Частка 2 Зыгмунт Шчэнсны Феліньскі Паўліна - дачка Эвы Феліньскай (пераклад)

2.Жыццё ў Збарашове.

Збарашоў, які знаходзіцца за 4 мілі ад Ваютына, валодаў той пажаданай у гэты час зручнасцю, што на мілю вакол яго амаль не меў суседства.  З аднаго боку  аддзяляла яго ад суседніх вёсак бясконцае балота Няпавы, з двух іншых межавала з абшырнымі воласцямі ключа Лабачоўскага, якія належалі ў гэты час графу ардынату Замойскаму.  Чацвёртую ж мяжу стварае другая частка той жа вёскі, якая называецца Старым Збарашовам, што была ў гэты час уласнасцю князёў Трынітарыяў Берэстэцкіх, якія трымалі там толькі аканома.  Уласнасць ардынацкая прылягала аж да мяжы галіцкай, якая працінае далейшую камунікацыю з поўднем, так як Непава працінае яе з поўначчу.  Гэтае выключнае геаграфічнае становішча стварае са Збарашова такую зацішную гавань, што той хіба да яе завітае, хто спецыяльна ў падарожжы  яе заплануе, бо нават ніводная дарога не праходзіць праз вёску і трэба ехаць з чвэрць мілі вельмі вузенькай дарожкай, каб выбрацца на агульны гасцінец.

У новай гэтай рэзідэнцыі маці магла нашмат больш прысвяціць выхаванню дзяцей, а асабліва магла ўладзіць парадак заняткаў навучання, не баючыся штохвілінна новай перашкоды.  Погляд яе на выхаванне і спосаб, якім праводзіла яго  на практыцы, заслугоўваюць бліжэйшага разгляду, бо ў гэтай перадусім крыніцы належыць шукаць растлумачэння пазнейшага развіцця характару Паўлінкі.

 Абраўшы закон Божы за адзіную норму практычнага жыцця, маці наша ацэньвала паводзіны сваіх дзяцей не паводле зменлівых правіл прыстойнайсці ці  тленнай  карысці, а паводле заслугі ці віны кожнага ўчынку перад Богам.  Адсюль, лічачы важнай рэччу толькі тое, што ёсць цнота ці грэх, на ўсё іншае мала ўвагі звяртала, хоць  бы погляды свету інакш пра гэта гаварылі.  Ніколі да нас не звярталася з-за сваёй амбіцыі, нашага кампанейства ці фальшывага сораму, але звярталася да нашага адно сумлення, стараючыся ў сэрцы нашыя прышчапіць настолькі незалежныя ад акалаічнасцяў правілы, што  маглі заўсёды і ўсюды   кіравацца імі.   Доўгіх і напышлівых настаўленняў аднак яна не любіла, хаця і без таго паказвала нам недахопы і ўчынкі нашыя.  Вычыткі гэтыя былі простыя і кароткія , а паколькі з сэрца ішлі, лёгка да нашых сэрцаў траплялі.

Лічачы надта  вялікую адкрытасць дзяцей з погляду бацькоў галоўным рухавіком выхавання, маці імкнулася так  моцна ў нас абудзіць давер, каб мы ўсё ёй аб сабе расказвалі.  Для дасягнення гэтай мэты яна надта імкнулася кіраваць сабой, так дакараючы нашыя ўчынкі, што  дзіця не магло думаць , што хвілінны гнеў ці асабістая абраза гаворыць яе вуснамі.  З адкрытым непакоем яна нам выказвала, у чым учынкі нашы Бога абражалі і якую ўласным душам нашым шкоду прыносілі.   Пакаранне таксама прызначала заўсёды ў выглядзе дастатковым, стасуючыяго цяжкасць адно са ступенню віны, а не з матэрыяльнай шкодай , якой прынясенне  магло быць прычынай.  Колькі разоў выпадак ці нязграбнасць былі прычынай сумнага якога –небудзь выпадку, не толькі не карала, але суцяшала, увогуле, вінаватага, калі лічыла, што не спецыяльна зрабіў.  У выпадку істотнай нават віны шчырае прызнанне і скруха былі прычынай заўсёды змяншэння пакарання, так што дзеці не мелі ніводнай нагоды хаваць свае ўчынкі, асабліва што гарачая прывязанасць, якую мы адчувалі ў адносінах да маці, улацвяла абавязковае поўнае адкрыццё сэрца перад  ёй.

Не трэба  аднак лічыць, што наша маці належала да ліку тых асоб,якія прымаючы пакаранні цялесныя за сродак, які  прыніжае годнасць чалавека, абіраюць глядзець на несправядлівыя ўчынкі ці парожні час сваіх дзяцей, і такім варварскім чынам настаўляць іх на дарогу абавязку.  Нааадварот, лічачы, што мэта выхавання – навучанне дзіцяці  як цнатлівага і прыстойнага члена грамадства, а не трыумф  той ці іншай педагагічнай методы, калі бачыла, што толькі розгай перагнуць можна супраціўленне ці ляноту дзіцяці, не вагалася яе практыкаваць насамрэч, не клапоцячыся аб тым, што паводзіны людзей пакаранні цялесныя стрымліваюць.  І слушна, бо паколькі ўлада бацькоў паходзіць ад Бога, ане ад звычаяў у грамадстве, то перад Богам, ане перад публічным рашэннем трымаць поле яе ўжытку патрэбна.  Калі ж неразумным паблажаннем бацькі загубяць сваё дзіця, ніводная сісітэма філасафічная апраўдаць іх перад Божым судом не зможа.  Шчыра кажучы, маці мела столькі такту  пры выхаванні дзяцей, што розга была вельмі рэдка патрэбна, а ле ўсё ж некалі была і патрэбна абавязкова і найлепшы ўплыў аказвала.  Бо калі дзіця закрыеццца ў благіх паводзінах і на сродкі маральныя аказваецца нячулым, у гэты час ён нібы адказваецца ад  сваёй чалавечасці , і трэба уздзейнічаць на звярыную яго прыроду, каб у ім чалавека абудзіць.  Зрэшты сам здаровы розум дыктуе, што калі чалавек складаецца з душы і цела, то ўтопіяй было б  хацець ад яго выхаваннем аднаго толькі са складнікаў займацца. Маці такую вялікую мела перавагу над намі і так умела звязвацца з нашымі сэрцамі, што розга цэлымі гадамі не бывала ва ўжытку.  Паўлінка ніколі  яе не заслужыла, пра сябе ж прызнацца мушу, што быў пакараны за ўпартасць на восьмым годзе жыцця, і навука гэта такі добры вынік мела, што толькі на пятнаццатым годзе амаль паўторна не была ўжытая з нагоды новай, але ўжо менш запамінанай прыкрасці.  Але аднак не зменшыла гэта ні прывязанасці, ні павагі маёй да маці, увогуле  удзячнасць да любові дадаючы.

У звычайным бегу жыцця прывязанасці нашай да маці і даверу, які ў нас абудзіць умела, аж надта хапала для ўтрымання нас у межах абавязку.  Любоў сыноўняя пабуджала нас больш у выніку, чым боязь пакарання, да пазбягання ўсялякіх учынкаў, што ранілі сэрца маці.  Калі аднак здарылася ўтварыць што небудзь недазволенае, мы прызнаваліся шчыра, ведаючы, што махлярства і мана  стокроць большую рану стварылі б ёй, чым нашы самыя дзіцячыя правіннасці.  Пэўныя будучы пры гэтым, што маці поўную веру  словам нашым двала, найменшага не аказваючы нам недаверу, тым больш не маглі мы сардэчнасць адплочваць ёй ашуканствам, адчуваючы асабліва, што добраахвотна створаная мана не дазволіла б вінаватаму смела глядзець  ў гэтыя любыя вочы, з якіх такія чыстыя прамені шчасця да нас сплывалі.  Маці таксама са свайго боку, надзвычайную надаючы гэтаму вагу, каб на ўзаемным даверы будаваць свае стасункі з намі, не толькі не ўжывала забіваючагай усякі даваер сістэмы надгляду, але ніякіх нават таемных нагавораў паміж дзецьміі не прызнавала.  Хто хацеў давесці крыўду сваю , павінен быў да вінанаватага скаргу сваю звярнуць.  Звычайна маці пасля заканчэння штодзённай працы  збірала нас вакол сябе вечарам, і намілаваўшыся з намі даволі, прыступала да падсумоўвання дзённага сумлення, так як кожнае па чарзе расказвала вельмі дакладна справы свае, не абмінаючы ніводнай, хоць бы вельмі страшнай недазволенасці.  Не скажу, каб гэтае прызнанне праходзіла заўсёды ў нас з лёгкасцю.  Вялікі гэта быў увогуле боль і сорам немалы, калі што нядобрае прыходзілася сказаць аб сабе, але думка нават схаваць не паўстала ніколі ў сэрцах нашых, хаця б ва ўчынкаў нашых і не было ніводнага сведкі.  Маці пры гэтым была так навучана ў адгадванні таемных нашых думак і пачуццяў, што з першага ўжо позірку пры вітанні ўнутраны стан душы адгадвала наш.  І як толькі заўважала, што якое з нас нясмела і нявесела да яе падступае, то адразу апярэджвала вінаватага, даючы яму пазнаць, што усё ўжо ведае, а яе поўныя спачування і памяркоўнасці словы нават самыя прыкрыя прызнанні аблягчалі.

Здаралася аднак некалі, што такі вялікі сорам вінаватага агортваў, што не смеючы выбегчы на яе спатканне, у цёмных кутках з плачам хаваўся, каб хоць на хвіліну прадстанне перад трыбуналам адцягнуць.  У гэты час маці сама знаходзіла спужанага і замест ругані, да таго часу  яго да сэрца туліла, і абсыпала азнакамі любові, што асмялеўшы на палову ўжо усцешаны расказваў ёй нарэшце усё, чаго баяўся.

Прывязанасць і пяшчота маці былі для нас такім дарагаім скарбам, што самая суровая кара менш наш хвалявала чым адзіны яе халодны позірк ці сухім тонам сказанае слова.  Але да гэтых крайніх сродкаў прыбягала яна ў той час толькі, калі бачыла ўпартасць ці зачарсцвеласць сэрца пасля ўчынку.  Зброя гэтая была такая моцная, што чаго ўгаворы і пагрозы не былы ў стане вырашыць, таго адмаўленне адно пяшчоты рабіла.  

У пачатку побыту ў Збарашове малодшыя дзеці мала яшчэ з навук чаго выкарыстоўвалі, так што маці магла прысвячаць Паўлінцы увесь час ад працы гаспадарскай вольны.  А калі навукі пайшлі рэгулярна, пачала яна рабіць у іх значныя поспехі, не

так з прычыны, што быў у яе не па ўзросту развіты розум, як з-за рэдкай пільнасці сваёй.

Вечарамі, калі малодшая дзятва ўжо да спачынку клалася, маці чытала з Паўлінкай адпаведныя яе ўзросту кнігі, і размовы, што у выніку гэтага ў іх узнікалі, часта ад аднаго чытання навучалі. Не дзіва таксама, што сэрца і розум Паўлінкі хутка развіваліся, так што неўзабаве сама ўжо магла дапамагаць маці ў пільнаванні і навучанні малодшых, да якога ў Збарашова яшчэ адна сястрычка прыбыла.  Нягледзячы, што на два гады толькі за нас старэйшая, Паўлінка такую бясспрэчную  вышэйшасць маральную  мела, што мы без упартасці яе вышэйшасць прымалі, не патрабуючы нават, каб аўтарытэт  бацькоў паслушэнства нам наказваў.  Яна першынствавала пры  нашым апрананні, яна прамаўляла з намі пацеры, раздавала сняданне, падвячоркі і дзяліла ўсялякія ласункі, якімі нас бацькі абдаралі.  Яна таксама вучыла нас пазнаваць і складаць літары па буквары, яна ж увяла нам у сэрцы першыя правілы катэхізісу.  Яна ў рэшце рэшт даглядала нас у час забаў і падарожжаў, заўсёды не стамлялася ў актыўнасці, працы і ахвяраванні.

Хто не прыглядаўся зблізку спорай грамадцы дзятвы, якая гуляла ці ела без нагляду старэйшых, той паняцця не мае, колькі тут патрэбна такту, растаропнасці і ўпартасці ў роўнай па ўзросце амаль нам дзяўчынцы, каб які-небудзь лад, згоду і парадак у грамадцы гэтай утрымліваць.  А аднак Паўлінка ў найцяжэйшых нават выпадках заставалася гаспадаром становішча, і гэта без данясення скаргаў да маці, без нецярплівасці і прэтэнзіі, а што найцяжэй, без страты хоць бы на хвіліну любові і даверу тых, каго дзіцячыя папраўдзе, але вельмі жыва мінаючыя споры рашаць была вымушана.  Праўда, што кожны амаль трыумф ўласным аплочвала коштам, ужо ці то саступаючы сваю частку пры падзеле ласункаў таму, хто  лічыў сябе пакрыўджаным, ці то выручаючы няўмелага ў вельмі цяжкай працы, ці то ўрэшуце атульваючы пяшчотай плач пакрыўджанага, што сам нерастараропна мацнейшага за сябе да няроўнай бойкі вызваў, але ўсе гэтыя ахвяры праходзілі для яе так лёгка і натуральна, што, здавалася, яна была шчаслівая, адмаўляючыся ад чаго-небудзь больш, чым іншыя дзеці, атрымліваючы.

Тое поўнае забыванне  пра сябе і натуральная гатоўнасць да ахвяравання дзеля іншых стваралі з самага дзяцінства найпрыкметнейшую рысу і нібы галоўны змест характару Паўлінкі.  Сама яе пакора падавалася абавязковым толькі вынікам гэтага характару, бо ці магчыма мець упадабанне ў сабе ці ўзвышацца над іншымі, калі думка і пачуццё у гэты час звяртаюцца адзін да аднаго, калі прычыну  да  прыніжння знойдуць у сабе?

Так уроджаная жанчынам ахвота падабацца іншым і занятку сабой, што не выключаючы нават і какецтва, столькі благіх і нізкіх пачуццяў ў сэрцы простых дзяўчат нараджае, зусім чужымі былі для яе.  Аб выглядзе  сваім столькі дбала, наколькі звычай і прыстойнасць гэтага вымагалі.  Найвытанчаных строяў і штучных аздоб так далёка па прыродзе не любіла, што было для яе сапраўднае катаванне, калі да якога ўбрання дадаць што вымушана была, і то толькі па выразнаму жаданню маці прымус  той даць сабе была гатова.  Памятаю, з якой напорыстасцю выпрошвала адмаўленне ад нашэння кольчыкаў, не з прычыны болю праколвання вушэй, а адзіна з-за супраціву да так непатрэбнай і праціўнай прыродзе аздобы: “Калі б кольчыкі, казала яна маці, былі істотна для чаго-небудзь патрэбныя, то сам Пан Бог дзюркі ў вушах бы стварыў”.  Да танцаў, лялек і ўсялякага роду дзіцячых забаў цягі не мела, не ўхілялася усё ж ад іх, калі іншым прыемнасць гэта дастаўляла. Па натуральнай позве яна любіла самотнасць, чытанне і прыгожую прыроду.  Гай, раўчук, луг і прыгожае неба такую невымоўную мелі для яе прыгажосць, што цэлымі гадзінамі ахвотна б над журлівым раўчуком, сярод кветак і зелені аддавалася марам, але гэтага пазбягала, не хочучы ані адной хвілі марнаваць.  Але паколькі да шумнай і ветрагоннай  весялосці нясхільная, нікому аднак сумнага тварыку не паказала і ніхто кіслага настрою не заўважыў, увогуле, ў таварыстве  яе бывалі мы заўсёды свабодныя і вясёлыя, бо праз дзіўную сваю дабрату і далікатнасць усе нашы гульні ажывіць і ўпрыемніць магла.

Стасункі Паўлінкі з маці былі цалкам іншыя, чым  рэшты дзяцей.  Усе папраўдзе любілі маці больш жыцця, і шчасце быць з ёй разам абіралі больш за любую пацеху, але прывязанасць гэта, бо жывая, не была аднак ад самалюбства вольнаю, бо прабівалася ў ім, апрача жадання узаемнасці, увесь час дамаганне вонкавых азнак гэтага пачуцця.  Адсюль рэўнасць, калі маці, здавалася, удзяляла  каму іншаму больш пяшчоты, адсюль жаданне, каб аб усім, што для яе робіцца, ведаць магла, адсюль большая няроўна гордасць пры кожным занятку ў яе прысутнасці ці без яе.  Паўлінка, наадварот, любіла маці з поўным забыццём пра сябе, бо не хацела таго, каб у маці заслужыць якую азнаку і спадабацца ёй, але каб ёй  працу аблягчыць і жыццё асаладзіць.  З уласцівай для абраных толькі душ далікатнасцю  ўмела яна так дасканала прадчуць яе самыя схаваныя жаданні і адгадаць стаёныя думкі, што ўсё ў яе паводзінах ішло паводле жадання маці, як бы тая сама кожным яе крокам кіравала.  Сказаць можна было б, што адмовіўшыся ад уласнай асобы, стала як бы жывым выглядам любай маці, і то не праз вывучанае і штучнае наследаванне, а праз дасканалае задзіночанне духоўнае, што чэрпаючы змест жыцця з адных і тых жа крыніц, у аднастайную форму вымушаны зліцца.  І не дзіва, што маючы з прыроды той жа настрой розуму і душы,  пачуцці Паўлінкі і яе правілы адрозніваліся паступова, без найменшага з высілкаў, падобна да пастаўленага праз саму Апеку Нябёс перад вачаміяе ўзору, як роднага для душы, так прыгожага для ўяўлення.

Стаць падобнай да маці – вось адзінае жаданне гэтага сціплага ў жаданнях сваіх дзіцяці, што не дапускала нават, каб магло быць на зямлі хто найбольш дасканалы, чым маці.  Ці існавала вышэйшае якое шчасце , чым пастаянныя з ёй стасункі.  Таксама найшчаслівейшыя хвіліны для Паўлінкі былі тыя, якія ў таварыстве яе праводзіць магла.  Вечарамі бывала, калі маці вярталася ад заняткаў гаспадарскіх, а цэлая грамадка ўзрадаванай дзятвы выбягала весела яе спаткаць, кідаючыся навыперадкі ў абдымкі, Паўлінка пазіраючы з чуласцю на гэта свабоднае дзіцячых сэрцаў выліванне, чакала цярпліва з біццём сэрца, калі на яе ўрэшце чарга прыйдзе.  Калі ж пасля каляцыі малодшыя родныя спаць укладуцца, прамовіўшы з ёй вечаровыя пацеры, з якой жа любоўю садзілася яна на маленькім стуліку ля ног любай маці, і, паклаўшы галаву на яе калены, сачыла з любоўю позіркам за кожным яе рухам, словам, хочучы кожнае адценне думкі з выразу яе твару прачытаць.  Хвіліна такая ўзнагароджвала яе шчырую штодзённую працу і сілы да новых прац дадавала.

Не меншай таксама раскошай былі для яе святочныя шпацыры, калі маці, карыстаючыся завяршэннем прац у полі і стадоле, выходзіла з намі ў маляўнічыя ваколіцы Збарашова, ці то агледзець  ўрадлівую зямлю, ці нарваць кветак на лузе, ці ўрэшце па грыбы ці па ягады да прылеглагалага сасняку.  У гэты час Паўлінка насычала сваю душу вольнай размовай з маці і падчас,калі іншыя дзеці, якія хцівыя да багацейшай здабычы разбягаліся па межах і зарасніках, хочучы найпрыгажэйшым, чым у іншых, пахваліцц а рыжыкам ці боль спелую знайсці ажыну, Паўлінка, неадступная ад боку маці, адкрывала перад ёй усе таямніцы сваёй маладой душы ці ўслухоўвалася ў яе парады, якія так ўмела патрапіла пазней у жыцці прымяніць.  Маці таксама пачала ўжо ўспрымаць Паўлінку не як дзіця, а як сяброўку ,сапраўды, робячы з яе давераную асобу ўсіх клопатаў і надзей сваіх.

Такому ранняму маральнаму развіццю таварышыў вельмі хуткі яе рост: была яна не па ўзросту свайму слушная, але за тое такой далікатнай і тонкай будовы, што здавалася хісталася ад найменшага павеву ветру.   Тая павеўнасць яе стану, разам з абыякавасцю да ўсялякіх глупстваў і гульняў, за якімі ўзрост дзіцячы так хціва звычайна гоніцца, будзілі ў сэрцы бацькоў таемную трывогу  аб яе жыцці, ды і яна таксама здавалася прадчувала, што нядоўга ёй на зямлі пагасціць.  Аднойчы, памятаю, на адным з тых знакамітых шпацыраў , памяць пра якія на ўсё жыццё, мы спаткалі сціплую пахавальную грамаду, якая праводзіла на апошні спачын парэшткі адной убогай старэнькай, якую мы добра ведалі пры жыцці.  Маці далучылася з намі да жалобнай працэсіі, і праводзілі нябожчыцу на бліжэйшы я могілкі ды кінулі прыгаршчу зямлі на яе труну, прамовіла разам з намі Анёл Божы за яе душу.  Пасля сканчэння сумнага абраду мы прадаўжалі перапынены шпацыр, а маці, карыстаючыся свежым уражаннем, пачала нам расказваць пра абавязковасць смерці для кожнага і пра жыццё вечнае замагільнае.  “Некалі і я , - сказала яна нам узрушана, - пакінуць вас буду вымушана, і мяне таксама закапаюць у зямлю, як гэтую старэнькую, але душа мая будзе заўсёды апекаваць вас, і калі міласэрны Божа да хвалы сваёй мяне прыняць абярэ, то і для вас месца пры сабе вымалю ў Небе.  Там чакаць вас буду ў таварыстве тых брацікаў і сястрычак, што маленькімі памерлі, і даўно ўжо свецяць, як анёлкі, у раі, ды некалі злучымся дзеля таго, каб ніколі ўжо не разлучыцца. ” Першы раз думка, што мы можам страціць любую маці, уразіла дзіцячае ўяўленне наша; і нічога дзіўнага, што ўражанне было такое моцнае, што мы ўсе ад плачу заходзіліся.  І Паўлінкі таксама слёзы шчокі намачылі, але ўзнімаючы праз хвіліну свае блакітныя вочы і як бы месца свайго шукаючы ўжо на Небе , яна сказала са слязьмі: “Не, мама дарагая, я найпершая пайду да Бога і разам з Нашымі Анёлкамі выйду некалі на спаткане тваё”.  Маці не без таемнай трывогі прыціснула яе да сябе, бо яе ўласнае срца сумным прадчуваннем задрыжала.

Адным з улюбёных заняткаў Паўлінкі было суправаджэнне маці пры наведванні хворых, бо хоць маці  адбывала найчасцей адна такога роду выезды, калі ж аднак Паўлінка мела час вольны, ахвотна брала яе з сабой, каб тая прывучалася  служыць бліжнім .  Трэба было бачыць, з якім спачуваннем, з якой заклапочанасцю трымалася яна каля ложка хворага: здавалася б , што родная маці клапоча.  Таму прыстойныя валасныя усё больш прывязваліся да яе, а пазнаўшы яе паслужлівасць, часта у інтарэсах саіх яе прасілі, асабліва калі ішла справа  выстарацца прабачэння для якога вінаватага, што яна ахвотна рабіла, і вельмі была шчаслівая, калі просьба яе пажаданы вынік набывала.  Вясковыя таксама ўрачыстасці, як хрэсьбіны ці вяселле, рэдка без удзелу Паўлінкі адбываліся, бо ў яе знаходзілася заўсёды тое, што было патрэбна: ці то крыжык для дзіцяці, ці вяночак для маладой, ці стужкі і букеты для дружбы.  Дзіўлюся, бо таксама ў яе быў талент адгадвання, што каму прыемнасць прынясе, а яшчэ больш дзіўлюся ранняму забеспячэнню тым усім, што было патрэбным на вёсцы.  Не ўспамінаем  таксама пра  падарункі  для бацькоў, бабкі і ўсяго сваяцтва, якія так трапна ўмела  падбіраць, як калі б падслухоўвала таемныя жаданні кожнага.  І для дворскай члядзі ды нямногіх збарашоўскіх  сялян, якіх хаты як дом уласных бацькоў ведала, умела заўсёды такі выбраць падарунак, які б кожны сам для сябе выбраў.   Запасы тыя  збірала такім малым коштам, што бацькі найменшага цяжару з поваду яе шчодрасці не адчувалі.  Не кажучы ўжо пра тое, што ўсе цацкі, цукеркі і дробныя прэзенты, якія сама адбірала, пераходзілі ў чужыя рукі, умела яна надта знайсці карысць з такіх нават прадметаў, якія дзе ў іншым месцы толькі марнуюцца. Збірала напрыклад кавалкі стужак; кавалачкі каляровай матэрыі, рэшткі цясьмы і гарусу і з гэтых розных кавалачкаў рабіла такія густоўныя дзіцячыя вопраткі для вясковых дзяўчат, што выбягалі па іх навыперадкі.  Бацькі пры гэтым, хочучы нас знаёміць паступова з ужыццём грошай, давалі нам звычайна на імяніны і дзень народзінаў невялікую суму, якою мы павінны былі распараджацца па ўласным жаданні, не аддаючы перад кім-небудзь справаздачы па зробленых выдатках.  Вось у нас, хлопцаў, грошы тыя звычайна ішлі на “ўзбраенне”, дудкі, палашыкі і іншыя такога віду цацкі.  Паўлінка ж закупляла у першага вандруючага венгра ці маркетана масу розных дробязяў, якія найбольш у валасцяных хатах запатрабаваныя.  І гэты увесь час аднаўляны запас стужак, пацерак, заколак, крыжыкаў і іншых дробязяў уяўляў бясконцую крыніцу багацця, з якога чэрпаючы, умела цэлую вёску ашчаслівіць магла.

Святочныя заняткі Паўлінкі мелі таксама ўласцівыя толькі ёй рысы.  Амаль за чвэрць мілі ад Збарашова, у вёсцы Галічаны, была драўляная каплічка, у якой мясцовы cвятар, уніяцкага вызнання, публічныя набажэнствы вёў. Духоўная начальства, прымаючы пад увагу надта вялікую адлегласць ад парафіяльнаг касцёла, прызнала гэтую каплічку за філіял берастэцкай і дазволіла суседнім лаціннікам спаўняць у ёй абавязкі рэлігійныя.  Карыстаючыся гэтым дазволам, наша сям’я таксама брала ўдзел ў святой Імшы ў галічанскай каплічцы, бо не была ў стане штотыдзень трываць двухмільнае амаль падарожжа да Берастэчка. Пасля наступлення вясны, як толькі сады і лугі кветкамі барвіцца пачыналі, найсвяжэйшыя букеты і вянкі ішлі на аздобу нашай беднай святыні, а рукі Паўлінкі з клопатам найвялікшым плялі гірлянды з валошкаў на сціплыя калоны алтара, ці увенчвалі абраз Маці Божай каронай з руж і белых лілей.  Паколькі гожае спрыяла надвор’е, мы выходзхілі пешкі ў тыя святы на шэсце пад началам маці, ідучы бліжэйшай, недаступнай для вазоў дарогай, праз палі і лугі, і збіраючы па дарозе валошкі.  Як прыгожа выглядала Паўлінка, калі ў белай сукенцы, уся ў кветках, укладала ля падножжа алтара свае сціплыя дары! Сівы святар любіў яе вяельмі і для таго, каб паказаць, як цаніў яе працу, сам займаўся размяшчэннем на алтары ахвяраваных кветак.

Але  самым урачыстым выпадкам у збарашоўскім жыцці Паўлінкі было яе прыняцце  Першага Святога Прычасця.  Даўно ўжо ўздыхаючы па такім шчасці, яна рабіла ўсё, што было ў яе моцы, каб як належыць да такой важнай падзеі прыгатавацца.  Нягледзячы на тое, што пайшоў ёй толькі дзесяты год, была яна такая дарослая сэрцам і розумам, што бацькі не бачылі прычыны, каб спазніць спаўнененне найгарачэйшага яе жадання.  Незнаёмасць з  праўдамі веры не магла стаць ёй перашкодай, бо не толькі сама  прайшла ўвесь катэхізіс і Гістоыю Святую, але і з малодшымі некалькі разоў курс паўтарыла.  Паводзіны яе былі так узгоднены з правіламі веры, што нават самыя блізкія не маглі заўважыць у ёй добраахвотнага выйсця за межы ці нават занядбання якой-небудзь абавязваючай цноты. Таму паколькі сам сівы святар, якія яе рыхтаваў, засведчыў, што можа ўжо да Святога Прычасця прыступіць, маці прызначыла набліжаючуюся  ўрачыстасць на Узнясенне Найсвяцейшай Дзевы Марыі, як час, калі мелася споўніцца найгарачэйшае жаданне гэтай столькі ж пакорлівай, як і нявіннай душы. Каб нічога не занядбаць з таго, што б дабратворнае ўражанне Першага Прычасця Свяітога  ў душы Паўлінкі ўзмацніць магло, маці вырашыла паехаць у гэты дзень да Берастэчка, каб пышнасць рэлігійных абрадаў яшч больш ўзняла прыгажосць гэтай самай урачыстай у жыцці падзеі.  Паўлінка таксама ўся занятая чаканым яе шчасцем пра нішто іншае думаць не была ў стане і лічыла дні і гадзіны, якія яе ад 15 жніўня аддалялі. Маці вызваліла яе на гэты час ад усіх звыклых абавязкаў, каб без  ніякай перашкоды набажэнствам заняцца тая магла, і як бы для дадання ёй радасці бацька прыбыў у гэты час з Жытоміра, жадаючы таксама ўзяць удзел у гэтай святой падзеі сямейнай.

 Калі наблізіўся нарэшце жаданы дзень, Паўлінка папрасіла дазволу пасціцца хлебам і вадой напярэдадні Узнясення  Найсвяцейшай  Дзевы Марыі , а паколькіназаўтра вельмі рана выехаць рашылі ў дарогу, выканала старадўні абавязак перапросін, які  ў гэты час шмат яшчэ ў якіх дамах захаваўся. Пачаўшы ад бацькоў, яна кленчыла пакорна перад кожным з сямейнікаў і тых, што жылі ў доме, просячы, каб дзеля міласці Пана Ісуса прабачыць ёй мусілі ўсё, чым супраць іх калі-небудзь правініцца магла, атрымаўшы ж прабачэнне, кожнаму ногі цалавала.

А пятай ранкам ў дзень урачыстасці Маці Божай цэлы дом ужо быў у руху, а жоўтая павозка, што ў важных толькі бралася выпадках, і ўлюбёны бацькі вазок стаялі ўжо перад ганкам.  Жанчыны селі ў павозку, мужчыны ў вазок, і абедзве чацвёркі , падбадзёраныя трэсканнем біча, пасунуліся шпаркім  клюсам па лабачоўскай дарозе.  Для нас, хлопчыкаў, было гэта першае падарожжа да Берастэчка, аб якім нам старая нянька  столькі дзіўных расказвала рэчаў, што невялікае гэта мястэчка прадстаўлялася нашаму ўяўляенню, нібы прыгожы сталічны горад.  Нам цікава асабліва было аглядаць знакаміты  прыгажосцю і багаццем касцёл трынітарыяў, з яго мармуровымі алтарамі, з сярэбранай труной святога Валянціна і аздобнымі фрэскамі, якія стваралі ўнутранае ўбранства касцёла.  Яшчэ больш не давала нам спакою вядомая на ўсю ваколіцу трынітарская капэла, якая грала на розных інструментах, сярод якіх цікавілі нас асабліва  літаўры і сурмы, што як казалі, былі падобны да грымот.  Доўга аднак мы напружвалі наш зрок, каб убачыць хоць верхавіны вежаў касцельных , аж нарэшце, праехаўшы Лабачоўку, і заглыбіўшыся ў цёмныя дубовыя бары, мы ўбачылі знянацку, з вяршыні высокага ўзгорку, ўсё Берастэчка, як на далоні, за паўмілі.  Занятыя разгляданнем розных будынкаў, якіх прызначэнне бацька нам тлумачыў, мы мінулі рэшту дарогі.  Восьмая гадзіна біла на вежавым гадзінніку, калі абодва вазы  затрымаліся перад касцёлам і амаль усё наша сямейства ўвайшло ў прыгожую святыню.  Але падчас калі мы, хлопчыкі, стралялі цікавымі позіркамі на ўсе бакі, каб кожную па чарзе асаблівасць разгледзець, Паўлінка выглядала толькі, перад якім якім алтаром палала лямпа, каб прынесці шанаванне як найхутчэй  Нябеснаму  Айцу, што яе душу меўся хутка наведаць.  Упаўшы тварам да Пранайсвяцейшага  Сакрамента, доўга малілася яна са слязьмі, аж нарэшце маці адцягнула яе ўвагу ад святога захаплення, асцерагаючы, што час ужо наблізіцца да спавядальні.  Пазіраючы на пакору і скруху, з якой яна ўкленчыла каля месца пакуты, здавалася , што найцяжэйшымі грахамі абцяжарана ў яе было сумленне і што такой грэшніцай лічыла сябе яна насамроэч у глыбі сумлнення,адчытваючыся за найлягчэйшыя памылкі, як бы за страшныя заганы.  Калі пасля скончанай споведзі святар ачысціў яе сумленне, слёзы жалю і ўдзячнасці плылі з яе вачэй па шчоках, так глыбока яна адчувала атрыманую ласку.  

Падчас Імшы, калі Паўлінка прымала Святое Прычасце, айцец прэтар, будучы незвычайна ласкавы да бацькоў, зрабіў мілую для іх неспадзяванку, бо не толькі загадаў іграць капэле, што звычайна ў час ўрачыстай імшы абдывалася, але сабраў  ў алтары грамадку ў белае апранутых дзяўчынак, якія, у хвіліну, калі Паўлінка павінна была прыступіць да Панскага  Стала, абкружылі яе як бы анёльскім вянцом і з палаючымі свечкамі ў руках суправаджалі яе аж да алтара.  А калі святар паказаў сабраным Божага Агнца, чыстыя дзяўчачыя галасы  дзіцячыя так прыгжа заспявалі: “Перад такой вялікай споведдзю”, што мала хто з прысутных ад слёз стрымаўся.  І сапраўды, вельмі расчульвала гэта карціна.  Гэтага дзіцяці яшчэ па ўзросце, але такой сталай па веры дзяўчынкі, што сярод роўна пабожных равеснічак, схіляла твар перад таемнай  Веліччу Божай, адкрываючы сваё сэрца на прыняцце Госця Нябеснага.  Усе, пазіраючы на гэты твар, асветлены незямной радасцю, адчувалі распаляючыся агонь душы сваёй у агонь любові Божай і скараліся, вызнаючы нягоднасць сваю.  Але хто здолее апісаць захапленне і шчасце Паўлінкі? Хто паўторыць тыя, поўныя пашаны, і найжывейшым палаючыя пачуццём словы, якія гэта упаёная душа прыбыламу да яе ў наведзіны Збавіцелю гаварыла? Той толькі, хто сам меў падобную хвіліну ў жыцці, здольны яе зразумець цалкам, гэту напоўненасць небяснай раскошай, якой багабойнае сэрца пры Першым Святым Прычасці асвечваецца.  Сіла, пачэрпнутая у гэты час, у самай крыніцы Усемагутнасці, умацоўвае ў найцяжэйшых выпрабаваннях верным святым натхненнем душу, а сама памяць гэтай хвіліны не адно ужо збалелае сэрца на дарогу цноты вярнуць патрапіла.

Частка 1 Зыгмунт Шчэнсны Феліньскі Паўліна-дачка Эвы Феліньскай (пераклад)

1. ДЗЯЦІНСТВА ПАЎЛІНКІ.  ЛАД ЖЫЦЦЯ Ў ДОМЕ БАЦЬКОЎ

Паўліна нарадзілася на Валыні, у вёсцы Ваютын 22 чэрвеня 1819 года, у сям’і Жэрарда і Эвы Феліньскіх.  Страціўшы па чарзе чацвярых дзетак – немаўлят – бацькі абкружылі ўжо яе калыску як мага чулай апекай, баючыся,  каб з-за недахопу чалавечай увагі і гэты  анёлак не адляцеў дачасна да Неба.  Хутка пасля з’яўлення на свет  Паўлінкі бацька наш стаў дэпутатам Грамадзянскага вышэйшага Суда, што вымусіла сям’ю пераехаць жыць у Жытомір, горад ва Украіне, які знаходзіцца ад Ваютына не больш як за трыццаць міль.

Тут Паўлінка пачала рабіць першыя крокі і называць любых сваіх тату і маму імёнамі.  Тут таксама знаходзіўся яе брацік Алоізы, які быў для яе першым сябрам.

Двухгадовы вопыт сямейнага бытавання пераканаў бацькоў, што з-за іх малых даходаў і гарадской дарагавізны яны не маглі весці хатнюю гаспадарку ў Жытоміры, не абцяжарваючы доўгам іх невялікую ўласнасць.  І паколькі бацькі ніколі такі стан рэчаў не любілі, то абіралі лепш сум расстання, чым рызыкуючы невялікай спадчынай, выставіць на кон выхаванне і будучыню сваіх дзяцей.  Бо маці з маленькімі двума дзецьмі вярнулася ў Ваютын, бацька ж дзяліў свой час і працу паміж абавязкамі кіраўніцтва ды гаспадарання над іншым, крыху меншым за першы маёнтак, у Збарашове,  так што ўся маёмасць  тады дваццаць з чымсьці хат налічвала, каля шасці тысяч злотых чыстага прыбытку даць магла.  Бацькі так вырашылі, штопрыбыткі са Збарашова, які ў гэты час быў выкуплены,  павінны ісці на ўтрыманне побыту бацькі ў Жытоміры, гаспадарка ж ваютынская, пакінутая на непасрэднае кіраванне маці, павінна была забяспечыць астатніх нашых родных.

Пасля прыбыцця ў Ваютын, маці ўзялася наўпрост гаспадарыць, хоць гэта і была нялёгкая праца для жанчыны, у якой на руках двое малых дзяцей і да таго ж без аніякай мужчынскай дапамогі.  Бацька, праўда, карыстаючыся выходнымі ад працы ў судзе, амаль усё лета праводзіў звычайна на вёсцы, ды і зімой наведваўся  ў роднае гняздо, і ў гэты час з уласцівай свайму характару спраўнасці добра дапамагаў маці ў фактычным яе гаспадаранні.

Аднак на працягу большай часткі года ўсе тагачасныя справы фундаваліся  ёй адзінай.  Маці так спраўлялася ўдала, што і гаспадаранне яе падабалася, і валасныя кіраваннем яе былі задаволеныя, і ў доме быў дастатак, ураджай, і побыт быў зладжаны з сапраўдным жаночым густам.

Бо ў ёй таксама быў незраўнаны талент кіравання, якому не адзін наняты гаспадар пазайздросціў бы, і так умела гэтым яна карысталася, што не крыўдзячы нікога  плён працы сваёй атрымлівала.  Розумам сваім, справядлівасцю, і спагадлівым ды моцным характарам, яна змагла без вялікага галасу, дапамогі іншых утрымліваць сферу зладжанасці ўсіхнае, паслушэнства і да таго ж сплаціць ўсе даўгі.

Нават у воласці, нягледзячы на так натуральную на  погляд  спадкадаўцы падазронасць, так яе рацыяальнасці  і розуму   верылі, што ахвотна, маючы ўласны інтарэс, за парадай у двор да нас прыходзілі  ды ў патрэбах сваіх як да ўласнай маці звярталіся.

Паколькі ж у яе было сапраўды ў адносінах да іх сэрца апякункі-маці, то клапацілася і аб іх дабрабыце, як аб сваім уласным, унутраны стан кожнага дома ведала,  ды так дакладна, што кожны клопат прадбачыць, кожнае гора прадухіліць магла.

Па прычыне вельмі малой колькасці дактароў, якіх у вялікіх гарадах адно знайсці тады можна было, увесь бяднейшы люд местачковы вымушаны быў у сваіх няшчасцях хатнімі сродакамі ратавацца.  Таму ў кожным самым малым двары была малая аптэчка, запоўненая зёлкамі і найпрасцейшымі  лекамі, матроны ж нашыя  ведалі натуральна, ад якіх хваробаў  і як прымаць іх патрэбна.  Маці наша, надзеленая розумам, вопытам  даглядання хворых  і незвычайнай памяццю, а да таго ж сэрцам, якое заўсёды гатова дапамагчы з бяды выбрацца, больш за іншых у хатняй медыцыне зрабіла поспехаў.  Штодзённы досвед і знаёмства з папулярным творам Хауфлэнда, да такога з часам прывялі яе поспеху, што не толькі свае валасныя , але і чужыя таксама ды і бяднейшыя суседзі шукалі дапамогі ў яе дабрачыннасці і дасведчанасці.  На больш далёкія лекарскія выездкі яна карысталася звычайна малой параконнай брычкай, не звяртаючы ўвагі ні на слату, ні на познюю пару, а рабіла гэта з такой простасцю і шчырай гатоўнасцю ахвяраваць сабой, што нікому думка не прыходзіла нават, што ў тым была якаясьці для яе ахвяра.  Да валасных ваютынскіх хадзіла пешшу, несучы хвораму не толькі парады і лекі, але і найлепшую страву ды іншыя прадметы, што абавязковыя для хворага чалавека.  

Шмат у чым таксама дапамагала ёй да з’яднання сэрцам з валаснымі любоў, якой яна абкружала іх дзетак, бо нездарма прыказка кажа “Калі трымаецца дзіця за руку, для  маці ў гэты час яно за сэрца трымаецца”.  Яна ведала ўсіх дзяцей па імёнах , кожнага пацалавала, прытуліла, аднаму пашыла шапачку, другому кашульку, іншых абдарыла цацкай ці пачаставала салодкім смачнікам, так што ўсе туліліся да яе ўсёй грамадой, як яна адно яшчэ з’яўлялася на вуліцы.  Нямала таксама слугавала бацькам валасных дзетак у тым , што сама навучылася рабіць прышчэпку ад воспы, і вельмі ахвотна прышчэплівала вясковых дзяцей, пры тым умеючы так заспакоіць боль, тулячы іх да сябе, улагодзіць смачнікам, што і маці , і дзеці без боязі звярталіся да яе.

Ствараць паслушэнства ды давер як дворскіх слуг, так і падданых дапамагала ёй знаёмства з усімі відамі працы, якую ім давярала  выконваць.

Простым людзям бо не розум імпануе, а грунтоўнае веданне той працы, якой яны жыццё сваё прысвячаюць.  І як толькі заўважае хто, што каторы-небудзь у веданні справы іх пераўзыходзіць і заўсёды мае добрую параду ў час нялёгкі для справы, што напаткае часам, такога чалавека ахвотна шануюць і слухаюць, нібы  несправядлівых узаемін ці надта суровага абыходжання з ім самім  і не было.

Настолькі рэдкае нават для мужчын веданне гаспадаркі тым дзіўнейшае было, што  маці наша, перад тым як выйсці замуж зусім такога кшталту заняткам сябе не прысвячала і толькі калі стала жонкай небагатага ўласніка палеткаў, пачала знаёміцца з уімі кшталтамі працы.  Вучылася не тэарэтычна, не толькі глядзела, але выконвала ўласнымі рукамі тыя ўсе працы, якія сіл яе не перавышалі. Так навучылася спачатку гаспадарству жаночаму, а ў наступстве узяла увесь лад побыту ў свае рукі ды пазнала таксама цалкам і мужчынскую частку гаспадарання.  А што як найбольш вызначае яе прыроджаную здольнасць да кіравання, дык гэта што для дапамогі ў розных галінах гаспадаркі не патрабавала ўвогуле спецыяльных людзей для навучання яе, але сама адно навучала вясковых хлапцоў і дзяўчат рознага кшталту дамовым справам, і нават рамёствам, абавязковым у незаможным, простым двары.

Уся мудрасць яе як практычнай вясковай гаспадыні грунтавалася на тым, каб як найбольш штодзённых патрэб вырашыць сваімі сродкамі, без аплочвання наяўнымі грашыма.  З грашыма ў гэты час было цяжкавата з прычыны вялікай таннасці сыравіны, якая пры недахопе сродкаў транспарту ў багатых і ўраджайных валынскіх ваколіцах за бясцэн прадавалася было, ды з неабходнасцю.  Нічога дзіўнага, што стваралі на месцах перапрацоўку як мага большай колькасці прадуктаў, прадаючы толькі тое, што заўсёды мае цану, і з прычыны ўжытку яго за мяжой, дык гэта: лён, мёд, воск, воўна, пшаніца, якая дастаўлялася аж да Буга. Праўда, што наяўныя грошы патрэбнымі былі толькі для перакрыцця выдаткаў на асноўнае, набытак належных модных прадметаў гардэробу, закуп для харчу найбольш грунтоўных тавараў, нарэшце, на аплату служкам і наймітам, астатняе перакрывалася сваімі запасамі.

У двары ткалі палатно, рабілі крухмал, ляпілі свечкі, выганялі мёд, рабілі гарэлку, з якой выраблялі розныя наліўкі ды хатні арак.  Для жыцця з ежай заўсёднай усёй сям’і і шматколькаснай чэлядзі ставілі на брагу валоў, выганялі вепрукоў, трымалі шмат кароў, авечак і ўсялякай птушкі.

З садавіны ізноў жа і гародніны гатавалі розныя запасы на зіму, якія ў дадатак да малочных прадуктаў і вяндліны стваралі  невычэрпныя амаль кладоўкі.

У такіх умовах нават пры недахопе наяўных грошай любая гаспадыня прыходзіла да пэўнай ступені заможнасці, праўда яшчэ не дасканалай, але з выявамі выгодаў і дастатку.  Сардэчная гасціннасць гаспадароў ў стаўленні да гасцей надавалі столькі прыгажосці  паўнаабрусным і вясёлым іх пасядзелкам, што зусім нават па заморскіх курортах шляхта вясковая і не  сумавала.

У доме бацькоў нашых, можа больш яшчэ чым у суседніх дварах, трымаліся гэтага патрыярхальнага  звычаю.  Служкі былі адно з вясковых парабкаў і дзяўчат, прыбраных у народныя валынскія строі.  Бялізна, абутак і нават верхняя вопратка наша амаль што цалкам былі хатняга вырабу.  Запасы кухні былі толькі дамашнія, але затое якія разнастайныя, як смачна кожная страва прыпраўленая ,  і як жа іх хапала! Не толькі сваім хатнім, але і гасцям так гэтыя вясковыя непаўторы падабаліся, што рэдкі быў дзень, каб хто да нас з патрэбаю не завітаў, а часам і грамадка людзей збіралася хуценька вакол стала.

Ці гэта ласка божая памнажала дары сувымерна са шчодрым  іх шанаваннем, ці гэта таксама вялікая радасць гаспадыні магла знайсці  карыснасць ва ўсім, досыць, што ўсім хапала і ніколі кладоўка цалкам парожняю не была.

Гаспадаранне нашай маці вызначалася такой дзіўнай гармоніяй усіх складнікаў гаспадараства, што дзе бок не выпала ёй жыць, але ўмела усе да любых абставін  дастасаваць.  Не было ў ёй таго, каб у адной галіне была падробная заможнасць, падчас калі ў другой быў прыбытак, каб напрыклад гаспадыня дома ў строях і карунках расседжвалася па гасцёўнях на палісандравай мэблі, у той час як абадраная і галодная чэлядзь хавалася па брудных кутах дому.  Яе  прыроджанае стаўленне да ўсяго было выявай ва ўсім , таму нават па самых драбнейшых рысах можна было пазнаць узровень, на які ўвесь дом быў узведзены.  Узровень гэты адпавядаў заўсёды стану ўласнасці, і са зменай заможнасці сам змяняўся, так што колькі разоў пры падупадзе фартуны заставаўся які б ні быў забытак з даўнейшага дастатку, то яна старалася ўвогуле гэтага пазбегнуць, як эканамічнага анахранізму, які псуе гармонію цэласнасці.

Не меншага толку падавала наша маці довадаў адносна сваіх узаемінаў з суседзямі, якіх было шмат, бо ў самым Ваютыне было, апрача бацькі, пяць часткова-ўласнікаў, у Беластоку ж, які за чвэрць мілі быў , было іх сямёра, само сабой зразумела, што усе яны незаможныя былі.  Але ў Скурчу затое, дзе быў парафіяльны касцёл, жыў пан Пражмоўскі, які валодаў  мільёнамі нечаканай фартуны.  У Блудаве была рэзідэнцыя генерала Блэндоўскага, ажэненага з графіняй Дзялыньскай, якая яму шамат пасагу прынесла.  Графы Халанеўскія і Тарноўскія таксама жылі за дзве мілі, не лічачы іншых, менш заможных, а аднак значна больш за нас багацейшых суседзяў.  Вось у такім разнастайным таварыстве, асабліва падчас вялікіх сходаў, нялёгка было маці так скласці свае адносіны, каб не прыніжаючы нікога, ды і ўласнай годнасці не прынізіць.

Мая маці, аднак, неаднойчы седзячы за сталом, за якім найдалейшыя суседзі разам сустракаліся, з такой прагай прамовы вяла, што не страчваючы ніколі шляхецкай годнасці, усіх суседзяў сваёй шчырасцю аб’ядноўвала.

Яе не адносілі ні да якога класу грамадства, аднак кожнага яна добразычліва сустракала, лічачы кошт праўды і цнотаў найвышэйшымі нават за  ўласныя  іншыя погляды, смела іх абараняла, не забываючыся на законы хрысціянскай міласэрнасці.  Усе пры тым яе прамовы былі насычаны шчырым пачуццём і здаровым розумам, гэта ж манета мае аднолькавы кошт, ці то ў княжацкім палацы, ці ў вясковай хаціне.

Падчас сустрэчы з незнаёмымі асобамі маці старалася найперш адкрыць добры бок у іншай асобе, а калі яго адшуквала, то абапіралася на яго надалей ва ўзаемінах.  Распачынаючы  размовы, выбірала тэму, якая была найбольш знаёмаю асобе, з якой яна размаўлялла.  З уласнікам размаўляла пра праводжанне гаспадаркі, з маці сям’і - аб выхаванні дзяцей, з вучоным – пра яго спецыяльнасць, і абірала заўсёды лепш слухаць, чым уласныя распісваць навіны,у чым падвойную карысць знаходзіла, бо і тых атрымлівала наўзаем зычлівасць, каму адкрывала поле да падання сваіх звестак, і сама  з кожнай размовы чамусьці навучалася.  У выпадку агульнай размовы, калі розныя выслоўі не маглі прывесці да ўзаемнгага паразумення, умела з вялікай трапнасцю знайсці для бакоў у спрэчцы правіла, і пераводзячы пытанне на гэты шлях часта адно ўжо яго пастаноўленннем да належнага між людзьмі завершання спрэчкі даводзіла.

Вельмі ахвотна і з вялікай простасцю дапамагала тым, хто прасіў яе дапамагчы парадай, не злавалася, калі  той, каму параіла, не выкарыстаў яе.  Калі ў існасці рэчаў, якая была пакінута на людскі разбор, слушным лічыла, каб кожны ішоў сумленна за ўласным перакананнем, то не ўспрымала нават чалавека, які бясконца ішоў па чужых поглядах, не будучы аб слушнасці іх дасведчаным.  Яна ўдзячна была вельмі кожнаму, хто хоць адзін праменьчык далучыў да яе святла, таму што няспыннае памнажэнне капіталу цнотаў і ўвесь час узбагачэнне скарбніцы ведаў лічыла  сваім абавязкам, які напэўна ў магіле для яе мае скончыцца.

У поглядах сваіх і развагах не перамешвала ніколі ўчынкі і вінаватага насамрэч, так што пры найбольшай суровасці правіл ўмела быць чулай да слабасці людскае.  Магла не ўжываць у акрэсленні абавязкаў ніякіх надужыццяў, што надта абцяжарвае голас сумлення, ды вядзе часам да здымання свайго  бярэмя  кожнай неабходнасці.   Трымаючыся абавязкова мяжы, акрэсленай катэхізісам, яна ігнаравала смела і адкрыта ўсё, што як грэх забаронена, але далёкая была ад вымагання ад іншых усведамлення таго, што трактоўка запаветаў наноў ёй высокую адно дасканаласць надавала.  Ушчуваючы напрыклад  п’яніцу, махлярку, за непрыстойныя забавы і відовішчы, не патрабавала ў анікога, каб карты ў рукі не браў, кілішка віна не выпіў і на парог тэатру ці бальнай залы ніколі не ступаў.  Не менш чужой для яе была і і ншая абавязковасць, у якую  патрапляюць асобы, што закрэсліваюць сабе досыць шырокую дарогу на полі абавязкаў,і хочуць абіраць яе за адзіную годную і таму сцярпець не могуць, каб хто больш вузкай сцежкай ісці вырашыў.  Яна цаніла, увогуле, вышэйшую дасканаласць і шанавала асоб, якія да яе прыязнасць адчувалі, толькі што гэтага ладу жыцця за норму, абавязковую для ўсіх, не лічыла.

Той жа дух памяркоўнасці  і паразумення кіраваў ёй і падчас ацэнкі таварыскіх стасункаў.  Ідучы заўсёды за мэтай практычнай і магчымай здзейсніцца, устаранялася яна ад утопіі ўсялякае, хоць і асветленае святым промнем філантропіі.  Чэрпаючы з веры гэта пераконанне, што дасканаласць не ёсць рыса тленнага быцця, не адмаўлялася ўвогуле ад надзеі ў сучасных публіцыстаў, што праз увядзенне узорных правіл грамадзянскага жыцця залаты век усеагульнага шчасця настане на зямлі.

Ясны яе розум бачыў гэта яскрава, што пакуль не літара закона, але яго стражы і выканаўцы  кіруюць грамадствам, ад іх менавіта маральнай якасці, а не ад дабрыні заканадаўства шчасце  краю залежыць. Пакуль людзі застаюцца людзьмі, ніводная канстытуцыя не зробіць з іх грамадства анёлаў.  Не вынікае адсюль таксама, каб маці мая ігнаравала добрыя  інстытуты дзяржаўныя, бо роўна было б няслушным не шанаваць выбаўляльны уплыў мудрага заканадаўства, як і прыпісваць яму сілу пераўтварэння за адну хвіліну ўсяго грамадства.  Маці прызнавала, увогуле, вялікі, хоць абмежаваны ўплыў грамадскіх законаў, і ад усяго сэрца хацела паспяховай з гэтага пункту гледжання змены ў нас.  Паколькі вынік гэтага прагнення не ад яе залежаў, яна далёкай была ад бяздзейнасці рук і развагі над пустым нараканнем, але імкнулася хутчэй знайсці ужытак у  інстытуцыях, што абавязваюць, тое ўсё, што на карысць грамадства ўдалося выкарыстаць, і паменшыць, наколькі можна, шкодныя іх уплывы.  Паколькі напрыклад горача прагнула, каб валасныя што найперш правы грамадзянскія атрымалі і да незалежных безадносна да сваіх паноў прыйшлі стасункаў, перш чым аднак стала гэта мажлівым, яна знаходзіла сілы выкарыстаць як найменш на іх карысць  тыя сродкі, якія тагачаснае заканадаўства ёй падавала.  Не адракалася ад улады, якая застаючыся пасля апекі галаўных інстытуцый, не магла быць з боку валасных  адмоўленай, старалася яна як найменш ужываць яе на паляпшэнне быту і паляпшэнне маральнага стану сваіх падданых.  Выпушчэнне з рук цугляў, пакуль валасныя з паншчыннага возу выпражаныя быць не маглі, лічыла грахом супраць грамадства, якому неразбярыха і анархія былі блізкія.  Самі валасныя, вымушаныя  пагадзіцца з сумнай абавязковасцю, трыбунал  у адносінах да паноў лічылі  магчымым і не адрачэння, а справядлівасці толькі ад іх патрабавалі; бо колькі разоў каторы з іх, падаўшыся да двара  адказу на паданне аб сваёй крыўдзе не атрымаў, то не на стан падданства, але на недалёкасць ці несправядлівасць пана  скардзіўся.  І слушна, калі ж змена грамадскіх стасункаў не ад прыватных асоб залежыць, вымярэнне справядлівасці – існы абавязак кожнага, хто на судзейскім крэсле  засядае. Маючы схільнасць да гэтага абавязку і любячы валасных сэрцам безадмоўным, маці мая трактавала іх як пакрыўджаных і нешчаслівых братоў, якія разам з недахопамі, уласцівымі іх становішчу, вялікімі валодаюць цнотамі.  Валасныя ж , ацэньваючы яе чалавечае і справядлівыя паводзіны, адказвалі ёй шчырай прыхільнасцю, так што інтарэсы двара і інтарэсы простага люду былі нібыта ўнутры  адной сям’і.  Добрае гэтае паразуменне ўвогуле не было вынікам патурання, што пазіраючы праз пальцы на ўсялякае звышужыцце, непакаранасцю сэрца сябе аб’яднаць усілуе. Мая маці, непахісная, увогуле, была ў вымярэнні справядлівасці, асабліва, калі беспамяцтва  і скруха не змякчылі сэрца вінаватага.  Ніколі прыхільнасць, боязь помсты ці ўласны інтарэс не закрылі ёй вочы на вінаватасць падуладных.  Таксама валасныя  ўпэўненыя ў тым былі, што шаля  вагаў  іх правіннасці не перважыць на бок несправядлівасці з-за адных толькі ўласных поглядаў, і таму паддаваліся ахвотна выдаваным ёй прысудам.  

Для абуджэння ў іх і ўтрымання такога пераканання маці старалася, каб суд яе быў, наколькі  магчыма, празрыстым.  Разбірала таму справы  ці пры ўсёй грамадзе, падчас тыднёвых падрахоўванняў, ці як найменш пры паважаных сведках, тлумачачы пры гэтым матывы, якія пабуджалі яе, і звычайна такія бывалі яскравыя, што ўсе, не выключаючы вінаватага, слушнасць прысуду прызнавалі.

Пры заключэнні больш цесных  стасункаў мая маці была нязмерна асцярожная і вельмі няшмат  асоб магло пахваліцца яе прыязнасцю.  Выбарам яе не кіравалі тым не менш таварыскія, і тым больш не ўласніцкія інтарэсы, а толькі агульнасць правіл і сімпатыя сэрца, якая грунтавалася на пашане рыс характару.  Гтае ацэньванне самых толькі рыс унутраных, без увагі да ўзросту, салоннае выхаванне і грамадскае становішча, адкрываючы кожнаму поле для агульнай працы за прыязнасць, загадвала забыць, што не ўсіх роўна даверліва дапускала да стасункаў, асабліва самыя цесныя нават не давалі нікому прывілеі быць адрозным ва ўнутраных знаках ветлівасці.  Гэтая аднастайнасць прыняцця распаўсюджвалася такасама і на стол, які як для магнатаў, так і для беднаты быў заўсёды аднолькавы, бо маці суадносіла прыёмы свае не са знакамітасцю госця, а з уласнай заможнасцю.  Са звыклай пры гэтым трапнасцю  развагі яна прадбачыла, што вытанчаныя стравы, звараныя вясковай кухаркай, ні ў якой меры печаных языкоў пераўзысці не змогуць, калі наадварот, смачна прыгатаваная шляхецкая страва самаму вытанчанаму ласаму спадабацца можа, бо кожны любіць разнастайнасць.  “ Не вялікае гэта зрэшты няшчасце, - казала яна, - калі магнат які галодным ад нас выедзе, бо вярнуўшыся, знайшоў бы ён што паесці дома, да нас жа прыязджаюць багатыя, шукаючы стравы духоўнай, тым больш вытанчаным частаваць іх трэба. ”

Можа  занадта засяроджваюся я на гэтых дробязях,якія не для ўсіх могуць быць займальныя, як для мяне, маю надзею, што Чытач  прабачыць сыну гэты доўг, аддадзены цнатлівай Маці, што ўжо пакінула гэтую зямлю.

Апісваючы бацькоўскі дом, не магу не спамянуць маўчаннем сівой постаці нашай бабкі, Зоф’і Вендарфовай, якая нямала дапамагала маці так і ў кіраванні домам, як і ў доглядзе за дзецьмі.  Была гэта старога яшчэ часу  жанчына, што з грунтоўнай набожнасцю рэдкай лучыла працавітасць.  Прыбыўшы з Літвы да Ваютына, хутка пасля вяртання нашай маці з Жытоміра, не пакідала ўжо ад таго часу нашу сям’ю, дзелячы на працягу больш як дзесяці гадоў усе наступныя яе шляхі.  Нягледзячы на невысокае навуковае выхаванне яна вызначалася няпрост ай  растаропнасцю ў жыцці і рэдкай сталасцю перакананняў; яшчэ глыбокая вера, падтрыманая вопытам і здаровым розумам, надавала яе развагам такую грунтоўнасць, якой самая вялікая навука даць не можа.  Яе прыклад гаварыў больш за словы, так што для ўсіх акружаючых яе была яна сапраўдным узорам лагоднасці, пакорлівасці, даверу Апекаванню і шчырай Міласэрнасці для кожнага гаротнага.

Адарваная ад роднага краю і ад кола старых знаёмых не хацела ўжо новыя заводзіць стасункі на Валыні, і таму не толькі сама не бывала нідзе, але і ў салоне дачкі не хацела  паказвацца, колькі разоў бы не прыязджалі госці. За тое з усёй адданасцю займалася хатнімі справамі, а падчас, калі мая маці пільнавалася гаспадаркай сялянскай, бабка  выручала яе ў справах жаночых, ходзячы з ключамі да кладоўкі, кухні і пограба, выдаючы пад меру і вагу, што каму патрэбна было, і назіраючы, каб усё ішло, як у гадзінніку, аднойчы заведзеным шляхам.  Спала вельмі мала, прамаўляла звыклыя свае пацеры, падчас як іншыя яшчэ адпачывалі, цэлы дзень прысвячала працы, так занадта брыдзячыся марным правядзеннем часу, што ў хвіліны, вольныя ад прац гаспадарскіх, займалася шыццём, і то з такой пільнасцю, што ўвесь дом абшывала.  Летам збірала лекавыя зёлкі, кантарыды, майкі, адным словам памятала пра забяспечанасць хатняй аптэчкі, у чым мела досвед, не меншы, як мая маці.  Па меры таго,як дзятва падрастала, бабка чытала ранішнія і вячэрнія пацеры, прышчапіла першыя правілы катэхізіса і прамаўляла з вялікай верай у сэрцы розныя эпізоды з Гісторыі Біблійнай і з Жыцій Святых.

Для заканчэння гэтага вобраза выпадае мне яшчэ ўспомніць хоць і няшмат аб ваютынскіх суседзях, з якімі штодзённыя амаль стасункі сям’ю нашу злучалі.   Найбліжэйшай суседкай, бо за некалькі соцен крокаў жыла ад нас, была цётка Такарска, родная сястра нашага бацькі, саракагадовая у гэты час удава, якая мела пры сабе дарослага аднаго сына, Севярына, які праводзіў час свой у паляванні і гаспадарстве.  Дамы нашы стваралі нібы адзіную сям’ю, але з прычыны розніцы ўзросту мы лічылі Севярына Такарскага хутчэй дзядзькам, чым братам.  З другога боку, але крыху далей, жыло сямейства Пшэўлоцкіх, у якіх быў ужо дарослы сын і сем рознага ўзросту дачок.  Галава сям’і, пан Клеменс, вызначаўся вельмі добрымі манерамі і  прыгожымі прамовамі, і паколькі чытаў нямецкія газеты і ведаў, што робіцца на свеце, паходзіў паўсюль за чалавека разумнага. Займаючыся пры гэтым продажам пшаніцы багацейшых суседзяў і па прычыне гэтага ездзячы штогод у Гданьск, узбагачаў дом пасля кожнага падарожжа самымі вытанчанымі і моднымі прадметамі, так што салоны яго вызначаліся большай моднасцю, а туалеты яго дачок большай элегантнасцю, чым у суседніх дамах.

Тут жа за Пшэўлоцкімі знаходзіўся дворык камергера Обніскага, сівога ўжо дзядка, які ніколі камергерам не быў, але гасцюючы ў графства Тарноўскіх у Арахове, быў надзелены гэтым тытулам адным з гасцей, і прозвішча гэтае, падхвачанае прысутнымі і  паміж суседзяў распаўсюджанае, так моцна да яго прылегла, што ніхто яго пазней інакш і не называў.  Новае пакаленне не ведала нават, што гэта была выдуманае прозвішча, і што самае дзіўнае, што сам Обніскі, здавалася, верыў у старасці ў рэальнасць свайго тытулу і сам быў перакананы ў праўдзівасці разнастайных здарэнняў, якія мелі адносіны да яго выдуманай працы, якую  дваццаць гадоў таму ён выдумаў для забавы знаёмцаў.

Пры ім бавіўся яго родны пляменнік, Леанард, важны барчук узросту такога ж, як і Севярын і неадступны таварыш яго ў паляванні.  Абдораны ад прыроды досціпам і вясёлым характарам, а да таго ж прыстойны, адважны і добры, - як кажуць – і выпіць, і пагутарыць, Леанард паўсюдна быў любімы, і нават шукалі яго таварыства, нягледзячы на тое, што да вучонасці не меў ніякай спадобы і сам ахвотна жартаваў са сваіх школьных няўдач.

За доўгай грэбляй, якая ўсю вёску дзяліла на дзве часткі, жыў самы заможны з ваютынскіх спадкадаўцаў пан Анзэльм Пшыгоцкі, немалады ўжо ўдавец з падрастаючай адзінай дачкой.  А яшчэ далей  - пан Томаш Альшамоўскі, званы проста стараста, з жонкай і некалькімі дзецьмі, але ці то з прычыны няладу, ці нешчаслівых акалічнасцяў, гэта апошняя сям’я была амаль у нястачы.  

Хоць стасункі нашых бацькоў з усімі суседзямі былі добрыя, найчасцейшыя і найцяснейшыя аднак былі з цёткай, як самай блізкай па крыві, а потым з Пшэўлоцкімі, у якіх кожнае з нас знаходзіла сабе равеснікаў да забавы.  Не праходзіў нават дзень, асабліва летняй парой, каб дзве нашыя грамадкі не злучыліся разам для агульнага шпацыру, пасля якога мы бавілі час вечара то ў іх, то ў нас, з гульнямі і вясёлымі забаўкамі, у якіх і далейшыя суседзі часта ўдзел прымалі.

Сярод такіх акалічнасцяў праходзілі першыя гады Паўлінікі, сярод большага сваяцтва, калі  на працягу  пяці гадоў, праведзеных у Ваютыне, пасля вяртання  з Жытоміра, прыбыло яшчэ трое дзяцей.  Бацька наш абраны быў на другі і трэці трыеніум, увесь час вымушаны быў жыць у Жытоміры, маці ж , бачачы, што выхаванне Паўлінікі і старэйшых дзяцей не можа быць праведзена  нармальна ў Ваютыне з прычыны вельмі вялікага суседства, схіліла бацьку, каб той узяў на сябе кіраванне Ваютынам, ёй жа дазволіў жыць з дзецьмі ў Збарашове, які выходзіў якраз з арэнды.