Набліжаліся да Кіева з сэрцабіццём: там Юлік і Віктуся! Яны яшчэ не ведаюць пра наш лёс, не ведаюць пра смерць бабулі, якой не стала падчас побыту Паўлінкі ў Вільні.  Мы даведаліся пра яе скон перад самым ад’ездам, падчас калі Паўлінка клапацілася пра апекаванне бабулі пры адсутнасці побач з сямейнікамі.  Паўлінка, якая шанавала і любіла бабулю, моцна была ўзрушаная ад весткі пра яе скон, але не магла сама ўзняцца з ложка, каб хаця пайсці ў касцёл, дала мне рубель, каб я замовіла жалобную Імшу за  душу бабкі ад імя ўсіх нас ды памалілася за яе.  Святар здагадаўся пэўна, што гэта быў грош бядачы, бо па ўласным рашэнні паабяцаў тры Імшы святых адслужыць.  Паўлінка аднак не справіла жалобу, падлічыўшы, што няма ніводнага збытковага гроша пасля выдаткаў на падарожжа, а тое, што магчыма было атрымаць з апошняй часткі маёнтку Адама, ледзь на сціплы побыт у горадзе было дастатковым.  Чорная стужачка толькі для нас саміх была ціхім напамінкам аб нашай страце.

У Кіеве, як у кожным губернскім горадзе, жандар паведаміў паліцмайстру пра нашае прыбыццё, асабліва па той прычыне, што там выпадала быць суткі і змяніць жандара.  Паліцыянт, не паглыбляючыся ў справу, што адзін толькі Шэмеш быў палітычным вязнем, мы ж з асобным пашпартам ехалі, загадаў нас усіх утрымліваць пад арыштам, не дазваляючы ні з кім бачыцца.  Дарэмныя былі тлумачэнні нашыя і просьбы; усю ноч не спалі з адной думкай, што выедзем з Кіева так і не сустрэўшыся з сястрою і братам.  Паўлінка мела гарачку але назаўтра напісала да Юліка, каб і ён са свайго боку зрабіў якія намаганні, так што нарэшце дазволілі нам сустрэцца.  Вырваўшыся з-пад стражы, не страчваючы ані хвілінкі, мы паспяшаліся да Юліка, Юлік вядзе нас да Віктусі, якая яшчэ таксама бледная пасля цяжкай хваробы.  Але не дадзена нам было часу нагаварыцца з імі дастаткова: надышла гадзіна ад’езду і мы павінны былі вырывацца наўпрост з іх абдымкаў.  Юлік правёў нас на нашу кватэру, дзе Адам зрабіў замалёўку яго партрэціка алоўкам, і з гэтым мілым сэрцу сувенірам мы выехалі з Кіева.

Пасля доўгай і пакутлівай дарогі, часам на санях, часам на колах, мы нарэшце даязджаем да Херсона ноччу.  Уражвае нас вялізная поўня: здавалася, што ўвесь горад у бляску.  Шматлікія ветракі, якія звычайна ў Бесарабіі ёсць у кожнай вёсцы і горадзе, на фоне зарыва выглядаюць чорнымі.  У далечыні ўсе вокны пазалочаныя бляскам, нібы поўневай ілюмінацыяй.  Але што ж гарыць? Гэта чарот на Дняпры, які, падобна, штогод выпальваюць наўмысна для захавання балот ад гніення.

Горад падаўся нам прыгажэйшым у такім асвятленні, чым напрыклад назаўтра, бо вельмі ж жабрацкія там былі пабудовы: большая частка з чароцця, рэшта з вапняку, але тыя апошнія нават горшыя былі за чарацяныя, бо вільготныя.  Знайшлі і дом, наняты для нас доктарам, які прыехаў туды з Літвы, які атрымаў ліст ад знаёмых, што мы павінны прыехаць на жыхарства, і не ведаючы, што стан маёнтку Адама цалкам змяніўся, наняў прыгожы фальварак са шкляным кабінецікам, на беразе Дняпра, з арэхавай мэбляю, праўда што халодны і вільготны.

Уласнікам гэтага дому быў паважанага ўзросту старавер, некалі купец першай гільдыі, але з-за веры рэлігійнай прыведзены да жабрацтва.  Паўлінка мела пэўную павагу да нашага гаспадара, бо бачыла сапраўдную веру ў яго рэлігійных поглядах.  Ён ставіўся да нас таксама з выключнай гасціннасцю і імкнуўся нас пераканаць, што толькі яго секта мае рацыю.  Быў ён адданым сваёй веры, суровы і невытлумачальны як сам сабе, так і іншым.  Паўлінка, якая любіла і ўмела суаднесці прыбыткі з выдаткамі, заўважыла адразу ж, што такая кватэра для нас вельмі дарагая і ўгаварыла Адама наняць іншую.

Але і новае жытло, хоць значна таннейшае, але таксама яшчэ было надта дарагім для нашага тагачаснага фінансавага становішча, так што Паўлінка гаравала ўвесь час, як дагадзіць мужу з яго сталымі інтарэсамі, не спыняючы думкі пра заўтрашні дзень.  Сабе адмаўляла ва ўсім: адзенне яе было простае, беднае, не была амаль што нідзе, апрача касцёла, калі былі хоць на тое сілы, але часта цэлымі днямі не ўзнімалася з ложка з-за вялікай фізічнай слабасці.  Жывапіс Адамаў больш браў выдаткаў, чым прыносіў прыбыткаў.  Ён намаляваў у дар херсонскаму касцёлу абраз Маці Божай з Дзіцем Ісусам на руках.  Натурай была Паўлінка, і падобнасць яе твару адбілася досыць трапна ў Мадонне.  Абраз той не аддаў пасля завершання ў касцёл, бо тамтэйшая мастачка, пані Беразоўская, яго скапіявала, а за гэта абклала яго золатам, і такім вырашылі змясціць яго ў храме.

Маляваў таксама партрэт губернатара Пестэля, які ставіўся ласкава да яго і прыкладваў старанні для пераводу яго, што пазней яму ўдалося з пасярэдніцтвам князя Варанцова.  Трымаючыся парады Мяноўскага, Паўлінка вырашыла падацца на марскія ванны для таго, каб выратаваць усё больш страшнае здароўе.  Адэса была б надта дарагой, таму мы падаліся ў Краснае, найбліжэйшую вёску губерніі Таўрыдскай, за 70 вёрстаў ад Херсону, размешчанай над затокай Чорнага мора.

Больш за дзясятак вёрстаў мы плылі па Дняпры, далей пясчаны стэп, у якім моцныя вятры ўздымалі хмары пяску і за праезнымі след знішчалі адразу ж.  Ніякага навокал пейзажу, ніякага паселішча, ані хацінкі нават, толькі на ўрадлівых стэпах  чумацкія качэўнікі са сваім атачэннем.  Мы вымушаны былі папалудняваць аднойчы ў чумацкім шалашы.  Зграя сабак ледзь дазволіла ў яго зайсці, а смецце і нясвежае паветра стварала далейшы побыт немажлівым.

У Красным паўлінка наняла хаціну каля мора, мураванку з тоўстай трывалай цэглы, высушанай на ветры; але бракавала нам найпершых патрэб жыццёвых: вады і мяса.  Вада, нават са студні, была салёна-гаркаватая; мяса ж мелі толькі, калі нашаму гаспадару шанцавала ўпаляваць драфу.  Можна было насамрэч купіць цэлага барана, але падчас гарачыні мяса без лядоўні псуецца да канца сутак.  Малако нам замяняла ваду, але і то, пакуль астывала пасля выдойвання, пачынала кіснуць.

Хутка прыехалі ўласнікі гэтай вёскі, паньства Кулікоўскіх, людзі багатыя, сталыя жыхары Адэсы ці сталіцы.  Вельмі гасцінныя, запрашалі нас і наведвалі нас часта, дзяліліся нават з намі вадой, што прывозілі ім за 25 вёрстаў.  Купанне ўзмацняла пэўна здароўе Паўлінкі.  Праз пару тыдняў Адаму дазволілі наведаць жонку, па якой сумаваў невыказальна.

Вярнуліся мы ў Херсон ды ўзрадаваліся дазволу аб пераездзе на жыхарства ў Саратаў, які Паўлінка неадкладна хацела ужо і споўніць.  Доктар аднак, маючы на ўвазе стан яе здароўя, адкладваў падарожжа і ўгаворваў, каб затрымалася да вясны.  Паўлінка ўсё ж схілілася да парад мужа, які падзяляў погляды доктара, але сум яе па любай маці набраў такога гарачкавага характару, што сам  доктар спыніў свае ўгаворы, бачачы, што гэта шкодзіць ёй больш, чым само падарожжа.  Гаворка было толькі пра тое, каб патрапіць у Саратаў перад асеннімі халадамі і марозамі, а тут грошай бракавала на дарогу.  Адам напісаў да брата і ведаў, што той дашле, але тымчасам апошнія гожыя дзянькі сыходзілі, а пра крэдыт для выязджаючых заўсёды цяжка вырашаецца.  Мама, даведаўшыся пра дазвол, прыслала грошай на дарогу, і Паўлінка, амаль ва ўпаенні ад даўно неадчуванага шчасця, выехала нарэшце да маці.  Калі, бачачы яе змарненне і беручы пад увагу познюю асенню пару, бо гэта быў ужо канец верасня, знаёмыя угаворвалі яе, каб засталася да вясны, яна ж маліла ў адказ: дазвольце хоць памерці мне каля маці.

Падарожжа была пакутлівае і вельмі невыгоднае.  Пустыя станцыі, без заезных дамоў, часам мы начавалі ў павоззі, адзін раз у суткі жыўленне, і то: посная капуста, забеленая з баранінай ці халодная грачаная каша.  У Варонежы толькі прыняў нас гасцінна палкоўнік Вендорф, які ў той час кіраваў Корпусам Кадэтаў.  Паўлінка разлічвала на тое, што калі нам не хопіць грошай на рэшту дарогі, то пазычым іх у дзядзькі, але пры яго гасціннасці забыліся падлічыць касу.  Толькі пасля Варонежа, узгадваем на адной са станцый, падлічваем, колькі нам дарогі рэштай і колькі на яе грошай ў касе застаецца, раімся аб нашых сапраўдных клопатах без сведкаў.  Тут адчыняюцца дзверы з суседняга пакою, малады афіцэр просіць прабачэння, што падслухаў размову, гаворыць, што ён сябар палкоўніка і будзе рады дапамагчы.  Не чакаючы адказу, дастае грошы, дае пазыку, просіць, наколькі далікатнасць дазваляе, і хаця Паўлінка не прыняла ахвяравання, аднак учынак пана Штэйна запрыязніў да яго сардэчна.

Нарэшце 28 кастрычніка прыязджаем ў Саратаў з упэўненасцю, што мама нас не чакае яшчэ, бо мы не паведамілі ёй аб прыездзе, не маючы жадання дадаваць ёй непакою.  

Але добрая пані Фадзеева, саратаўская губернатарка, даведаўшыся афіцыйным шляхам пра дзень нашага выезду, паведаміла маме аб гэтым, якая ўсё для прыняцця нашага прыгатавала, і ўжо нас некалькі дзён чакала.

І пакуль мы спыніліся непадалёку ад дому мамы, распытваючы аб яе месцы жыхарства, яна ўжо нас бачыла пра вакно, і выбегла нас спаткаць.  Наша радасць была бязмежная, але мама, хапаючы ў абдымкі ледзь жывую Паўлінку, залілася слязьмі.  У Паўлінкі слёзы чыстай радасці ліюцца, толькі мама пазіраючы на яе з болем, падтрымлівае, каб тая не ўпала, усаджвае яе і бачыць, што тая ўжо нават сядзець не мае сілы.  Праводзіць яе да ложка.  Рукі яе слязьмі аблівае, як малую дзяўчынку галубіць і цалуе.  Паўлінка наўзаем, то да яе лона туліцца, то рукі і калены цалуе, то сваімі здрабнелымі рукамі за шыю яе абдымае.  Пасля столькіх гадоў першы раз ізноў адчула сябе дзіцем!

Паўлінка некалькі дзён не ўзнімалася з ложка, але радасць, спакой, шчасце адбіваліся на яе тварыку.  Паціху ўставаць пачала, выглядала лепш, а маці, чым больш забірала аслабленасць Паўлінкі, тым больш разлічвала, што гэты стан міне, што яе клопатам сваім вылечыць.

І ў сутве сваім Паўлінка стала папраўляцца як целам, так тварам, папрыгажэла нават, якой даўно не была стала, так што сама нарэшце пачала верыць, што акрыяе, чаго раней не дапускала.

І так дзень за днём шосты месяц праходзіў, а нам усё лепш, усё больш шчасліва было.  Хутка ўжо і Свята Божага Уваскрэсення і стан Паўлінкі меўся стаць нармальным.   У апошні тыдзень паставання мы прайшлі ўсе разам святую споведзь ў прэлата Шчыта, і Паўлінка не мела ніякіх дрэнных прадчуванняў.  Мінула Ноч перад Уваскрэсеннем і надышла Святая Нядзеля, якая прыпадала ў тым годзе на дзень 19 красавіка.

Гэта была дата народзін Віктусі, а Паўлінка, размаўляючы аб ёй з мамай і адчуваючы сябе больш хворай, сказала: “ Відаць, я сёння памру”.  Пасля абеду мама адправіла мяне да знаёмых, адкуль мы позна вярнуліся, але засталі ўсіх у пакоі Паўлінкі, толькі мяне не пускалі, адно прасілі маліцца.  Паўлінка енчыць ад болю, мама выбягае са слязьмі, збіраюцца дактары, бягуць да аптэкі, аж нарэшце мама з падзякай да Бога нясе дзіцёнка на руках і мне ў апеку аддае, а сама больш вясёлая вяртаецца да Паўлінкі.  Але хутка зноў плачуць і мітусяцца, а Паўлінкі голас чую я: “Паміраю, паміраю!” Праз дзве гадзіны пасля народзінаў сына на свет не было ўжо нашае Паўлінкі.  Гэты анёл пакутны  пакутамі сваімі жыццё сцвердзіў.  

Цела яе было такое прыгожае, што сівы прэлат гаварыў, што перасвет Неба свяціўся ў яе твары,і дадаваў, што ніколі такой прыгожай памерлай не бачыў.  Мноства асоб наведвала яе парэшткі, і ўсе на яе, як на святую, са здзіўленнем пазіралі.

Дарэмна б я спадзяваўся перадаць словамі, што адбывалася ў сэрцы маці, тоькі хачу прывесці некалькі радкоў з яе ўспамінаў, бо яны найлепш дадуць зразумець сілу яе знітавання і велічнасць смутку.

Ужо тыдзень мінуў ад смерці Паўлінкі.  Смутак наш крыху больш спакойны, бо сышоў углыб душы і ў ёй пасяліўся.  Мы імкнёмся моцным спакоем  дадаваць мужнасці адно аднаму, імкнёмся наноў пазлучаць ніці мінулага жыцця, якія зніклі ад раптоўнага ўдару і ісці далей па жыцці, як раней наканавана.  Тым часам усё гаворыць, што шчасце ад нас сышло.  Хацелася б забыцца на гэта, знішчыць такое мінулае, але ці ж магчыма? І нават ці гэта шчырае жаданне? Да гэтага часу кожнае месца поўнілася яе свядомасцю, як нібы нябачна гасцявала сярод нас, і позірк яе на нас быў звернуты.  Але ж тая яе прысутнасць не суцешвае, не ўсцяшае, бо сэрца адчувае небывалую пустату, якая нас з ёй падзяляе, і якую ніводная сіла знішчыць не можа.

Часта, калі розум хоча падманнага спакою, пра які не ведае сэрца, і кожная паасобку думка, якая дасягнула нібы мэты, што ашукала іншых, то акалічнасць, выкліканая выпадкам, зрывае межы, якія спрадвеку стрымліваюць пачуцці на дне душы, выракаючы яе на маўчанне.  Адзіноцтва дзіцяці-сіраты, плач мужа, ціхая сляза Зосі, што плыве ў хвіліну найменш чаканую, выклікаюць гучанне наўпрост хору усіх засмучэнняў паасобку, якія на дадзены заклік злучаюцца ў адзін жаласны тон, і хаця вусны маўчаць, слёзы усяго Сусвету  сведчаць, што тая ж самая струна, закранутая нотай болю, узрушыла ўсе сэрцы.

Вечарам падчас малітвы душа, адкідваючы прымус, атрымлівае палёгку.  Размаўляючы пра яе з Богам, можна як найменей смела вымавіць імя, неўпрыкмет змахнуць слязіну без прымусу і паслаць іх да Таго, які даў на хвіліну абрысы духу, так хутка іх забраў, адклікаючы вярнуцца да Нябеснай Айчыны  першацвет, згублены ненаўмысна са свайго сутва.  О ты, дух найчысцейшы, натхненнем якога на зямлі валадарыла любоў і ахвярнасць, калі дазволена тваёй прыродзе захаваць памяць знітаванння, якое тут цябе трымала, паўстань дзеля душ нашых! Звычайным зрокам пэўна цябе не заўважыць, але дух адчуе уплыў духу братняга і зразумее яго маўклівы зварот.  Няхай промень гэтай святасці, якая вяла тваё жыццё, патрапіць і ў душы нашыя, няхай жа сагрэе іх, узмоцніць, пацешыць і прысвеціць змаганню і абавязкам быцця.  

Шэсць месяцаў, якія мы пражылі разам пасля доўгага развітання, былі нібы працяглым часам для слоў вечных на дарогу спрадвечную, а для таго, каб паменшыць горыч гэтага растання Бог, які міласэрны, на сумную будучыню накінуў нібы плашч надзеі, каб яе закрыць ад вачэй і жалобным абразом не труціць хвілін шчасця, дадзенага так ненадоўга.  Гэтыя шэсць месяцаў для ахвяры, выкліканай бурамі жыцця, былі нібы адпачынкам, які рыхтуе  да цяжкай хвіліны, але ўрачыстай, у якой пакуты рыхтаваліся да апошняй бітвы з жыццём, бітвы смяротнай.  Адбылася яна, і атрымала перамогу!. . .

Прыгожая пара, суха, досыць цёпла.  У нашым хатнім атачэнні, значыць з Зосяй і Шэмешам, мы выйшлі на шпацыр, за горад, і маючы агульнае натхненне, мы зайшлі на могілкі.  Як бы наведаць тую, каго мы нядаўна страцілі са зроку!. . .  Хто кленчыў на магіле любай асобы, той зразумее толькі слёзы, якія выклікае сіроцтва душа.  І аднак тут, каля яе магілы, лягчэй, чым дзеколечы.  Сляза, якая спадае на свежую зямлю на могілках, нібыта патрапляе аж углыб зямлі і як пасланец да гэтага сэрца, якое хоць біцца навек спыніла, але павінна пачуць сэрцы пакінутых і адказаць любоўю за любоў.

Як жа тут ціха, як спакойна! Ненатуральная цікаўнасць абыякавых не сушыць слёзы пад павекамі.  Маўклівыя жыхары гэтай прасторы, напоўненай памерлымі, не пазіраюць на твой боль, як на відовішча.  Тут усё ціха, урачыста.  Крыж, камень, калона – гэта ганаровая варта магіл, маўклівая і нерухомая, здаецца ўключана ў душу гэтай прасторы і размаўляе нячутнай мовай для фізічнага слыху, але зразумелай для душы ад імя тых, хто спачывае пад іх апекай: і мы былі жывыя, пакутавалі, і нас аплаквалі.  Маліцеся ж за нас, як пазней і за вас памоляцца.

Тут усё інакш гаворыць з розумам і думкі набіраюцца іншых адценняў, бо тут не свет жыцця, але ціхае замчышча смерці.  У гэтым краі ўсё размаўляе мовай, якой нячутна сярод жыццёвага тлуму.  Гэта як памежжа для аднаго і другога свету.  Шум і ўсе дробныя справы і жаданні, якія захопліваюць у свой вір звычайнае жыццё чалавека, не смеюць пераступіць праз гэты святы ганак.  Душа ў сцішанасці  можа пачуць рэха гучання іншасвету.  

Тут само сутво ўваходзіць у гармонію з духам, які настроены так высока і гаворыць з гэтымі пачуццямі.  Волга, атачаючы падножжа ўзгорка, ёй абяцанага, ціхім шумам хваляў, якія лёгка адскокваюць ад узнёслага берага, здаецца гучыць пацерамі за памерлых.  Хвалі яе, аббіваючы бераг, нібыта гавораць сабе: “І так плыве кожнае жыццё, пакуль не растворыцца ў акіяне вечнасці.  Гэта сусветны закон; чыя ж моц яго зменіць? Дарэмна слабасць енчыць і баліць, патрэбна паддацца няўмольнай дадзенасці”.  Вятрыска, лагодна мілуючы тварык, нібы маці, якая абдымае сумнае дзіця, здаецца шэпча на вуха: “Я крыніца з Нябеснай Краіны, нясу табе адтуль весткі.  Там гэтак добра, гэтак ціха, там спакон вякоў: хмары і навальніцы толькі там нізка над зямлёю, там згода, там вясна вечная, там радасць без горычы і дні без скону.  Ці ж варта шкадаваць аб жыцці зямным? Ці ж варта плакаць аб ім?”

Малітва, самотнасць, цішыня сутнасці, выклікаюць уплыў на пачуццё.  Слёзы насамрэч яшчэ плылі, але іх крынічка ўжо менш горкай была, менш расхваляванай.  Думкі пачалі выходзіць з шэрані і набірацца іншага адцення.  Святло, адбітае звысоку, па-іншаму асвятляючы рэчы зямныя, ім таксама іншую вартасць надавала.  Па сутнасці – падумала я – хто ведае, ці Бог, забіраючы ў майго дзіцяці жыццёвы дар, што так на нядоўга прызначаны, не даказаў ёй сапраўднага дабрадзейства? Можа збярог ад большых пакут? Яе жыццё нібы было скразным крыжам.  Маладосць, гэтая пара, якая для кожнага свеціць на пачатку жыццёвага шляху ружовым промнем, для яе доўжылася ў пакутах і працы духу.  Ці ж магла яна спадзявацца, што яе лета верне, чаго не дала вясна? О не! Кветкі для яе ўжо не зацвілі б на зямлі.  Яна з кветак, назбіраных вясною жыцця, спляла сабе вянец быцця, які там толькі высока ўскладзены будзе на яе скроні і ніколі не змарнее.

У такіх думках і пачуццях я адышла ад магілы майго дзіцяці.  Можа яна, каб суцішыць маю жальбу, замаліла і яе ў Нябёсах.  Абудзіўся раптоўна нейкі нясмак, і не так да жыцця, як да свету.  Цяжкая была думка, што трэба вяртацца да людзей, да жыццёвага тлуму.  Штосьці ж мяне нітавала з гэтым месцам, як з радзімай.  Хацела б застацца, жыхаром, калі не тут, то як найменш недзе побач.  Бо гэта ж спрадвечнасць ужо парэшткам маёй ахвярнай Паўлінкі, і гэтая спрадвечнасць ніколі не адымецца ў яе, нават пры гуках трубы Арханёла.  Тады мы абудзімся разам дзеля новага жыцця, а калі вочы мае, пасля доўгай ночы, наноў убачаць святло, то будуць шукаць побач з сабой дзіця сваё, і паімкнуся ў яе абдымкі, і ўсе, усе разам, хто ведаў любоў, узяўшыся за рукі, будзем доўжыць вандроўку да агульнага краю, і маю надзею на міласэрнасць Бога, што больш ніхто нас не раз’яднае.   Божа, уісні надзеі мае! Дай нам быцця вечнага, усім нам, хто знітаваны адным крэсівам думкі і пачуццяў, а хвіліны пакутаў, якія нас сёння ўзрушаюць, знікнуць  недасягальнай кропкай ў ланцугу часу, які снуе жыццё бясконца.

Частка 10 Зыгмунт Шчэнсны Феліньскі Паўліна - дачка Эвы Феліньскай (пераклад)

10.  ВЯРТАННЕ Ў ЛІТВУ. ШЛЮБ ПАЎЛІНКІ. ПЕРАВОД МАЦІ Ў САРАТАЎ.

А сярэдзіне верасня 1840 г.  Паўлінка была шчаслівай у Зубках, дзе са звыклай сардэчнасцю была сустрэтая роднымі.  Адам бавіў час якраз на Ігуменшчыне, але як толькі вестку пра яе хуткае прыбыццё атрымаў, то перапоўнены радасцю паспяшаўся яе спаткаць.  Хаця шчасце Адама было вялікім, але ж не перавышала яно шчасця, якім рашэнне Паўлінкі запоўніла сэрца нашай маці.  Вось жа якімі словамі выказвае яна тагачасныя свае пачуцці ў лісце да цёткі Зубковай:

Добрая і любая мая сяброўка, ты, якой я ўдзячная за мой спакой і шчасце  для дзяцей маіх! Як жа мне табе аддзячыць за ўсе тыя палёгкі, за ўсе радасці, за якія абавязана табе ў маім сумным становішчы? Прымі ў якасці вялікай падзякі гэтыя слёзы маёй радасці, якімі поўняцца мае вочы цяпер, калі пішу да цябе.  Жадаю табе самой параскашоўваць у такім спакоі, які іншым прыносіш! А ў шчасці тваіх дзяцей ты павінна будзеш знайсці ўзнагароду за тое шчасце, за якое я табе абавязана.  Цяпер у мяне няма месца для іншых пачуццяў, апрача радасці ад таго, што Бог пачуў мае гарачыя малітвы аб з’яўленні прыязнасці ў Паўлінкі да Адама, аб адплаце падзякай табе, мая добрая сястра і сяброўка, чыім разумным парадам і мацярынскім клопатам я абавязана з-за ўцеляснення маіх найгарачэйшых жаданняў.  О! Не адмаўляйся прымаць словы падзякі, якой перапаўняецца мая душа.  Я ведаю, што табе не патрэбна, каб табе гэта гаварылі, але гэта маё сэрца адчувае патрэбу, шукае палёгкі ад праявы перапаўняючых яго пачуццяў.

Я нарэшце лёгка ўздыхнула, як атрымалу звестку, што Паўлінка ўжо пакінула Валынь, бо ведаю, колькі там для яе адкрылася крыніц горычы і непакою, без аніводнай ды ніадкуль радасці.  Цяпер, дзякаваць Богу, я ўжо супакоілася.  Давяраючы яе лёс Адаму, гэтага дзіцяці майго сэрца, спакойна магу пазіраць на яе будучыню; і гэты спакой , гэтая раскоша, якую ўсведамляю, прынесеныя тваімі малітвамі.  Кахаючы наўзаем, раўнаважачы адно аднаго, з узгодненымі памкненнямі, сутвом, пачуццямі і ахвярнасцю, якіх жа яшчэ патрэбна варункаў для забеспячэння ў сямейным жыцці для таго шчасця, якое толькі можна на зямлі адчуць?

Я ведаю, што знешнія акалічнасці шматлікімі кшталтамі ўплываюць падчас імклівага жыцця на стан нашай душы; але акалічнасці сутнасныя робяць іх падатнымі для кіравання імі ці ігнаравання, ці перамогі іх сталасцю, а як няма знешніх прычын для непакою, душа вельмі хутка вяртаецца да прыроднага стану.  Ці ж магла я прадбачыць, калі мілавала малога Адася на сваім улонні, калі яго як дзіця чула любіла, што ён стане сынам маім, што да гэтай прыязнасці, якая яднала мяне з яго маці, яшчэ дадаткам стануцца такія моцныя нітаванні? Няхай бы яна з краіны таго найлепшага свету, дзе душа яе напоена спакоем, якога не спазнаць на зямлі, блаславіла гэты шлюб! Блаславі яго і ты, любая сястра, блаславі іх ад сябе і ад мяне, і дай блаславенства душы цнатлівай і ад імя Нябёсаў.  Здаецца, што ад часу атрымання вашых апошніх лістоў новае быццам жыццё ўсялілася ў мяне: я павесялела ды больш трывала нясу лёс свой.

Калі думаю аб усіх раскошах, якія мне Бог спасылае праз дзяцей маіх, нават не зважаючы на  сэрца, якое раскройваецца ад раз’яднання, не ведаю, як павінна сябе называць: ці то шчаслівай маці, ці таксама і няшчаснай? Ведаю, што гэты апошні тытул больш адпаведны.  Але выканай тваё прызначэнне.  Ты, хто атрымала столькі апекі над сэрцам Паўлінкі, прасі ж яе, угаворвай, каб не адкладвала спаўнення маіх зычэнняў, забяспечання майго суцяшэння.  Памяркуйце з Адамам і, калі ніякай не будзе перашкоды, то няхай бы не рабілі непатрэбнага зацягвання, некарыснага для ўсіх.  Я перадала б табе свае правы, калі б твае не былі аднолькава святыя.

Пішу цяпер да Паўлінкі і Адама, гэта мой матчын абавязак; бо калі б я была сярод іх, то павінна была б акрэсліць дзень шлюбу.  Ці ж не дадзена мне цяпер такое права? Я не магу сама ўзяць яго на сябе, як і не магу карыстацца грашыма, якія мне дасылаюць дзеці мае, маючы самі патрэбы ў найпрасцейшым.  Няхай жа іх частка як найменш ужываецца на ахову іх хаця ад холаду.  Дасылаю два футравых палатна з лонкаў шэрых норак, якіх тут тысячы: адно для Паўлінкі, другое для Зосі.  Для Адася дасылаю шапку з шыйнага пер’я  качак, якіх тут называюць гагаркамі; няхай гэтая вопратка будзе як напамін аба мне.  Для маёй Паўлінкі яшчэ дасылаю абразок з блаславенствам і скарбоначку, уласнаручна склееную, з пейзажыкам з маіх валасоў, бо яна хацела мець штокольвек зробленага мною, а таксама пелярынку з пешак, ці маладзенькіх маралаў, якую ўласна пашыла для яе.

Мой Божа! Ці ж бы паверыла, калі б хто мне сказаў некалькі гадоў таму, што аддаючы сваю Паўлінку замуж, такі пасаг ёй спраўлю? Але гэта мяне мала хвалюе, бо ведаю, як жаночыя штучкі для яе абыякавыя.  Каханай Місі мае найчуллейшыя цалаванні дасылаю.  Як жа я ёй удзячная за прыязнасць, якую аказвае маёй Паўлінцы: яна аджыла, як прыехала да вас.  Калі б мне гэта і не напісала, адразу ж гэта бачна па стылю лістоў,  якія зараз наўпрост дыхаюць воляй, а з Валыні заўсёды былі так самотныя, як і поўныя няпэўнасці.  Бывай жа, любая сястра.  Дай Божа ўтрываліць твае сілы і атрымаць радасць і спакой у душы.

Стасоўна з пажаданнем маці вырашылі не адкладваць шлюб, тым больш, што Адвента набліжалася.  Пакінулі таму пару тыдняў для неабходных падрыхтаванняў, прызначылі дзень 26 лістапада на ўрачысты абрад шлюбу і неадкладна паведамілі аб гэтым маці.  Цётка Зубкова жыла ў гэты час у Начы, малым фальварку за пару міль ад Зубкоў.  Там вырашылі ўладзіць вяселле, як мага сціплей і толькі ў сямейным атачэнні.  Я прывяду тут лісты абоіх нарачоных, пісаныя ў дзень заручын, датаваныя 7 лістапада:

Мама даражэнькая, - піша Адам – якімі ж словамі, настолькі малавымоўнымі, перадаць, што адбываецца ў душы маёй? Хацеў бы быць перад табой, ды на каленах, слязьмі цалаваць рукі Твае і прасіць Цябе аб блаславенні нас.  Дзень найшчаслівейшы ў маім жыцці, найпрыгажэйшы, набліжаецца.  Дваццаць шостага ў гэтым месяцы Паўлінка стане маёю.  Калі ты атрымаеш гэты ліст, мы ўжо будзем паяднаныя наўзаем назаўжды.  Дык ці ж я заслугаваў чым перад Богам, што даў мне такую высокую раскошу? Ты станеш пэўна ў маёй душы дастатковым пачуццём, якое б Яму годна адззячыла за тую вышыню.  Ты пэўна станеш у маім сэрцы належнай любоўю, прысвячэннямі, каб я быў яе годным. О, мая Мама! Ці ж будзе яна шчаслівая са мною? О! Якім жа шчасцем бы для мяне было гэта, калі б я мог прычыніцца яе шчасцю.  Адно гэта да маёй цяперашняй радасці дадае нейкі непакой: - ці будзе яна шчасліваю?Ці буду я яе годны?

Ты пісала, дарагая Мама, аб маім ранейшым лісце, што фарбы яго былі смутныя і прыпісвала гэта дзівацтву душы, якую сум атачае ў момант дасягнення мэты памкненняў.  Не ведаю, якім убачыцца табе каларыт гэтага ліста? Ведаю, што шчаслівы, як ніколі, а сэрца маё сціскаецца і слёзы самі адно ідуць на вочы.  Адкуль гэта? Аднак жа Бог толькі ведае, якое шчасце адчуваю.  О, калі б Ты была разам з намі ў дзень нашага яднання! На адлегласці тысяч міль ад Цябе, сэрцам у гэты дзень будзем разам з Табой.  Маліся за нас, любая Мама.  Малітва душы цнатлівай і пакутнай  не знікне з вачэй Бога.  І прыйдзе да нас тое шчасце, якога мы так жадаем, шчасце відушчасці сэрцаў нашых… Мама даражэнькая! Яна ж не будзе шчасліваю цалкам, калі не будзе пры Табе, але маю прадчуванне ў душы, што і гэта адбудзецца.  Бог такі літасны! Зрэшты я сам буду імкнуцца усімі сіламі сваімі, каб гэта адбылося.  Яко е ж бы гэта было шчасце для мяне – бачыць яе цалкам шчаслівай! Яшчэ раз на каленах прашу цябе, мая Маці, аб блаславенстве.  Абяры ж Божа узнагародзіць праз Цябе  зычлівасцю Тваёй да мяне, дай Табе натуральнай раскошы, сапраўднай радасці.  Будзь здаровай і шчаслівай.  Цалую тысячна Твае рукі і ногі.

Нічога магчыма не выяўляе найбольш шляхетнай далікатнасці характару Паўлінкі, як тая акалічнасць, што ад хвіліны змовін з Адамам больш не сустракаем мы ў яе лістах ані скаргаў, ані нараканняў на тое, што не можа паяднацца з маці.  Ніколі нават не паддаецца сваім улюбёным марам пра паездку да яе, паколькі ўсведамляе, нягледзячы што ужо мела столькі разоў дадзенае абяцанне Адама аб суправаджэнні яе на выгнанне, што будзе мець пэўнае права нагадаць пра яго выкананне.  І аднак ні яе знітаванасць з маці, ні жаданне яе наведаць не астылі ў яе сэрцы ніколечкі, толькі што з яшчэ большым клопатам аб шчасці іншых, чым аб сваім, аддае частку сябе сваім любым хаця б тым, што ім даць можа: ці то радасць, ці то прыемнасць,- клопаты ж і непакой ва ўласным укрывае сэрцы.  Вось яе ліст да маці, напісаны ў дзень заручынаў:

Найкаштоўнейшая мая Мама! Ад часу прыезду майго на Літву ўвесь час я амаль што з Адамам, а яго дабрыня, яго любоў ды шляхетнасць і сутво яго характару  даюць мне сусвет пачуццяў, з-за таго яшчэ, што маю частку раскошы, якая мала каму даецца на гэтай зямлі.  Але шчасце маё магло б быць поўным, калі б не тое, што я адна толькі шчасце маю, а Ты, мая раскоша, самотная і пакутуеш, што сям’я мая сіратою без цябе ёсць.  Але паколькі мне нельга падзяліць з Табою лёс, то натуральна, што думка аб Тваім прызначэнні ўкрывае чорнай заслонай мае пачуцці, у якім бы становішчы я не была? Але і гэтая заслона не нясе таго глыбокага суму, бо цень яе здымаецца з сэрца суперажываннем і любоўю Адама.

Прашу адно Бога, каб гэта шчасце, якое мне даруе, не зрабіла мяне самалюбкай, абыякавай да гора блізкіх і патрэб іх.  Дай жа мне ў кожную хвіліну жыцця быць гатовай усім ахвяраваць там, дзе галоўным ёсць выкананне абавязку ці спрычыненне да палёгкі лёсу гаротных.  Дай мне служыць сіламі сваімі Богу і  сутнасна блізкім як мэту адзіную майго жыцця.  Гэта надзённая найгарачэйшая мая малітва, бо для майго ўласна шчасця ніякага няма больш жадання, апроч вяртання Твайго.  Усе мае памкненні наконт суправаджэння мяне ў жыцці, уцелясніліся, нават больш за тое, бо ніколі не магла нават жадаць столькі, як атрымліваю ад Адама.  Думка, што сям’я наша лагодзіць таксама памкненні Твайго сэрца, падвойвае ўласныя мае прызначэнні і надае мне найлепшых надзей на будучыню.  Паблаславі ж, мая раскоша, Мама, дзяцей Тваіх і  ўзнясі нас да Боскай Апекі.

Час, які заставаўся да ўрачыстасці, праляцеў незаўважна для абоіх нарачоных ва ўкладанні планаў і праектаў, як павінны сваё будучае жыццё праводзіць.  Абое, хаця і маючы розныя падставы, жадалі пазбавіцца ад клопатаў і залежнасці ад вясковай гаспадаркі, перавесці ў грашовыя сродкі свой маёнтак, пасяліцца ў горадзе і там весці жыццё паводле ўласных патрэб і інтарэсаў.  Адаму гэты пражэкт падаваўся стасоўным, бо ён меў прыроджаныя схільнасці да пяра і пэндзля, якія абуджалі нелюбоў да сахі.  Паўлінка ж была радаснай нарэшце пазбыцца гэтых усіх путаў, якія прывязвалі іх да пэўнай мясцовасці, і не давалі, па сутнасці, мажлівасці спаўнення яе сталага жадання і памкнення яе гарачага сэрца - быць з маці.  Вопыт, які яна атрымала ў Кіеве, не пазбаўляў яе надзеі дачакацца памілавання для маці.  І каб месца яе жыхарства наблізілі, то і вера ў каханне Адама да яе спраўдзіла б яго ўласнае жаданне пасяліцца побач з маці.  Гаворка была аб тым, што не будуць гаспадарамі дому ў Заліне, а паселяцца там часова, а адразу пасля вырашэння сваіх інтарэсаў пераедуць на сталае жыхарства ў Вільню.  Падчас гэтых пражэктаванняў маладой пары цётка Зубкова ўкладала сціплы пасаг для Паўлінкі з сапраўднай матчынай пяшчотай.

Надышоў нарэшце дзень 26 лістапада і ўрачыстасць шлюбу адбылася, па волі абоіх нарачоных, без аніякай раскошы, у малым доміку ў Начы, у прысутнасці адно родных.  Цётка Зубкова была на месцы маці для Паўлінкі, Міхаліна была яе дружкай, а да алтара праводзіў яе Алойзы, які адзін толькі з сям’і нявесты быў прысутны на яе вяселлі.  Каб хаця чым кампенсаваць маці яе непрысутнасць на вяселлі, маладыя ўжо сямейнікі напісалі да яе адразу пасля прыалтарнай урачыстасці, а Паўлінка паклала ў ліст галіначку са свайго шлюбнага вяночка.

Маці мая! – піша Адам – я ўжо набыў пэўнае права называць цябе такім дарагім імем.  Хвіліну таму мы з Паўлінкай паабяцалі адно аднаму верыць аж да скону.  Я самы найшчаслівейшы сярод людзей, бо другой Паўліны дарэмна шукаў бы на зямлі.  Бог раскашаваў, прызначаючы мне яе спадарожнічкай, пэўна хацеў, каб і маё жыццё, сумнае і пустэльніцкае да гэтага часу, заквітнела радасцю і шчасцем.  Як хвіліну таму каля алтарнага падмурку я паабяцаў Паўліне, бы Бог, веры і любові да скону, так цяпер абяцаю, бы Бог, і табе, а ён чытае ў маёй глыбіні сэрца, што шчасце Паўліны будзе аж да майго скону прадметам маіх памкненняў.  Веру, што мне Бог дапаможа гэта ажыццявіць як найчуллівейшае жаданне маёй душы.  Няхай жа дапаможа мне нават найбольшай ахвярай сплаціць Паўліне, анёлу майго жыцця, за шчасце, якое мне нясе, ды стаць годным для той, якая вырашыла жыццё сваё з маім паяднаць.  Будзь жа здарова, найдаражэйшая Маці, дай Божа зрабіць Цябе такой шчаслівай, як і я сёння, Цябе, каму я аддаю частку шчасця майго.  З любоўю да Цябе, Твой шчаслівы сын Адам.

Далей ідзе допіс Паўлінкі:

Найдаражэйшая Мама! Пэўна ты малілася за нас у хвіліну, калі адбывалася ўрачыстая прысяга? Ведаеш, любая Мама, што пачуццё страчанай свабоды падчас прысягі на паслушніцтва да скону для мужа менш мяне непакоіла, чым тая думка, што ад гэтага часу я не толькі выключна Твая, як гэта было раней.  О як жа я ўдзячна Пану Богу, што Адама, а не каго іншага абраў мне даць мужам, бо яго любоў да Цябе дае мне надзею, што ніколі сэрца даччынае з сэрцам жончыным спрачацца не будуць.  Падрабязнасці нашага свята папрасіла апісаць Уладзіславава, таму дасылаю Табе толькі галіначку з майго нявесцінага вянца і да ног Тваіх падаю ў чарговы раз з просьбаю аб святым Тваім блаславенстве,заўжды любая ды больш за жыццё, мая мама.  Паўліна.

Забавіліся пару тыдняў у Начы ды наведалі шматлікіх родных , расселеных па ўсёй Случчыне, і ўжо  Шэмешамі выехалі на жыхарства ў Залін.  Паўлінка не ведала яшчэ цалкам гэтай палесскай ваколіцы над Бярэзінай, поўнай жывёлак, грыбоў ды камароў, што хаця і не пазбаўлена чыстай красы, але мае і шмат хібаў: перадусім, напрыклад, вялікую цяжкасць камунікавання як з касцёлам, так і з поштай, што з’яўляецца немалым недахопам што да маралі.  Некалькі хат, рассыпаных сярод сасновага бору, а крыху наводдаллі  маленькі длаўляны домік з чатырма пакоямі і такія ж сціплыя гаспадарскія збудаванні складалі гэтую вясковае часовае жытло Адама, дзе маладая сям’я да часу спаўнення інтарэсаў вырашыла пажыць.  Мэбля ды ўнутраная непыхлівасць дому адпавядалі яго сціпламу вонкаваму выгляду, але Паўлінка, маючы яшчэ больш сціплыя патрэбы і практычнае знаёмства з гаспадараннем, так хутка ў сваім маленькім маёнтку асвойталася, што ў ім не толькі выгодна было, але і прыгожа.

Не маючы намераў надоўга пасяліцца ў Заліне, вырашылі яны адразу пазбыцца зямельнай часткі гаспадарства і з часткай маці аддалі ўсе палі і ўсю уласнасць брату Адама, пакінуўшы сабе толькі гародчык  для натуральнага правіянту, пару кароў для малочных прадуктаў і чатыры кані пад запруг.  Такім чынам мінімізаваўшы памеры сваёй гаспадаркі, адпусцілі і слуг дамовых, пакінуўшы чацвярых чалядных, так што Паўлінка магла, не ператамляючыся ад працы, кіраваць гаспадарствам, пакідаючы Адаму ўвесь яго вольны час для ўлюбёных інтарэсаў.

Мала маючы ў гэтым краі сяброўскіх стасункаў, амаль што не выязджалі з дому і радаваліся адзіноце сам-насам, адчуваючы сябе цалкам шчасліўцамі.  Абое вернікі, абое вышэйшыя за погляды свецкасці, адны і тыя ж маючы правілы і памкненні жыцця, пагаджаліся адно з адным ва ўсім, а агульная любоў да літаратуры і мастацтва далучала да нават самых дробязяў жыцця такую дасканалую гармонію, нібы адной душой жылі.  

Паўлінка яшчэ і таму была падмуркам хатняга шчасця, што сваім духам парадлівасці, ашчаднасці і прадбачлівасці  кампенсавала той недахоп, які быў адчувальны падчас кіравання гаспадаркай Адамам, які, як усе мастакі, быў роспачны, няскладны і да таго ж вельмі шчодры, так што не думаючы пра заўтрашні дзень гатовы быў усё параздаваць, асабліва калі яго прасілі.  У Заліне, напрыклад, пакуль сам вёў зямельную гаспадарку, аддаў было загад аканому, каб не звяртаючыся да гаспадара  і без папер усялякіх выдаваў кожнаму з яго валасных столькі збожжа, колькі той захоча, і гэта без ніякага абавязвання вяртання пазней хоць грашыма, хоць працай.  Няцяжка заўважыць, што пры такім кіраванні пуня гаспадара вельмі хутка апусцела, а збожжа раздавалася не заўсёды тым, хто дакладна меў патрэбу, не кажучы ўжо аб заахвочванні ляноцтва, якое ў выніку адсюль паўставала.  На шчасце для Адама гэтае руйнаванне сістэмы гаспадарства трывала яшчэ нядоўга ды вялося не вельмі вялікімі маштабамі, і то на адным толькі фальварачку, падчас як галоўная частка яго прыбыткаў ішла ад змешчаных пад працэнты капіталаў.  Хаця штогод быў вымушаны купляць насенне і карміць за гатоўку чалядных і трымаць уласнасць, аднак банкрутаваннем яму гэта не пагражала, пакуль даўжнікі працэнты як мае быць аплочвалі.

Са з’яўленнем Паўлінкі неналежнае выкарыстанне гаспадаркі спынілася, не пазбаўляючы дом як найменш дабра прыроджанай міласэрнасці.  Пры гэтым лад, чысціня і ўпарадкаванасць гаспадарылі паўсюдна: усё мела свае месцы, даглядалася, прадбачылася ў час.  Слугі таксама не галадалі, добра апраналіся і клапатліва па сваіх патрэбах забяспечваліся, бо Паўлінка з мудрасцю моцнай гаспадыні пяшчоту чалавечых стасункаў цаніла.  Клопаты ж гаспадарчыя няшмат часу забіралі ў яе, так што большую частку дня магла праводзіць з Адамам, разам чытаючы ці малюючы, а ўзаемнае пачуццё стварала прыемнасць для іх кожнай хвіліны.  Тое пачуццё, з якім вялася гаспадарка ў Заліне, перанеслася таксама і на бераг Сасвы, асвятляючы душу нашай маці даўно ўжо забытай радасцю.  Лісты страчваюць у гэты час свае цёмныя фарбы, якія дасюль былі іх адметнай рысай, і хаця заўсёды з іх праменяць вялікія боль ды сум, але ж набываюць яны гучанне вольнае і добранастраёвае, што заўсёды спадарожнічала ёй у больш шчаслівыя часіны.

Прывяду вось тут ліст да Паўлінкі, напісаны ў канцы красавіка 1841 года, гэта значыць праз пару месяцаў пасля атрымання звесткі пра яе шлюб.

Маё любае, маё дарагое дзіцятка! Вось толькі ўзяла пяро ў руку, аж мяне абурае сама дата.  Красавік! Вельмі гэта назва стасоўная  да Бярозава, калі мароз і снег такія, што сабакі нават на двор не выходзяць, а вецер толькі адзін гаспадар у двары, зрывае пасмы сена са стагоў, якія тут стаяць пад голым небам, шпурляе іх на вуліцу ці то далей з сабой зносіць, зрывае нам з дахаў кавалкі драніцы (пэўна на сугрэў, бо пэўна яму аднаму самому холадна) і, як злодзей, вокны снегам залеплівае, каб ніхто яго злосных мярзоцтваў не агледзеў.  Вось дык красавік!

Для таго ж і ўзялася за пяро, каб не толькі выліць горыч маю.  Але як жа тут не быць злоснай? Ужо было так цёпла, снег адлёг, балоцце на вуліцы пачало падсыхаць, ужо нават магла выходзіць на бераг, пераскокваючы па кладках ды трэсках, каб убачыць, як хутка лёд  можа рушыць на Сасве, і цешыла сябе надзеяй для сэрца, што ўбачу хутка вашы лісты.  Але ж раптоўная перамена надвор’я панішчыла ўсе мае ружовыя надзеі, і я апынулася паміж небам і зямлёй, без апірышча для рук, ног, нават галавы, жыву адно сэрцам.  Сапраўды гэта вельмі нязручна, бы смерць! Ужо другая пошта, і я нібыта з жаданнем сябе падмануць, зрабіць сабе якую хаця палёгку, у дзень паштовы саджуся пісаць да вас, запячатваю лісты, адсылаю іх гараднічаму, адбываючы ўсе абавязковыя пры гэтым дзеянні, як дзеці маленькія, што нібыта гарбатку запарваюць, ды наліваюць, частуюць гасцей, хоць маюць пусты адно запарнік.

Але сэрца цяжка ашукаць выглядам на нібыта, таксама як і не заспакоіш голад адно парожнімі вуснамі.  Бо ведаю, што гэтыя лісты надоўга затрымаюцца ў Бярозаве, перш чым паляцяць да вас, думка падчас іх напісання дрэмле, пачуцці ў здранцвенні, няма жыцця, бо не маю веры ў тое, што сапраўды з вамі размаўляе мая думка.  І таму замест адступлення на момант пра Бярозаў, каб б паляцець да вашых абдымкаў, каб вашымі пачуццямі распаліць наноў душу, каб праявамі мілых пачуццяў упрыгожыць горкую рэчаіснасць, я адчуваю сябе тут прыкутай, далібог жа, і толькі злуюся і наракаю.  І думка не лётае, і словы не нітуюцца, і пяро не хоча пісаць, і рука не тыя літары стаўляе, і галава не ведае, што хоча напісаць…

Я ўжо як тое дзіця, якое не можа вытрываць, каб не пахваліцца падарункам, які нядаўна атрымала.  Я яшчэ не ведаю, хто, бо мне дасюль ліста не аддалі, але хтосьці мне даслаў з Дэрбта маленькі сярэбраны гадзіннічак.  Я так яму ўзрадавалася, як студэнт, калі першы раз атрымае стрэльбу.  Не ведаю, ці ты можаш сабе ўявіць гэтую неакрэсленую хаду часу, калі ты рухаешся, нібы навобмацак, без адзінага акрэслення, сярод бясконцых дзён, якія не акрэслены ні ранкамі, ні вечарамі, як сярод бясконцай ночы, доўгай як вечнасць.  Чалавек плыве па гэтым невымераным акіяне часу, як вясляр без компасу, якому аніякай зямлі не відаць нават.  А цяпер жа мой маленечкі гадзіннічак не толькі адзначае мае заняткі, падзяляючы мой час на гадзіны і хвіліны, але і складае мне пэўную кампанію, як найлепшы сябра, і сваім манатонным галасочкам шэпча мне ўвесь час  на вуха свае сардэчныя таямніцы.  Наўзаем за гэтакі давер не вымагае ніякіх пачуццяў у адказ, бо цалкам упэўнены ў маіх да яго пачуццях, то я яго раз на дзень пагладжу ды надам новай энергіі яго стомленаму сэрцайку.

З вестак мясцовых паведамлю табе напэўна тое, што ўжо папрыляталі вароны!!! Можа будзеш смяяцца? Але гэта зусім не смешна.  Яны першыя птушкі, якія вяртаюцца вясною, і таму тут іх вітаюць з такой радасцю, як у нас першацветы па лясах.  Варона таму першацвет бярозаўскі! Годная кветачка свайго раю.

Здароўе маё як і раней.  Рэўматызму часам крыху менее, часам больш дакучае і так мы з ім і жывём як пара без шлюбу, якая сумлення дзеля вымушана жыць разам: пазлуюцца, павыпускаюць пару, ды нарэшце пагодзяцца.

Ужо хутка тры гады як з вамі не разам, і акрамя нічым не суцяшальнага суму Бог мне дае сілы вытрымліваць ды жыць.  І нават не скажу, каб час гэты прайшоў цалкам без карысці для душы, бо павыпраўляла некаторыя памылковыя свае погляды, даведалася лепш пра свае недахопы, а асабліва навучылася аддавацца з бясконцай верай апекаванню Божаму, якое найлепш кіруе ўсім, чым нашы найлепшыя памкненні.  Праўда, што ў Бярозаве маральная вышыня настолькі спатрэбіцца, як спробы вяртання да сутнасці на смяротнай лаве: яны бясплённыя для блізкіх, але карысныя для душы, бо Бог, які і сутнасныя паводзіны ўкладвае на шалі справядлівасці, не абміне напэўна і гэтых пякельных высілкаў.

Што вы цяпер робіце, дзеці мае мілыя, калі я сяджу мехам ля століка, падкурчваючы мае змерзлыя ногі? Можа саджаеце дрэўцы ў вашым садзе? Але не, ужо позна, ужо лісце павінна быць на дрэвах.  То можа вы засейваеце гародчык ці хаця б садзіце кветкі? Але ж не, вы яшчэ спіце ці толькі праціраеце вачаняты, бо толькі сёмая на гадзінніку, а у вас нашмат раней павінна быць, бо розніца мерыдыянная вялікая.  Таму зычу вам вясёлага раначку, мае мілыя дзеці, смачнай гарбаты, прыгожага дня, прыемнага вечара і спакою ў доме ды пагаджэння ў душы.  Каб прыгожа зелянелі вашыя нівы ды жыццядайным адорвалі вас збожжам.  Каб ураджайнымі былі вашыя сады.  Каб кожны ваш прыбытак памнажаўся ды узрастаў.  Каб ласка Божая ды міласць людзей спадарожнічалі вам заўсёды, а вы каб цнотамі вашымі і заслугаваннямі наўзаем сплочвалі за гэтыя ўсе падарункі Нябеснаму Айцу і братам вашым.  Божа, уцелясні гэтыя мае пажаданні, а мне дазволь хаця ўва сне убачыць шчасце дзяцей маіх, прытуліць іх да майго сэрца і памілавацца з імі.

Любага Адама цалую найчуллівей, цалую сутнасцю сэрца майго.  Як жа яго люблю за апеку здароўя маёй Паўлінкі, бо ці ж не праўда, што яна заўсёды мая, хаця ўжо і табе належыць? Твае правы не паслабілі маіх, наадварот, мне цябе далучылі.  Я не страціла дзіця, а набыла яшчэ аднаго, для якога маю месцейка ў сэрцы побач з іншымі, і не знікнеш адтуль, хоць бы нават і хацеў.

Алойзы, гультай ты мой, ані радка ў апошнім лісце не накрэмзаў, ані кропачкі нават не паставіў, а я бачыш не лянуюся… падхопіш напэўна: даць прачуханцу.  Гэта праўда, аднак памеўшы роспач у душы, не менш чула тулю цябе да майго сэрца і твайму адкрываюся.  Бывайце ж, дзеці мае каханыя, вас, душы маіх думак! Дай жа Богу апекаваць вас заўсёды і паўсюль.  Бывайце.

На перамену да лепшага ў настроі маёй маці нямала паўплывалі звесткі пра маючыя адбыцца перагляды спраў з прычыны шлюбу наступніка трону.  Вось як гаворыць яна на гэты конт ў лісце да мяне на пачатку мая.

Вельмі ўдзячная табе за навіну пра дзень, прызначаны для вянчання царэвіча, бо да гэтага часу ніадкуль не магла аб гэтым ведаць.  Павінен ужо быў нарэшце да гэтага прыйсці.  Каб жа нашыя надзеі не былі дарэмныя! Пасля шасцітыднёвага перапынку распачалася зноў камунікацыя паміж намі і Табольскам, і да нас цяпер будуць даходзіць якіякольвек звесткі.   З якой жа нецярплівасцю, надзеяй і трывогай я буду іх чакаць.  Гэта для мяне будзе рашэннем жыць ці не жыць.  І хоць я намагаюся, з усіх сіл, замкнуць душу для надзеі, дарэчы без усялякай падставы, яна раптоўна як штурмане, увярэдзіцца, і калі не заняла ўжо святыні, то як найменш стаіць перад ганкам яе… бяда мне, калі і адтуль яе трэба будзе адвесці…

Праз дванаццаць дзён так нецярпліва чаканы маніфест прыйшоў нарэшце ў Бярозаў, але нічога не было ў ім аб палітычных выгнанніках.  Вось у якіх выразах маці апісвае ў лісце да Паўлінкі ўражанні ад таго дня:

Сёння абмяркоўваем у Бярозаве ўрачыстасць павянчання царэвіча, молімся аб яго будучым шчасці, бо цяпер ён пэўна ўжо шчаслівы і без нашай дапамогі.  Званы гудуць, жыхары расказваюць адно аднаму розныя параграфы з маніфесту, шукаючы ў ім кожны на свой густ…Хацела для цябе захаваць таямніцу і нічога табе пра адбыты вопыт спаняверання не гаварыць, але такі цяжар разбівае маё сэрца, што абіраю выліць свае пачуцці ды зрабіць тым палёгку душы.

Калі я прачытала маніфест, на які ўскладвала ўсе спадзяванні свае, і ані праменьчыка, які б звеставаў мяне аб якойкольвек палёгцы ў ім не адшукала, усе пакуты мінулага,памножаныя усёй горыччу перажытага, з моцнай сілай хлынулі ў маю душу.  Такі стан доўга трываць не можа.  Бог дасць мне сіл для стрывання майго прызначэння, якое мне спаслаў, паколькі ўсё ў Яго моцы…

Той ліст, што распачала ўчора, перачытала сёння і шкадую, што не была ў стане стрымацца і не паказаць майго смутку, які пэўна што адаб’ецца і ў тваёй душы; бо сёння на гэты момант я ўжо нашмат больш спакойная.  Ноч развяла чорныя думкі, і зноў нібы вяртаецца надзея і просіць мяне дачакацца да наступнай пошты.  І я яе слухаюся, і зноў жа мне весялей.  Можа яна хлусіць? Столькі разоў ужо схлусіла.  А аднак жа з ёй адно жыццё падаецца больш прыймальным.

На гэты раз надзеі маці не былі падманутымі, бо найбліжэйшая пошта прынесла для яе дазвол ад улад пакінуць Бярозаў, і ехаць на пасяленне у Саратаў, горад, які размешчаны ў больш цёплым клімаце і паводле маршрутаў паштовых хаця б больш набліжаны да Радзімы.  Паслухайма ж , якімі словамі маці малюе сваю радасць ад гэтага ў лісце, напісаным у сам дзень атрыманага дазволу.

Дзеці мае любыя! Можаце ўпасці на калены і падзякаваць богу за Яго вялікую літасць да нас.  У гэтую хвіліну я атрымала ліст з паперамі, якія дазваляюць мне выехаць з Бярозава і падацца да Саратава.  Праз тры дні, як Бог дазволіць, рушу ў дарогу і буду ўвесь час усё бліжэй да вас, аж нарэшце спынюся за пару соцен міль ад вас, у краі цёплым і шчодрым.  Настолькі галава мая не можа ні з чым пакуль разабрацца, што больш ні аб чым не ў стане напісаць.

Лёгка сабе ўявіць, якою радасцю гэтая вестка напаўняла нашыя сэрцы, бо  мы таксама ўжо мала мелі надзеі на дазвол выезду.  Да ўсяго нашага шчасця дадалася яшчэ і такая акалічнасць, што гэта быў час вакацый, які дазваляў нам усім, апрача Юліка і Віктусі, сабрацца ў Зубках і правесці некалькі тыдняў разам, пасля такога доўгага развітання.  Думка, што маці ўжо ў дарозе, што кожны дзень яе набліжае да нас, што з гэтага часу мы зможам яе наведваць, такім шчасцем нас напаўняла, як бы мы ў гэты час ужо насамрэч былі ў абдымках маці.

 Найбольш прыемнымі для нас былі размовы пра тое, як бы на наступныя вакацыі сабрацца ў Саратаве і абкружыць маці вясёлым кругам, як некалі бывала, і паколькі яе наведванне цяпер было толькі справай грошай, то калі ж бы маладая фантазія перад такога кшталту цяжкасцю стрымлівала сябе?

Аднак наша радасць нядоўгаю была, бо цэлы шэраг клопатаў прыйшоў хутка, азмрочваючы наша сямейнае пагоднае неба.  Спачатку дзядзька наш Юльян Вендорф захварэў цяжка і пасля кароткай хваробы перанёсся ў вечнасць.  Калі гэтая жалобная вестка дайшла да нас у Зубкі, Паўліна надта перажывала, але з жаданнем як мага хутчэй абкружыць сваёй апекай старэнькую бабулю, рушыла неадкладна ў дарогу.  Цяжкасці ў дарозе, а яшчэ маральныя ўзрушэнні, так некарысна паўплывалі на яе здароўе, што калі прыбыла ў Слуцк, моцна расхварэлася.  Бабулю застала ў лепшым стане, чым думала.  Яна прыняла смерць сына з такой філасофіяй, што ў лісце , якім звеставала маці пра гэтую балючую страту, дапісала ўласнаручна: “Я бласлаўляю Бога: Юльян памёр смерцю справядлівых. ”

Хвароба Паўлінкі доўжылася і перамянілася ў нейкую арганічную немач, што без выразных пакут павольна вычэрпвала і так ужо аслабленыя яе сілачкі.  У такім стане яна вярнулася ў Зубкі, адкуль пад канец верасня зноў мы ўсе раз’ехаліся кожны ў свой бок, з надзеяй усё ж сабрацца на наступныя вакацыі ў Саратавае.  Я не здагадваўся у той час, што апошні раз бачыўся з Паўлінкай на зямлі, але дасюль стаіць яе вобраз перад вачыма маёй душы такі, як быў у хвіліны развітання ў Зубках, да гэтага часу яе дыяментавыя слёзы сплываюць цяплом на сэрца маё і гучаць яе развітальныя словы:”Да сустрэчы ў мамы!”.  О так, любая сястра! І я табе цяпер паўтараю са слязою ў вачах: Да сустрэчы ў мамы! Ты з ёй ужо ў бяспечным порце, а мая ладдзя яшчэ блукае пад навальніцамі, але кожная хвіліна набліжае мяне да мэты, увесь час іду, іду да вас.