Б. Прус Лялька том 1 раздзел 4 Вяртанне

Раздзел 4

Вяртанне

Нядзеля, халодны дзень сакавіка; набліжаецца поўдзень, але вуліцы Варшавы амаль пустыя. Людзі не выходзяць з дамоў ці хаваюцца ў брамах, ці згорбленыя ўцякаюць ад сякучага іх дажджу са снегам. Амаль не чуваць рыпення дрожак, бо яны стаяць. Рамізнікі, пакінуўшы козлы, уваходзяць пад дахі сваіх экіпажаў, а намочаныя дажджом і засыпаныя снегам коні выглядаюць так, нібы прагнуць схавацца пад дышаль і накрыцца ўласнымі вушамі.

Нягледзячы на гэта, а можа і па прычыне такога брыдкага надвор'я пан Ігнацы, седзячы ў сваім закратаваным пакоі, вельмі вясёлы. Справы лавачныя ідуць выдатна, выстава ў вітрынах на будучы тыдзень ужо складзена, а найперш – з дня на дзень павінен вярнуцца Вакульскі. Нарэшце пан Ігнацы аддасць камусьці рахункі і цяжар кіравання лаўкай, далей – праз два месяцы выедзе на вакацыі. Пасля дваццаці пяці гадоў працы – і яшчэ якой! – належыць яму гэты адпачынак. Будзе думаць толькі аб палітыцы, будзе хадзіць, бегаць і скакаць па палях і лясах, будзе свісцець, і нават спяваць, як у маладосці. Калі б не гэтыя рэўматычныя болі, якія зрэшты на вёсцы адступяць…

Таму хаця дождж са снегам б’е ў закратаваныя вокны, хаця ападкі такія густыя, што ў пакоі цемра, пан Ігнацы з вясеннім настроем. Дастае з-пад ложка гітару, настройвае яе і, узяўшы некалькі акордаў, пачынае спяваць пад нос вельмі рамантычную песню:

Вясна адчуваецца ва ўсёй прыродзе

Яе вітаюць салаўі спевамі;

У зялёным гаі, над раўчуком

Квітнеюць дзве цудоўныя ружы.

Чароўныя гэтыя гукі абуджаюць пудзеля, які спіць на канапе, і пачынае прыглядацца адзіным вокам да свайго гаспадара. Гукі гэтыя робяць больш, бо выклікаюць на падвор’і нейкі вялізны цень, які з’яўляецца ў закратаваным вакне і намагаецца зазірнуць унутр хаты, чым звяртае на сябе ўвагу пана Ігнацыя.

“Так, гэта павінен быць Павел” – думае пан Ігнацы.

Але Ір мяркуе інакш; ён саскоквае з канапы і з непакоем нюхае дзверы, нібы адчувае некага чужога.

Чутны шум у сенцах. Чыясьці рука шукае клямку, нарэшце адчыняюцца дзверы і на парозе з’яўляецца хтосьці, апрануты ў вялікае футра, абсыпанае снегам і кроплямі дажджу.

-       Хто гэта? – пытаецца пан Ігнацы, і на твары яго выступае моцны румянец.

-       Ты ўжо пра мяне забыўся, стары?... – ціха і паволі адказвае госць.

Пан Ігнацы усё больш бянтэжыцца. Надзявае на нос акуляры, якія спадаюць, потым дастае з-пад ложка скрынку, падобную да труны, хутка хавае гітару і тую ж самую скрыню разам з гітарай кладзе на сваім ложку.

Тымчасам госць зняў вялікае футра і барановую шапку, а аднавокі Ір, абнюхаўшы яго, пачынае махаць хвастом, ласціцца і з радасным скавытаннем прыпадаць да яго ног.

Пан Ігнацы набліжаецца да госця ўзрушаны і згорблены больш чым калі-небудзь.

-       Здаецца мне… - кажа ён, паціраючы рукі, - здаецца мне, што маю прыемнасць…

Потым падводзіць госця да вакна, міргаючы павекамі.

-       Стась… божа ты мой!...

Стукае яго па моцных грудзях, сціскае левую і правую руку, і, нарэшце абапёршыся на яго пастрыжаную галаву сваёй далонню, робіць такі рух, нібы хацеў бы ўцерці мазь у цемя.

- Ха! Ха! Ха!... – смяецца пан Ігнацы. – Стась уласнай асобай… Стась з вайны!... Што гэта, толькі цяпер ты узгадаў, што ў цябе ёсць лаўка і сябры? – дадае, моцна удараючы яго па плечуку. – Няхай мяне возьмуць д’яблы, калі ты не падобны да жаўнера ці марака, але ніякі не да купца… Восем месяцаў не было яго ў доме… Ох ты… Можа сядзеш?

Пан Ігнацы прысунуў да сябе крэсла.

- Можа з’ясі чаго? У мяне ёсць шынка і крыху ікры.

- канечне.

- Можа вып’еш чаго? У мяне бутэлька нядрэннага венгерскага, але толькі адзін цэлы кілішак.

- вып’ю са шклянкі, - адказаў госць.

Пан Ігнацы пачаў тупаць па пакоі, па чарзе адчыняючы шафу, куфэрак і столік.

Дастаў віно і схаваў яго на іншы раз, потым расклаў на стале шынку і некалькі булак. Рукі і павекі дрыжалі ў яго і шмат часу сплыло, пакуль ён настолькі супакоіўся, што сабраў на адно месца раней пералічаныя запасы.

Толькі кілішак віна вярнуў яму маральную раўнавагу, якая моцна захісталася.

Вакульскі тымчасам еў.

- ну, што новага? – спытаў спакайнейшым тонам пан Ігнацы, лупячы госця па калене.

- Я здагадваюся, што ты хвалюешся пра палітыку, - адказаў Вакульскі. – Будзе мір.

- А навошта ўзбройваецца Аўстрыя?

- Узбройваецца за шэсцьдзесят мільёнаў гульдэнаў?... Хоча забраць Боснію і Герцагавіну.

У Ігнацыя расшырыліся зрэнкі.

- Аўстрыя хоча забраць?... – паўтарыў ён. – За што?

- За што? – усміхнуўся Вакульскі. – За тое, што Турцыя не можа ёй гэта забараніць.

- А што ж Англія?

- Англія таксама атрымае кампенсацыю.

-  За кошт Турцыі?

- Зразумела. Заўсёды слабыя аплочваюць канфлікты паміж моцнымі.

- А справядлівасць? – закрычаў Ігнацы.

- Справядлівае гэта тое, што моцныя памнажаюцца і растуць, а слабыя гінуць. Інакш свет стаў бы домам інвалідаў, што толькі было б несправядлівасцю.

Ігнацы пасунуўся з крэслам.

- І ты гэта кажаш, Стась?.... Сур’ёзна, без жартаў?

Вакульскі зшрнуў на яго спакойна.

- Я кажу, - адказаў ён. – Што ж у гэтым дзіўнага? Ці ж гэты самы закон не стасуецца да мяне, да цябе, да ўсіх нас?... Я шмат плакаў па сабе, каб расчульвацца па Турцыі.

Пан Ігнацы апусціў вочы і замоўк. Вакульскі еў.

- Ну, а як у цябе справы? – запытаў Жэцкі ужо звычайным тонам.

У Вакульскага бліснулі вочы. Ён адклаў булку і абапёрся на парэнч канапы.

- Памятаеш, - сказаў ён – колькі ўзяў я грошай, калі адсюль выязджаў?

- Трыццаць тысяч рублёў, усё наяўнасцю.

- І як табе здаецца: колькі прывёз?

- Пяцьдзе… каля сарака тысяч… Угадаў? – пытаў Жэцкі, няўпэўнена пазіраючы на яго.

Вакульскі наліў шклянку віна і выпіў яе паволі.

- Дзвесце пяцьдзесят тысяч рублёў, з гэтага большую частку ў золаце, - прамовіў пераканаўча. – А паколькі загадаў закупіць банкноты, якія пасля заключэння міру прадам, то буду мець больш за трыста тысяч рублёў…

Жэцкі нахіліўся да яго і аж раскрыў рот.

- не бойся – працягваў Вакульскі. – Грошы гэтыя я зарабіў сумленна, нават цяжка, вельмі цяжка. Увесь сакрэт у тым, што ў мяне быў багаты кампаньён і што карыстаўся ў чатыры і пяць разоў меншым прыбыткам, чым іншыя. Таму мой капітал увесь час узрастаў і быў увесь час рухомы. – Але – дадаў ён праз хвіліну, - у мяне было шалёнае шчасце… Як гулец, якому дзесяць разоў запар выпадае той самы нумар ў рулетцы. Грубая гульня?... амаль штомесяц я ставіў ўвесь маентак, а штодзень – жыццё.

- І толькі для гэтага ездзіў туды? – запытаў ігнацы.

Вакульскі здзекліва паглядзеў на яго.

- Ці ты хацеў, каб я стаў турэцкім Валенродам?

- Рызыкаваць з-за маёнтку, калі маеш спакойны кавалак хлеба!... – буркнуў пан Ігнацы, ківаючы галавой і ўзнімаючы бровы.

Вакульскі задрыжэў ад гневу і падхапіўся з канапы.

- Гэты спакойны хлеб – сказаў ён, сціскаючы кулакі, - давіў мяне і душыў на працягу гадоў шасці!... Ці ты ўжо не памятаеш, колькі разоў на дзень узгадваліся мне два пакаленні Мінцаляў, ці анёльская дабрыня маёй жонкі? Ці быў хто з далейшых ці бліжэйшых знаёмых, за выключэннем цябе, хто б мяне не дапякаў словам, рухам ці позіркам? Колькі ж разоў гаварылі пра мяне і амаль мне, што я кармлюся з падолу жонкі, што ўсім абавязаны працы Мінцаляў, а нічым, бо гэтае нічым – уласнай энергіі, - я і развіў гэту краму, падвоіў яе прыбыткі…

Мінцалі і толькі Мінцалі!... Сёння няхай мяне параўнаюць з Мінцалямі. Сам адзін на працягу паўгода зарабіў у дзесяць разоў больш, чым два пакаленні Мінцаляў за паўстагоддзя. На здабыванне таго, што я здабыў, знаходзячыся паміж куляй, нажом і тыфам, тысячу Мінцаляў павінны былі б пацець у сваіх лаўках і каўпаках.Цяпер я ўжо ведаю, наколькі я варты Мінцаляў, і як Бог мне мілы, для падобнага выніку ў другі раз паўтарыў бы сваю гульню! Я хачу лепш адчуваць боязь з-за банкруцтва і смерці, чым быць удзячным тым, хто купляе ў мяне парасон, ці падаць да ног тых, хто ў маёй краме хоча забяспечыць сябе ватэрклазетамі…

- Ты застаўся, якім быў! – шапнуў Ігнацы.

Вакульскі супакоіўся. Абапёрся на плячо Ігнацыя і зазіраючы яму ў вочы сказаў лагодна:

- ты не гневаешся, стары?

- Чаго? Ці ж я не ведаю, што воўк не будзе пільнаваць бараноў… Натуральна…

- Што ж у вас чуваць? – скажы мне.

- Акурат тое, пра што пісаў табе ў рапартах. Продаж добра ідзе, тавараў прыбыло, а яшчэ больш  замаўленняў. Трэба адзін распарадчы.

- Возьмем двух, лаўку пашырым, будзе прыгожа.

- Глупства!

Вакульскі паглядзеў на яго збоку і ўсміхнуўся бачачы, што стары знаходзіцца ў добрым настроі.

- Але ж што чуваць у горадзе? У лаўцы, пакуль ты ў ёй, павінна быць добра.

- У горадзе…

- Са старых пакупнікоў не сыйшоў хто? – перапыніў яго Вакульскі, ўсё хутчэй ходзячы па пакоі.

- Ніхто! Прыбылі новыя.

- А… а…

Вакульскі  стаў нібы вагаючыся. Наліў зноў шклянку віна і выпіў залпам.

- А Ленцкі купляе ў нас?...

- часцей бярэ на рахунак.

- Але ж бярэ… - тут Вакульскі ўздыхнуў – Як жа ён трымаецца?

- Мне здаецца, што гэта скончаны банкрут і бадай што ў гэтым годзе прададуць з таргоў нарэшце яго каменны дом.

Вакульскі нахіліўся над канапай і пачаў гуляць з Ірам.

- Скажы, калі ласка… А панна Ленцкая не выйшла замуж?

- не.

-А не выходзіць?...

- Я вельмі сумняваюся, што хто-небудзь ажэніцца з паннай, у якой вялікія даўгі і ніякага пасагу. Састарыцца, хоць і прыгожая. Натуральна…

Вакульскі выпрастаўся і працягваў. Яго суровы твар прыняў выраз вельмі кранальны.

- мой любы стары, - сказаў ён, беручы Ігнацыя за руку, - мой паважаны стары сябар! Ты нават не здагадваешся, які я шчаслівы, што цябе бачу, ды яшчэ ў гэтым пакоі. Памятаеш, колькі я тут правёў вечароў і начэй… як ты мяне карміў… як аддаваў мне самае лепшае адзенне… Памятаеш?... Жэцкі ўважліва паглядзеў на яго і падумаў, што віно мусіць быць добрае, калі аж так развязала язык Вакульскаму.

Вакульскі сеў на канапе і, абапёршыся галавой аб сцяну, гаварыў нібы сам сабе:

- Ты не ўяўляеш, што я вытрываў, аддалены ад усіх, няўпэўнены, ці ўжо каго ўбачу, так страшна самотны. Бо бачыш, самая горшая самотнасць не тая, што абкружае чалавека, але гэта пустка ў ім самім, калі з краіны не вынес ні цёплага позірку, ні сардэчнага слоўца, ні нават іскры надзеі…

Пан Ігнацы паварушыўся на крэсле , гатовы пратэставаць.

- Дазволь узгадаць сабе, - азваўся ён, - што спачатку я пісаў лісты вельмі зычлівыя, канечне, можа нават моцна сентыментальныя. Настроілі супраць цябе мяне толькі твае кароткія адказы.

- Ці ж я да цябе што дрэннае маю? ...

- Тым менш можаш  мець яго да іншых працаўнікоў, якія не ведаюць цябе так, як я.

Вакульскі схамянуўся.

- Але ў мяне ні да аднаго з іх няма прэтэнзіі. Можа – крыху – да цябе, што так мала пісаў пра… горад… У дадатак вельмі часта гінулі кур’еры пошты, рабіліся прабелы ў навінах і тады я пакутаваў ад найгоршых прадчуванняў.

- З якой нагоды? У нас жа не было вайны, - адказаў са здзіўленнем пан Ігнацы.

- Ах, так!... Нават добра бавіліся. Я памятаю, у снежні ў вас былі выдатныя жывыя карціны. Хто гэта ў іх выступаў?...

- Ну, я на такія глупствы не хаджу.

- гэта праўда. А я ў гэты дзень даў бы , бадай, дзесяць тысяч рублёў, каб іх ўбачыць. Глупства яшчэ большае!... Ці не так?...

- Пэўна – хаця шмат тлумачыцца самотнасцю, нудой…

- А можа сумам, - перапыніў Вакульскі. -  З’ядала яна мяне кожную хвіліну, вольную ад працы, кожную гадзіну адпачынку. Налі мне віна, Ігнацы.

Выпіў, пачаў зноў хадзіць па пакоі і гаварыць прыцішаным голасам:

- У першы раз агарнула гэта мяне ў час пераправы праз Дунай, якая доўжылася ад вечара да ночы. Я плыў адзін і цыган-перавозчык. Не мог размаўляць, прыглядаўся да ваколіцы. Былі ў гэтым месцы пясчаныя берагі, як у нас. І дрэвы, падобныя да нашых вербаў, узгоркі, парослыя ляшчынай і купы сасновых лясоў. На працягу хвіліны здавалася мне, што я ў сваёй краіне і што перш чым прыйдзе ноч , зноў убачу вас. Ноч прыйшла, але адначасова зніклі з маіх вачэй берагі. Я быў адзін на вялізнай паверхні вады, у якой адбіваліся нізкія зоркі. У гэты час прыйшло мне на думку, што так  далёка ад дома, што сёння апошнім паміж мной і вамі злучнікам з’яўляюцца толькі гэтыя зоркі, што ў гэту хвіліну ў вас можа ніхто не пазірае на іх, ніхто пра мяне не памятае, ніхто!... Я адчуў нібыта ўнутраны разрыў і тады толькі пераканаўся, якую глыбокую нашу рану ў душы.

- праўда, што ніколі не цікавілі мяне зоркі, - шапнуў пан Ігнацы.

- З гэтага дня я паддаўся дзіўнай хваробе, - сказаў Вакульскі. – Пакуль я распісваў лісты, рабіў рахункі, адбіраў тавары, рассылаў сваіх агентаў, пакуль бадай што сам цягнуў і выгружаў сапсаваныя вазы ці сцярогся ад  злодзеяў, то быў амаль спакойны. Але калі я адарваўся ад інтарэсаў, і нават калі на хвіліну склаў пяро, адчуў боль, нібы мне – ці разумееш ты, Ігнацы, - нібы мне пясчынка трапіла ў сэрца. Бывала, хаджу, ем, размаўляю, думаю свядома, разглядаю прыгожыя ваколіцы, нават смяюся і вясёлы, а нягледзячы на гэта адчуваю нейкі тупы  ўкол, нейкі дробны непакой, нейкую бясконцую малую боязь. Гэты стан хранічны, ад якога пакутуеш больш, чым ад любога слова, які акалічнасць раздзьмухвала ў буру. Дрэва знаёмай формы, нейкі пагорак, колер хмаркі, палёт птушкі, нават павеў ветру без ніякай прычыны абуджаў ува мне такую шалёную роспач, што ўцякаў ад людзей. Я шукаў месца такога пустога, дзе б я мог упасці на зямлю і не падслуханы нікім выць ад болю, як сабака. Часам у гэтых уцёках ад самога сябе спасцігала мяне ноч. Тады з-за кустоўя, зваленых пнёў і расколін выходзілі насупраць мяне нейкія шэрыя цені і сумна ківалі галовамі з паблёклымі вачыма. А ўсе шэлесты лісця, далёкі грукат вазоў, шум вод зліваліся ў адзін жаласны голас, які мяне пытаў: Падарожнік наш, ах! Што з табой адбылося?. Ах, што са мной стала…

- нічога не разумею, - перапыніў Ігнацы. – Што гэта за шаленства?

- Што?... Сум.

- Па чым?

Вакульскі здрыгануўся.

-       па чым? Ну… па ўсім… па краіне…

-       Чаму ж ты не вяртаўся?

-       А што б мне дало вяртанне? … Дарэчы – я не мог.

-       Не мог? – паўтарыў Ігнацы.

-       Я не мог… і баста! Не было для чаго вяртацца – адказаў нецярпліва Вакульскі. – памерці тут ці там, усё адно… Дай мне віна – закончыў ён раптам, прасцягваючы руку.

Жэцкі зірнуў на яго разгарачаны твар і адсунуў бутэльку.

-       Супакойся, - прамовіў – ужо і так ты раздражнёны…

-       Таму я хачу піць…

-       Таму ты не павінен піць, - перапыніў Ігнацыю – Зашмат гаворыш… можа больш , чым хацеў бы, - дадаў ён з націскам.

Вакульскі схамянуўся. Задумаўся і адказаў, паводзячы з боку ў бок галавой:

-       Ты памыляешся.

-       Зараз я табе дакажу, - адказаў Ігнацы прыцішаным голасам. – Ты не ездзіў туды выключна для таго, каб зарабіць грошы…

-       Пэўна, - прамовіў Вакульскі, падумаўшы.

-       Бо і навошта трыста тысяч табе, якому хапала тысячы на год?...

-       Гэта праўда.

Жэцкі наблізіў свае вусны да яго вуха.

- Яшчэ скажу табе, што грошы гэтыя  прывёз не для сябе…

- Хто ведае, можа ты і здагадаўся…

- Я здагадваюся больш, чым ты думаеш…

Вакульскі раптам рассмяяўся.

- ага, значыць ты так думаеш? – усклікнуў ён. – Я запэўніваю цябе, што нічога не ведаеш, стары летуценнік.

- Я баюся тваёй цвярозасці, пад уплывам якой ты гаворыш, як вар’ят. Разумееш мяне, Стась?...

Вакульскі увесь час смяяўся.

- Ты маеш рацыю, я не прывык піць, і віно ўдарыла мне ў галаву. Але – я ўжо сабраўся з думкамі. Скажу табе толькі, што ты памыляешся у асноўным. А цяпер, каб зберагчы мяне ад поўнага спіцця, выпі сам – за паспяховасць маіх намераў.

Ігнацы наліў кілішак і, моцна сціскаючы руку Вакульскаму, прамовіў:

- За поспех вялікіх намераў…

- Вялікіх для мяне, а ў рэчаіснасці вельмі сціплых.

- Няхай так і будзе, - сказаў Ігнацы. – Я такі стары, што мне выгадней нічога не ведаць; я ўжо нават такі стары, што прагну толькі адной рэчы – прыгожай смерці. Дай мне слова, што калі прыйдзе час, ты паведаміш мне…

- Так, калі прыйдзе час, будзеш маім сватам.

- Ужо быў і непаспяхова… - прамовіў Ігнацы.

- З удавой сем гадоў таму?

- Пятнаццаць таму.

- Зноў ты сваё! – рассмяяўся Вакульскі. – ты не змяніўся!

- і ты не змяніўся! За паспяховасць тваіх намераў… Якія ні ёсць, ведаю адно, што мусяць быць годныя цябе. А цяпер – я маўчу…

Сказаўшы гэта, Ігнацы выпіў віно, а кілішак кінуў аб зямлю. Шкло разбілася са звонам, які абудзіў Іра.

         - Хадзем у лаўку, - прамовіў Ігнацы. – Бываюць размовы, пасля якіх добра гаварыць аб інтарэсах.

Ён дастаў са століка ключ і выйшлі. У сенцах павеяла на іх мокрым снегам.

Жэцкі адчыніў дзверы лаўкі і запаліў некалькі лямпаў.

- Што за тавары! – закрычаў Вакульскі. – Хіба ўсё новае?

- Амаль што. Хочаш паглядзець?... тут фарфор. Звяртаю тваю ўвагу…

- Пазней… Дай мне бухгалтарскую кнігу.

- Прыбытковую?

- Не, даўжнікоў.

Жэцкі адкрыў столік, дастаў кнігу і падсунуў крэсла. Вакульскі сеў і кінуўшы вокам на ліст, вынайшаў у ім адно прозвішча.

- Сто сорак рублёў, - прамовіў ён чытаючы, - ну, гэта ўвогуле няшмат…

- Хто ж гэта? – запытаў Ігнацы. – А… Ленцкі…

- У панны Ленцкай таксама адкрыты крэдыт… вельмі добра, - працягваў Вакульскі, наблізіўшы твар да кнігі, нібы ў ёй было напісана невыразна. А… а… заўчора ўзяла партмане… Тры рублі?... то хіба вельмі дорага…

- Зусім не, - заўважыў Ігнацы. – Партмане дасканалае, сам выбіраў.

- З якіх жа гэта? – спытаў між іншым Вакульскі і закрыў кнігу.

- З гэтай вітрынкі. Бачыш, якія гэта цацкі.

-Павінна была аднак шмат сярод іх перабраць… Яна падобна патрабавальная…

- зусім не перабірала, чаму б ёй перабіраць? – адказаў Ігнацы… - Агледзела гэта…

- Гэта?...

- А хацела ўзяць гэта…

- Ах, гэта… - шапнуў Вакульскі, беручы ў руку партмане.

- Але я параіў ёй іншае,  гэтага кшталту…

- Ведаеш што, што гэта аднак прыгожы выраб.

- Тое, якое я выбраў, было яшчэ прыгажэйшае.

- Гэта вельмі мне падабаецца. Ведаеш… я яго вазьму, бо маё ўжо ніякае…

- пачакай, знайду табе лепшае, - закрычаў Жэцкі.

- Усё роўна. Пакажы іншыя тавары, можа яшчэ што мне спатрэбіцца.

- Запанкі ёсць? … Гальштук, калошы, парасон…

- Дай мне парасон, ну… і гальштук. Сам выберы. Я буду сёння адзіным госцем і ў дадатак заплачу наяўнасцю.

- Вельмі добры звычай, - адказаў узрадаваны Жэцкі. Хутка дастаў гальштук з шуфляды і парасон з вітрыны і падаў іх са смехам Вакульскаму. – Пасля заканчэння зніжкі, дадаў ён – як гандляр, заплаціш сем рублёў. Прыгожы парасон… Дробязь…

- То ўжо вернемся да цябе, - прамовіў Вакульскі.

- Не агледзіш лаўку? – спытаў Ігнацы.

- Ах, якая мне справа…

- не цікавіць цябе твая ўласная лаўка, такая прыгожая лаўка?... – здзівіўся Ігнацы.

- Ну вось, зноў ты, як ты мог дапусціць… проста я крыху стомлены.

- Слушна, - адказаў Жэцкі. – Што праўда, тое праўда. То пойдзем.

Пазакручваў кноты ў лямпах і, прапусціўшы Вакульскага наперад, зачыніў лаўку. У сенцах зноў спаткаў іх мокры снег, а таксама  Павел, які нёс абед.

Б. Прус Лялька том 1 раздзел 3 Дзённік старога распарадчага

РАЗДЗЕЛ 3

Дзённік старога распарадчага

З сумам на працягу некалькіх гадоў заўважаю, што на свеце ўсё менш добрых распарадчых і разумных палітыкаў, бо і адны, і другія ўсё стасуюцца да моды. Сціплы распарадчы штоквартал апранае сподні новага фасону, усё больш дзіўны капялюш і кожны раз па-іншаму выкладзены каўнерык. Падобна як і цяперашнія палітыкі штоквартал змяняюць веру: некалі верылі ў Бісмарка , учора  ў Гамбета, а сёння ў Бікансфілда, які нядаўна быў яўрэем.

Ужо відаць забыліся, што ў лаўцы нельга апранаць модныя каўнерыкі, толькі іх прадаваць, бо ў іншым выпадку гасцям не хопіць тавару, а лаўцы – гасцей. Палітыцы не належыць абапірацца на шчаслівых асоб, толькі на вялікія дынастыі. Метэрніх быў такі слаўны, як Бісмарк, а Пальмерстон слаўнейшы за Бекансфільда і – хто ж сёння пра іх памятае? Тымчасам род Банапарта трос Еўропу пры Напалеоне І, потым пры Напалеоне ІІІ, а і сёння, хоць некаторыя называюць яго банкрутам, уплывае на лёс Францыі праз сваіх верных слуг, Мак-Магона і Дзюкро. Паглядзіце, што яшчэ зробіць Напалеончык  IV, які паціху вучыцца ваеннай справе ў ангельцаў! Але гаворка не пра тое. У гэтай бо сваёй пісаніне я хачу сказаць не пра Банапартаў, а пра сябе, каб ведалі, якім чынам атрыміваліся добрыя распарадчыя і хоць не вучоныя, але разумныя палітыкі. Для гэтага не трэба акадэміі, а досыць прыкладаў у доме і ў лаўцы.

Бацька мой быў у маладосці жаўнерам, а на старасці кур’ерам у Камісіі Унутраных Спраў. Трымаўся проста, як засаўка, у яго былі невялікія бакенбарды і адзін вус угору; на шыі – чорная хустачка і сярэбраная завушнічка ў вуху.

Мы жылі ў Старым Горадзе з цёткай, якая чыноўнікам мыла і латала бялізну. У нас на пятым паверсе было два пакойчыкі, дзе няшмат было мэблі, але шмат радасці, асабліва для мяне. У нашай хаціне самай ужывальнай мэбляй быў стол, на якім бацька, вярнуўшыся з офісу, клеіў канверты; у цёткі ж першае месца займала балея. Я памятаю, як у пагожыя дні пускаў на вуліцы папяровых змеяў, а падчас непагадзі выдуваў у хаце мыльныя бурбалкі.

На сценах у цёткі віселі адны святыя; але хаця і было іх шмат, не дацягвалі аднак лічбай да Напалеонаў, якімі бацька упрыгожваў свой пакой. Быў там адзін Напалеон у Егіпце, другі пад Ваграм, трэці пад Аустэрліцам, чацвёрты пад Масквой, пяты ў дзень каранацыі, шосты падчас трыумфу. Калі цётка, абураная столькімі свецкімі вобразамі, павесіла на сцяне меднае раскрыжаванне, бацька, каб, - як ён гаварыў, – не абразіць Напалеона, купіў сабе яго медны бюст і таксама размясціў над ложкам.

- Убачыш, недаверак, - лямантавала неаднойчы цётка, - што за гэта будуць цябе смажыць у смале.

- І!... Не дасць мне цар зрабіць крыўду, - адказваў бацька.

Часта прыходзілі да нас даўнія сябры бацькі: пан Даманьскі, таксама кур’ер, але з Камісіі Скарбу, і пан Рачэк, у якога на вуліцы Дунай быў латок з зелянінай. Простыя гэта былі людзі (пан Даманьскі крыху любіў анісаўку), але  і прадбачлівыя палітыкі. Усе, не выключаючы цёткі, сцвярджалі і досыць станоўча, што хоць Напалеон і памёр у няволі, род Банапартаў яшчэ выплыве. Пасля першага Напалеона знойдзецца нейкі іншы, а калі б і той дрэнна скончыў, прыйдзе наступны, пакуль адзін пасля аднаго не ўпарадкуюць свет.

- Трэба быць заўсёды гатовым да першага закліку! – гаварыў мой бацька.

- Бо не ведаеце ні дня, ні гадзіны... - дадаваў пан Даманьскі.

А пан Рачэк, трымаючы люльку у вуснах, у знак пацверджання пляваў аж у пакой цёткі.

- Наплюй мне, акаянны, у балеі, то я табе дам!... – крычала цётка.

- Можа васпані і дасі, але я не вазьму, - буркнуў пан Рачэк, плюючы у бок коміна.

- У… што ж гэта за хамы гэтыя ўсе грэнадзеры! – злавалася цётка.

- Васпані, здаецца, заўсёды былі даспадобы ўланы. Ведаю, ведаю…

Пазней пан Рачэк ажаніўся з маёй цёткай…

…Хочучы, каб я быў цалкам гатовы, калі праб’е гадзіна справядлівасці, бацька адзін працаваў над маёй адукацыяй.

Навучыў мяне чытаць, пісаць, клеіць канверты, але перадусім – муштравацца. Да муштры прызвычаіў мяне ў вельмі раннім дзяцінстве, калі ў мяне яшчэ з-за спіны выглядала кашуля. Я добра гэта памятаю, як бацька камандаваў: “Паў абароту направа!” ці “левае плячо наперад – марш!...”,  ды цягаў мяне ў адпаведным напрамку за шмат майго адзення.

Была гэта вельмі дакладная навука.

Неаднойчы ўночы будзіў мяне бацька крыкам: “Да зброі!”, муштраваў  нягледзячы на лаянку і слёзы цёткі і заканчваў выразам:

- Ігнась! Заўсёды будзь гатовы, гарэза, бо не ведаем ні дня, ні гадзіны… Памятай, што Банапартаў Бог паслаў, каб зрабілі парадак на свеце, і датуль не будзе парадку і справядлівасці, пакуль не споўніцца тэстамент Цара.

Я не магу сказаць, каб непарушную веру майго бацькі ў Банапартаў і справядлівасць падзялялі два яго калегі. Неаднойчы пан Рачэк, калі яму надакучаў боль у назе, праклінаючы і лаючыся, гаварыў:

- Э! Ведаеш, стары, што ўжо задоўга чакаем новага Напалеона. Я сівець пачынаю і ўсё больш слабею, а яго як не было, так і няма. Хутка станем дзядамі пад касцёл, а Напалеон для таго хіба прыйдзе, каб спяваць з намі апошнія малітвы.

- Знойдзе маладых.

- Якіх там маладых! Лепшыя з іх перад намі пайшлі ў зямлю, а самыя маладыя – ні чорта няварты. Ужо ёсць сярод іх і такія, што пра Напалеона не чулі.

- Мой чуў і запомніць – адказаў бацька, кідаючы позірк у мой бок.

Пан Даманьскі яшчэ больш падаў духам.

-       Свет ідзе да горшага, - гаварыў ён, трасучы галавой. – Харч усё больш даражэе, за кватэру забралі б у цябе ўсю зарплату, і нават што датычыць анісаўкі, і ў гэтым – махлярства. Даўней развесялішся ад кілішка, сёння пасля шклянкі такі цвярозы, нібы напіўся вады. Сам Напалеон не дачакаўся б справядлівасці!

А на гэта адказаў бацька:

- Будзе справядлівасць, хоць бы і Напалеона не стала. Але і Напалеон знойдзецца.

- я не веру, - прабурчаў пан Рачэк.

- А як знойдзецца, то што?... – спытаў бацька.

- Мы гэтага не дачакаемся.

- Я дачакаюся, - адказаў бацька, - а Ігнась дачакаецца напэўна.

Ужо ў гэты час словы майго бацькі глыбока траплялі ў маю памяць, але толькі пазнейшыя выпадкі надалі ім цудоўны, амаль прарочы характар.

Каля года 1840 бацька захварэў. Часам па пары дзён не выходзіў у офіс, і потым назусім злёг у ложак.

Пан Рачэк наведваў яго штодня, а аднойчы , пазіраючы на яго худыя рукі і зжаўцелыя шчокі шапнуў:

-       Хэй! Стары, ужо мы напэўна не дачакаемся Напалеона!

На што бацька спакойна адказаў:

-       Я не памру, пакуль пра яго не пачую.

Пан Рачэк паківаў галавой,  а цётка выцерла слёзы, думаючы, што бацька трызніць. Як тут думаць інакш, калі смерць ужо калаціла ў дзверы, а бацька яшчэ чакаў Напалеона…

Было ўжо яму вельмі дрэнна, і хацеў нават апошняга прычашчэння, калі праз пару дзён прыбег да нас пан Рачэк дзіўна ўзрушаны і, стоячы на сярэдзіне хаты,закрычаў:

- А ведаеш, стары, што знайшоўся Напалеон?...

- Дзе?- крыкнула цётка.

- Ужо ўва Францыі.

Бацька падхапіўся, але зноў упаў на падушкі. Толькі працягнуў да мяне руку і, пазіраючы так, што ніколі не забудуся, прашаптаў:

- Памятай!... Усё памятай…

З гэтым памёр.

Пазней я пераканаўся, якія прарочыя былі погляды бацькі. Усе бачылі другую зорку напалеонаўскую, якая абудзіла Італію і Венгрыю; і хоць упала пад Седанам, я не веру ў яе апошняе згасанне. Што мне той Бісмарк, Гамбэта ці Біконсфілд! Несправядлівасць датуль будзе валодаць светам, пакуль новы Напалеон не вырасце.

Праз пару месяцаў пасля смерці бацькі пан Рачэк і пан Даманьскі разам з цёткай Сусанай сабраліся, каб параіцца: што са мной рабіць? Пан Даманьскі хацеў мяне забраць у свае офісы і паволі вывучыць на чыноўніка; цётка думала пра рамяство, а пан Рачэк пра продаж зеляніны. Але калі спыталіся ў мяне: да чаго ў мяне ахвота? Я адказаў, што да лавачніцтва.

- Хто ведае, ці гэта не будзе найлепшым, - заўважыў пан Рачэк. – А да якога б ты хацеў купца?

- Да таго на Падвале, у якога на дзвярах палаш, а ў вакне – казак.

- Я ведаю, - заўважыла цётка. – Ён хоча да Мінцаля.

- Можна паспрабаваць, - прамовіў пан Даманьскі. – Усе ж ведаем Мінцаля.

Пан Рачэк у знак згоды плюнуў аж у комін.

- Божа літасцівы, - заенчыла цётка – гэты хам ужо хутка на мяне пляваць пачне, калі брата не стала… Ой! Нешчаслівая я сірата!...

- Вялікая рэч! – азваўся пан Рачэк. – Выходзь, васпані, замуж, то не будзеш сіратой.

- А дзе ж я знайду такога дурня, які б мяне ўзяў?

- Фі! Можа і я б ажаніўся з васпані, бо няма каму мяне націраць, - прабурчаў пан Рачэк, цяжка схіляючыся да зямлі, каб высыпаць попел з люлькі.

Цётка расплакалася, а тады азваўся пан Даманьскі:

- Што цягнуць доўга. Васпані не мае апекі, я ён не мае гаспадыні; пабярыцеся і прыгарніце Ігнася, дык будзеце нават мець і дзіця. І яшчэ таннае дзіця, бо Мінцаль дасць яму харч і кватэру, а вы толькі адзенне.

- Ну як?... – спытаў пан Рачэк, пазіраючы на цётку.

- Ну, аддайце перш хлопца вучнем, а потым… можа і адважуся, - адказала цётка. – Заўсёды у мяне было прадчуванне, што марна скончу…

- То марш да Мінцаля! – прамовіў пан Рачэк, узнімаючыся з малога крэсла. – Толькі васпані не падмані мяне! – дадаў ён, пагражаючы кулаком цётцы. Выйшлі з панам Даманьскім і можа праз паўтары гадзіны вярнуліся абодва расчырванелыя. Пан Рачэк ледзьве дыхаў, а пан Даманьскі з цяжкасцю трымаўся на нагах, відавочна таму, што нашы сходы былі вельмі нязручныя.

         - Ну што? – спытала цётка.

- Новага Напалеона пасадзілі ў парахавы склад! – адказаў пан Даманьскі.

- Не ў склад, а ў крэпасць. А-у… а-у… - дадаў пан Рачэк і кінуў шапку на стол.

- А з хлопцам што?

- Заўтра павінен прыйсці да Мінцаля з адзеннем і бялізнай, - адказаў пан Даманьскі. – Не ў крэпасць а ў Хам-хам ці Хам… бо нават не ведаю…

- Здурнелі, п’яніцы! – крыкнула цётка, хапаючы пана Рачэка  за плячо.

- Толькі без фамільярнасці! – абурыўся пан Рачэк. – Пасля шлюбу будзе фамільярнасць, зараз… Павінен прыйсці да Мінцаля заўтра з бялізнай і адзеннем… Няшчасны Напалеон!...

Цётка выпхнула за дзверы пана Рачэка, потым пана Даманьскага і выкінула за імі шапку.

- Прэч адсюль, п’янчугі!

- Віват Напалеон! – усклікнуў пан Рачэк, а пан Даманьскі пачаў спяваць:

Прахожы, калі ў гэты бок звернеш свой погляд,

Набліжайся і падумай над гэтым надпісам глыбока…

Набліжайся і падумай над гэтым надпісам глыбока...

Яго голас паступова сціхаў, нібы ён спускаўся ў студню, потым замоўк на прыступках, але зноў даляцеў да нас з вуліцы. Праз хвіліну пачуўся там нейкі шум, а калі я вызірнуў праз вакно, то ўбачыў, што пана Рачэка паліцыянт павёў у ратушу.

Вось такія выпадкі папярэднічалі майму паступленню на купецкую працу.

Лаўку Мінцаля я ведаў даўно, бо бацька пасылаў мяне да яго па паперу, а цётка па мыла. Я заўсёды бег туды з радаснай цікавасцю, каб наглядзецца на забаўкі, якія віселі на вітрынах. Наколькі памятаю, быў там у вакне вялікі казак, які сам па сабе скакаў і махаў рукамі, а на дзвярах – бубен, палаш і скураны конь з сапраўдным хвастом.

Унутры лаўка выглядала як склеп, якому канца я ніколі не мог убачыць па прычыне цемнаты. Ведаю толькі, што за перцам, кавай і лістом лаўровым ішлі заўсёды налева, да стала, за якім стаялі вялізныя шафы ад столі да падлогі напоўненыя шуфлядамі. Паперу ж, чарніла, талеркі і шклянкі прадавалі за сталом направа, дзе былі шафы з вітрынамі, а па мыла і крухмал ішлі ўглыб лаўкі, дзе былі відаць бочкі і стосы скрыняў з дрэва.

Нават столь была занятая. Там віселі доўгія шэрагі склянак, напоўненых гарчыцай і фарбамі, вялізная лямпа з крышкай, якая зімой палілася ўвесь дзень, сетка, поўная коракаў для бутэлек, нарэшце набітая скура кракадзіла, даўжынёй мо на паўтара локця.

Уласнікам лаўкі быў Ян Мінцаль, стары з ружовым тварам і шматком сівых валос пад барадой. У кожную пару дня сядзеў ён пад вакном на крэсле, абабітым скурай, апрануты ў блакітны мультанавы каптан, белы фартух і такі ж каўпак. Перад ім на стале ляжала вялікая кніга, у якой ён запісваў прыбытак, а тут жа над яго галавой вісела звязка плётак, прызначаных у асноўным для продажу. Стары атрымліваў грошы, аддаваў гасцям рэшту, пісаў у кнізе, часам драмаў, але нягледзячы на столькі заняткаў, з незразумелай увагай  назіраў над працэсам гандлю ва ўсёй лаўцы. Ён таксама, для ўцехі мінакоў на вуліцы, час ад часу пацягваў  за шнур казака, які скакаў у вітрыне,  і ён жа, нарэшце, што мне найменш падабалася, за розныя праступкі уціхамірваў нас адной са звязу плёткай.

Я кажу: нас, бо было нас тры кандыдаты на цялесную кару: я і два сыны старога – Франц і Ян Мінцалёвы.

У пільнасці патрона і яго хуткасці ва ўжыванні сарняй нагі я ўпэўніўся адразу на трэці дзень як трапіў у лаўку.

Франц адмераў нейкай кабеце за дзесяць грошаў разынак. Бачачы, што адно зярнятка ўпала на прылавак ( у старога былі ў гэту хвіліну закрытыя вочы), я незаўважна падняў яго і з’еў. Хацеў толькі выняць костачку, якая трапіла паміж зубоў, калі адчуў на спіне нешта накшталт дотыку распаленага жалеза.

-       А, шэльма! – крыкнуў стары Мінцаль, і перш чым я здолеў разабрацца ў сітуацыі, перацягнуў мяне яшчэ пару разоў плёткай, ад верху галавы да падлогі.

Я скурчыўся ў клубок ад болю, але з гэтага часу не смеў узяць да вуснаў нічога ў лаўцы. Міндаль, разынкі, нават ражкі мелі для мяне смак перцу. Разабраўшыся са мной такім чынам, стары павесіў плётку ў звяз, запісаў разынкі і  з самай дабрадушнай мінай пачаў цягнуць за шнурок казака. Пазіраючы на яго напаўусміхаючыся твар і прыкрытыя вочы, не мог паверыць, што гэты добры стары мае такую сілу ў руках. І толькі цяпер заўважыў, што гэты казак, якога я бачу знутры  лаўкі здаецца менш забаўным, чым з вуліцы.

Лаўка наша была бакалейна-галантарэйна-мылаварная. Тавары бакалейныя выдаваў гасцям Франц Мінцаль, маладзён трыццаці з лішнім гадоў,  з рудой галавой і заспанай фізіяноміяй. Гэты найчасцей атрымліваў плёткай ад дзядзькі за тое, што паліў люльку, позна заходзіў за прылавак, выходзіў з дому па начах, а найперш за тое, што нядбайна ўзважваў тавар. Малодшы, Ян Мінцаль, які заведваў галантарэяй і, нягледзячы на нязграбныя рухі, вылучаўся лагоднасцю, быў зноў жа біты за тое, што падкрадаў каляровую паперу і пісаў на ёй лісты да паненак.

Толькі Аўгуст Кац, які працаваў на мыле, не падвяргаўся ніякім суровым дзеянням. Маленькі гэты чалавечак вызначаўся вялікай пунктуальнасцю. Раней за ўсіх прыходзіў на працу, наразаў мыла і важыў крухмал, як аўтамат; еў, што яму падавалі, у самым цёмным куце лаўкі, амаль саромеючыся таго, што яму ўласцівы чалавечыя патрэбы. А дзесятай вечарам дзесьці знікаў.

У гэтым атачэнні прайшло ў мяне восем гадоў, з якіх кожны дзень быў падобны да ўсіх іншых дзён, як кропля асенняга дажджу да іншых кропель асенняга дажджу. Я уставаў ранкам а пятай, мыўся і падмятаў лаўку. А шостай адчыняў галоўныя дзверы і аканіцы. У гэту хвіліну аднекуль з вуліцы з’яўляўся Аўгуст Кац, здымаў сурдут, апранаў фартух і моўчкі станавіўся паміж бочкай шэрага мыла і калонай, складзенай з цаглінак жоўтага мыла. Потым праз дзверы з падворка ўбягаў стары Мінцаль, бурчачы: Морген!, папраўляў каўпак, даставаў з шуфляды кнігу, уціскаўся ў крэсла і пару разоў цягнуў за шнурок казака. Толькі пасля яго паказваўся Ян Мінцаль і, пацалаваўшы дзядзьку ў руку, станавіўся за сваім прылаўкам, на якім падчас лета лавіў мух,  а зімой выкручваў пальцам ці кулаком нейкія фігуры.

Франца звычайна праводзілі ў лаўку. Уваходзіў з вачыма заспанымі, пазяхаючы, абыякава цалаваў дзядзьку ў плячо і цэлы дзень скрабаўся ў галаве, так, што магло азначаць вялікую соннасць ці вялікую стомленасць... Амаль не было ранку, каб дзядзька, паглядаючы на яго манеўры не пытаўся ў яго, скрывіўшыся:

- Ну, а дзе ты, шэльма, лётаў?

У гэты час на вуліцы ўсчынаўся шум і за вітрынамі лаўкі усё часцей праходзілі людзі. То служанка, то дрывасек, васпані ў каптуры, то хлопец ад шаўца, то васпан ў канфедэратцы ішлі ў адзін і другі бок, як фігуры ў рухомай панараме. Па сярэдзіне вуліцы цягнуліся вазы, бочкі, брычкі – туды і назад… Усё больш людзей, усё больш вазоў, аж нарэшце стварыўся адзін вялікі вулічны рух, з якога штохвіліны хтосьці забягаў да нас за чым-небудзь.

- Перцу за траяк…

- Калі ласка, фунт кавы…

- Прадайце, пане, рысу…

- Паўфунта мыла…

- На грош ліста лаўровага…

Паступова лаўка запаўнялася па большай частцы слугамі і бедна апранутымі васпанамі. Тады Франц Мінцаль найбольш крывіўся: адкрываў і зачыняў шуфляды, закручваў тавар у пакункі з шэрай тонкай паперы, залазіў на лесвічку, зноў закручваў, робячы гэта ўсё з жаласлівай мінай чалавека, якому не дазваляюць пазяхнуць. У канцы збіралася такая колькасць пакупнікоў, што і Ян Мінцаль, і я павінны былі дапамагаць Францу прадаваць.

Стары ўвесь час пісаў і даваў рэшту, час ад часу датыкаючыся пальцамі свайго белага каўпака, якога блакітны кутасік звешваўся над вокам. Часам пацягваў казака, а некалі бліскавічна здымаў плётку і лупіў ёй каторага са сваіх сыноў. Я рэдка мог зразумець: у чым справа? Сыны бо неахвотна  тлумачылі мне прычыны лупцавання.

Каля восьмай наплыў кліентаў змяншаўся. Тады ў глыбіні лаўкі паказвалася мажная служанка з кашом булак і кубкамі (Франц адварочваўся да яе спіной), а за ёй – маці нашага патрона, худая старэча ў жоўтай сукні, з вялізным чапцом на галаве, са жбанком кавы ў руках. Паставіўшы на стале свой посуд, гэта старэча прамаўляла хрыплаватым голасам:

-       Гутэн Морген, майнэ Кіндэр! Дэр Кафэ іст шон фертыг…

 І пачынала разліваць каву па белых фаянсавых кубках.

-       У гэты час набліжаўся да яе стары Мінцаль і цалаваў яе ў руку гаворачы:

-       Гутэн морген, майнэ мутэр!

За што атрымліваў кубак кавы з трыма булкамі.

Потым прыходзіў Франц Мінцаль, Ян Мінцаль, Аўгуст Кац, а нарэшце я. Кожны цалаваў старой высахлую з блакітнымі пражылкамі руку, кожны гаварыў:

- Гутэн морген, Гросмутэр!

І атрымліваў належны яму кубак і тры булкі.

А калі мы выпівалі хутка сваю каву, служанка забірала пусты кош і забруджаныя кубкі, старая свой жбанок, і абедзве знікалі.

За вакном увесь час праязджалі вазы і рухаўся ў абодва бакі паток людзей, з якога штохвіліны адрываўся хтосьці і ўваходзіў у лаўку.

- Калі ласка, крухмалу…

- Дайце міндальных арэхаў на дзесятку…

- Лакрыцы на грош…

- Шэрага мыла…

Каля апоўдні змяншаўся рух за прылаўкам тавараў бакалейных, але затое ўсё часцей з’яўляліся кліенты на правым баку лаўкі, у Яна. Тут куплялі талеркі, шклянкі, прасы, млынкі, лялек, а часам парасоны, сінія ці пунсовыя. Пакупнікі, жанчыны і мужчыны, добра апранутыя, садзіліся ў крэслы і загадвалі паказваць ім мноства прадметаў, таргуючыся і хочучы кожны раз новых.

Я памятаю, што калі па левым баку лаўкі я пакутаваў ад беганіны і запакоўвання тавараў, то па правым – найбольшы страх выклікала ў мяне думка : чаго той ці гэты госць хоча на самой справе і – ці купіць што? У выніку аднак і тут шмат прадавалася; нават дзённы прыбытак з галантарэі быў у некалькі разоў большы, чым ад бакалейных тавараў ці мыла.

Стары Мінцаль і ў нядзелю быў у лаўцы. Ранкам маліўся, а каля апоўдня загадваў мне прыходзіць да яго на пэўнага кшталту ўрокі.

- Саг мір – скажы мне: васт іст дас? Што гэта? Гэта шуфляда. Паглядзі, што ў гэтай шуфлядзе. Эс іст Цімт – гэта карыца. Для чаго патрэбна карыца? Да супу, да салодкіх страў патрэбна карыца. Што гэта такое карыца? Гэта такая кара з аднаго дрэва. Дзе жыве такі дрэва карыца? У Індыі жыве такі дрэва. Паглядзі на глобус – тут знаходзіцца Індыя. Дай мне на дзесятку карыцы… О, ду Шпіцбуб!... як дам табе дзесяць разоў плёткі, ты будзеш ведаць, колькі прадаць на дзесяць грошаў карыцы…

Такім чынам мы праходзілі кожную шуфляду ў лаўцы і гісторыю кожнага тавару. Калі ж Мінцаль быў стомлены, дыктаваў мне яшчэ заданні бухгалтарскія, загадваў падсумоўваць бухгалтарскія кнігі ці пісаць лісты для нашай лаўкі.

Мінцаль быў вельмі акуратны, не цярпеў пылу, выціраў яго з найдрабнейшых прадметаў. Адных толькі плётак ніколі не патрабаваў чысціць дзякуючы сваім нядзельным заняткам па бухгалтэрыі, геаграфіі і таваразнаўству.

Паволі, на працягу пары гадоў, так прывыклі адзін да аднаго, што стары Мінцаль не мог абысціся без мяне, а я нават яго плёткі пачаў лічыць чымсьці, што належала да сямейных адносін. Я памятаю, што не мог абысціся без жалю, калі аднойчы сапсаваў каштоўны самавар, а стары Мінцаль заместа схапіцца за плётку – сказаў :

- Што ты зрабіў, Ігнацы?... Што ты зрабіў!...

Я лепш бы атрымаў усімі плёткамі, чым зноў калі-небудзь пачуць гэты дрыжачы голас і ўбачыць спужаны позірк патрона.

Абеды ў будні дзень мы елі ў лаўцы, спачатку два маладыя Мінцалі і Аўгуст Кац, а потым я з патронам. Падчас свята ўсе мы збіраліся на гарышчы і садзіліся за адзін стол. На кожную вігілію Божага Нараджэння Мінцаль даваў нам падарункі, а яго маці ў найвялікшым сакрэце арганізоўвала нам (і свайму сыну) ёлку. Урэшце ў першы дзень месяца ўсе атрымлівалі зарплату ( я атрымліваў 10 злотых). У гэтым выпадку кожны павінен быў спаслацца на зробленую эканомію: я, Кац, два сыноўцы і слугі. Не эканомія сама, а хутчэй неадкладванне штодзень некалькіх грошаў, было ў вачах Мінцаля праступкам горшым чым крадзеж. Пры маёй памяці прайшло праз нашу лаўку пару распарадчых і некалькі  вучняў, якіх гаспадар таму толькі выгнаў, што нічога не эканомілі сабе. Дзень, у які гэта адбылося, быў апошнім іх днём працы. Не дапамаглі абяцанні, клятвы, цалаванне рук, нават паданне да ног. Стары не варухнуўся ў крэсле, не пазіраў на просьбітаў, толькі паказваў пальцам на дзверы і вымаўляў адзін выраз: форт! Форт!... Правіла эканоміі стала ў яго хваравітым дзівацтвам.

Гэты добры чалавек меў адзін недахоп, а менавіта – ненавідзеў Напалеона. Сам ніколі пра яго не ўзгадваў, але як гучала прозвішча Банапарта, атрымліваў нібы прыступ шаленства; сінеў тварам, пляваўся і крычаў: Шэльма! Шпітцбуб! Разбойнік!...

Пачуўшы першы раз такую агідную лаянку, я амаль што не страціў прытомнасць. Хацеў што-небудзь пыхлівае сказаць старому і ўцячы да пана Рачэка, які ўжо ажаніўся з маёй цёткай. Раптам я заўважыў, што Ян Мінцаль закрыўшы рот далонню, штосьці бурчыць і робіць міны Кацу. Я напружваю слых – і чую, што кажа Ян:

-       Хлусіць стары, хлусіць! Напалеон быў хват, хаця б таму, што выгнаў гіцляў швабаў. Ці не так, Кац?

А Аўгуст Кац прыкрыў вочы і далей рэзаў мыла.

Я аслупянеў ад здзіўлення, але ў гэту хвіліну вельмі палюбіў Яна Мінцаля і Аўгуста Каца. З часам я пераканаўся, што ў нашай малой лаўцы ёсць два вялікія таварыствы, адно з якіх , што складаецца са старога Мінцаля і яго маці, вельмі любіла немцаў, а другое, што складалася з маладых Мінцаляў і Каца, ненавідзела іх. Наколькі я памятаю, я толькі быў нейтральны.

У 1846 годзе дайшлі да нас звесткі аб уцёках Людовіка Напалеона з турмы. Год гэты для мяне быў важны, бо я стаў распарадчым, а наш гаспадар, ян Мінцаль, скончыў жыццё па вельмі дзіўных прычынах.

У гэтым годзе гандаль у нашай лаўцы крыху аслаб ці то з прычыны агульнага непакою, ці таму, што гаспадар вельмі часта і вельмі гучна лаяўся на Людовіка Напалеона. Людзі пачалі неахвотна заходзіць да нас, і нават хтосьці (можа Кац) выбіў аднойчы нам шыбу ў вакне.

Гэты выпадак, замест цалкам адвярнуць грамадскасць, наадварот прывабіў яе  у лаўку і на працягу тыдня у нас былі такія вялікія абароты як ніколі; аж зайздросцілі нам суседзі. Праз тыдзень аднак штучны рух зноў аслаб і зноў было ў лаўцы пуста.

Аднойчы вечарам, калі адсутнічаў гаспадар, што ўжо было фактам незвычайным, уляцеў да нас другі камень унутр лаўкі. Спужаныя Мінцалі пабеглі на гарышча і шукалі дзядзьку, Кац пабег на вуліцу шукаць вінаватага, а потым паказаліся два паліцыянты, якія цягнулі… Калі ласка здагадайцеся , каго?... Ані менш, ані больш – толькі нашага гаспадара, абвінавачваючы яго , што гэта ён выбіў шыбу цяпер, а напэўна і раней….

Стары дарэмна адпіраўся: бо не толькі бачылі, як ён замахваўся, але яшчэ знайшлі ў яго камень…. Пайшоў гэты небарака ў ратушу. Справа пасля шматлікіх тлумачэнняў і высвятленняў зацерлася; але стары ад гэтага часу цалкам страціў настрой і пачаў худнець. У пэўны дзень ён сеў на сваім крэсле пад вакном і ўжо не падняўся з яго. Памёр, абапёршыся барадой на бухгалтарскую кнігу, трымаючы ў руцэ шнурок, якім рухаў казака.

На працягу некалькіх гадоў пасля смерці гаспадара пляменнікі разам вялі гаспадарку лаўкі на Падвалі і толькі каля 1850 года падзяліліся такім чынам, што Франц застаўся тут жа з бакалейнымі таварамі, а Ян з галантарэяй і мылам перабраўся на Кракаўскае, у памяшканне, якое займаем цяпер. Праз некалькі гадоў Ян ажаніўся з прыгожай Малгажатай Пфайфер, яна ж ( царства ёй нябеснае) застаўшыся удавой, аддала руку сваю Стасю Вакульскаму, які такім чынам атрымаў у спадчыну справу, якой займаліся два пакаленні Мінцаляў.

Маці нашага гаспадара жыла яшчэ доўгі час; калі ў 1858 годзе я вярнуўся з-за мяжы, застаў яе ў найлепшым здароўі. Заўсёды сыходзіла ранкам у лаўку і гаварыла:

-       Гутэн Морген, майнэ Кіндэр! Дэр Кафэ іст шон фертыг….

Толькі голас яе ад года да года сцішваўся, пакуль урэшце не змоўк навечна.

У мой час гаспадар быў бацькам і настаўнікам сваіх практыкантаў і самым чуйнейшым служкам лаўкі; яго маці ці жонка былі гаспадынямі, а ўсе члены сям’і працаўнікамі. Сёння  гаспадар забірае толькі прыбытак з гандлю, найчасцей не ведае яго і найбольш клапоціцца пра тое, каб яго дзеці не сталі купцамі, як ён. Я не кажу тут пра Стася Вакульскага, у якога шчырыя намеры, толькі думаю ў агульным, што купец павінен сядзець у лаўцы, вучыць сваіх людзей, калі хоча мець іх годнымі.

Чуваць было, што Андрасы захацеў шэсцьдзесят мільёнаў гульдэнаў на непрадбачаныя выдаткі. Таму і Аўстрыя ўзбройваецца, а Стась тымчасам піша мне; што  - не будзе вайны. Паколькі не быў ніколі фанфаронам, то напэўна павінен быць вельмі пасвечаны ў таямніцы палітыкі; а ў такім выпадку сядзіць у Балгарыі не з-за любові да гандлю…

Цікава, што ён зробіць! Цікава!...