Праявы творчай індывідуальнасці Максіма Багдановіча - перакладчыка (друкавалася ў Весцях НАНБ)

ПРАЯВЫ ТВОРЧАЙ ІНДЫВІДУАЛЬНАСЦІ

М. БАГДАНОВІЧА - ПЕРАКЛАДЧЫКА З П. ВЕРЛЕНА (КАНТЭКСТАВЫ ФІЛАЛАГІЧНЫ АНАЛІЗ ПЕРАКЛАДАЎ).

Творчая індывідуальнасць перакладчыка – адно з найменш распрацаваных пытанняў тэорыі перакладу.  Існуе некаторая насцярожанасць у адносінах да яго, бо з пункту гледжання лінгвістычнага, гаворка ідзе аб сістэме адхіленняў ад тэкста арыгінала, якая ўзыходзіць да пэўных творчых прынцыпаў, падыходу да задач перакладу, а значыць да пэўнага метаду. Таму  неабходна паэтычныя пераклады разглядаць з філалагічнага пункту гледжання, разам з тым, вывучаючы іх у рознаўзроўневых кантэкстах..

Паколькі мастацкі пераклад – вынік стасункаў між дзвюмя (як мінімум) літаратурамі, то павінны даследавацца кантэксты гэтых літаратур;абавязковае ўвядзенне часава-гістарычнага кантэксту, як і агульнакультурнага.Існуюць кантэксты ўласнай творчасці самога перакладчыка і паэта, творы якога – матэрыял, абраны першым для перакладаў. А так як літаратура не існуе адасоблена ў агульным літаратурным працэсе свету, то побач з увядзеннем паняцця кантэксту сусветнай паэзіі патрэбна ўлічваць кантэксты суседніх літаратур, якія маюць прамы ці ўскосны ўплыў на даследуемую літаратуру.

Што датычыць перакладчыцкай спадчыны М.Багдановіча, то патрэбна заўважыць, што сярод яго перакладаў з розных літаратур і са шматлікіх аўтараў (Авідзій, Гарацый, Ф.Шылер, Г.Гейнэ, П.Верлен, Э.Верхарн, А.Пушкін, А.Майкаў, А.Крымскі, М.Чарняўскі, Й.-А.Рунеберг) вылучаюцца пераклады 22-х твораў французскага паэта к.ХІХст.  Поля Верлена (1844-1896).

Менавіта пераклады з П.Верлена вылучаў і сам М.Багдановіч, прычым іх вартасць ён вызначаў вышэй за вартасць некаторых ўласных вершаў, пра што сведчыць ліст паэта ў рэдакцыю газеты “Наша Ніва” ад 29.7.1912г. У гэтым жа лісце паэт вылучае пераклады з П.Верлена ў асобны падраздзел, што мела сэнс для стварэння цэласнасці структуры ўсяго зборніка “Вянок” (1913).Але ўся запланаваная аўтарам кампазіцыя была парушана пры выданні зборніка, з якога пераклады П.Верлена былі выключаны наогул.

. На самой справе вельмі адмыслова выбраныя для перакладу творы П.Верлена, відаць, на думку выдаўцоў, не неслі патрэбнай ідэйнасці, танальнасці, пафаснасці, і пры жыцці паэта былі надрукаваны ўсяго 2 з 22 перакладаў П.Верлена. Наконт верша “Млоснасць” трэба заўважыць, што ў спісе перакладаў, парадак друкавання якіх М.Багдановіч уласнаручна пазначыў у лісце ў рэдакцыю “Нашай нівы”ад 29.08.1912г.,  яго яшчэ не было: усіх вершаў  - 21. [6] М.Багдановіч размяшчае пераклады ў выглядзе пэўнай структуры – цыкла, і робіць ён гэта свядома, чым праследуе мэту - арганічнага ўключэння яе ў кампазіцыйную будову “Вянка”. Месца для “аддзела” перакладаў М.Багдановіч таксама вызначыў невыпадкова (ў лісце ў рэдакцыю “Нашай нівы”, кастрычнік-лістапад 1913) [6]. Але ніводзін перакладзены твор не быў надрукаваны ў “Вянку”, што збядняла ў свой час мажлівасць цэласнага ўспрыняцця зборніка.

У рускай паэзіі яшчэ да часу з’яўлення першага надрукаванага верша (1909) М.Багдановіча ўжо існавалі некалькі версій перакладаў з П.Верлена.У 1894г. В.Брусаў перакладае зборнік П.Верлена “Рамансы без слоў”. У 1904г. публікуюцца пераклады І Аненскага выбраных вершаў П.Верлена пад назвай “Ціхія песні”.У 1908г. Ф.Салагуб змяшчае пераклады  з французскай паэзіі ў  7-й кнізе ўласных вершаў, прычым падае некалькі варыянтаў пэўных вершаў. Пазней, у 1911г., выходзіць кніга “Поль Верлен.Збор вершаў у пер. В.Брусава.”

Пры аналізе перакладаў на беларускую мову вельмі каштоўна будзе разгледзець іх у кантэксце перакладчыцкага вопыту рускіх паэтаў.Зразумела, пры гэтым патрэбна ўлічваць рознасць сітуацый у літаратурных працэсах гэтых краін на пач. ХХст. і рознасць творчых індывідуальнасцей перакладчыкаў.

Асаблівае стаўленне да музычнага боку паэзіі як да роўнага з сэнсавым яе бокам збліжае М.Багдановіча і П.Верлена, таму мэтазгодна разгледзець багдановічаўскія пераклады з П.Верлена і з улікам кантэксту музычнага мастацтва.

Калі правесці аналогію між музычнай формай і пабудовай (аўтарскай) “Вянка”, то відавочным становіцца  месцапалажэнне перакладаў ў ім. Яны – 4-я частка класічнай сімфанічнай формы, г.зн. фінал., пасля якога ёсць яшчэ і кода – пераклады з іншых аўтараў.

 Мы маем справу з уключанасцю перакладаў у некалькіўзроўневы кантэкст магчымай адпаведнай музычнай формы.

Абапіраючыся на дадзеныя даследаванняў Ралько І. па метрыцы твораў М.Багдановіча[10] (перакладаў у тым ліку), можна прасачыць, як змяняецца рытм ад верша да верша, і што стварае рытмічны кантэкст раздзела ў цэлым, дзе рытм разумеецца ужо як суразмернасць яго частак прапарцыянальна іх значнасці.

Рытм ствараецца шляхам вар’іравання вершаваных памераў перакладзеных твораў. Асноўны рытм складаецца з колькасці націскных складоў у радках вершаў, а складовая даўжыня гэтых жа радкоў стварае мелодыку і тэмп. Раздзел пачынаецца і заканчваецца творамі з адной і той жа колькасцю націскаў у радку (6). Можна гаварыць аб цыклічнай структуры дадзенага раздзела, аб яго завершанасці (агаворымся, што заключны, 22-гі верш, прымыкае да апошніх чатырох вершаў, напісаных шасцістопным цэзураваным ямбам) і блізкасці па ўнутранай будове да сімфанічнай сюіты.           

Сюіта ў перакладзе з французскай мовы азначае “паслядоўнасць”, “рад”. Гэта  - “шматчастковы цыкл з самастойных, кантрасных п’ес са свабодай у колькасці і наяўнасцю праграмнай задумы”.[9]  

Цыкл перакладаў тэматычна разбіваецца на часткі. Вылучаюцца: першы верш – своеасаблівы ўступ да ўсяго цыкла, галоўная частка, дзе чаргуюцца вершы прысвечаныя каханню, вершы з урбаністычнай тэмай, вершы – пейзажы і так званыя “пейзажы душы”. Верш “Млоснасць” па абагуленасці зместу і вобразаў апраўдвае месца заключнага ў цыкле “З П. Верлена”.

“Самастойнасць” асобных вершаў у раздзеле падкрэсліваецца і наяўнасцю ў кожным з іх характэрнага “голасу”, часам нагадваючага гук музычнага інструмента: (срэбраны голас звона, скрыпак стогн, песня дажджа, спеў ласкавы, спеў пабедны, гук раяля, гул акіяну, шэпт, звон лютняў, гул шынкоў, рып колаў, - няпоўны пералік яўных гукавых эфектаў, не кажучы ўжо пра асаблівы гукапіс кожнага з перакладаў). У наяўнасці - прынцып сімфанізму, які характэрны і для ўласных твораў  М. Багдановіча , і для твораў П. Верлена.

 Галоўная ж задума гэтага цыкла раскрываецца найбольш ў першым і апошнім перакладах з  раздзела – моцных пазіцыях цыкла .   

У першым вершы цыкла перад намі карціна перанараджэння, пераўвасаблення паэта, ачышчэння чалавечай душы шляхам далучэння да Сутнасці. Апісанне крызіснага стану душы і выйсця з  яго. Апошні верш звязаны з першым, бо ў ім паказаны ізноў жа крызісны стан душы паэта, названы М. Багдановічам па-беларуску “млоснасць”. Але верш поўны расчаравання ад ўсёзведанасці, песімізму, безвыходнасці. Зробім акцэнт на двух вобразах, не цэнтральных, але важных для расшыфроўкі задумы цыкла перакладаў з П. Верлена. Вобраз “маскі” з першага верша і вобраз блазна “Баціла” з апошняга. Пад маскай іншага паэта М. Багдановіч падае магчымы варыянт успрыняцця свету, але падобна да блазна ён як бы іранізуе над чытачом, не даючы апошняму адчуць яўную мяжу між аўтарскім і перакладчыцкім “я”, у той жа час абагульняючы пераклады пад назву “З чужой глебы”, г.зн. прама ўказваючы не на сваё, хаця, магчыма і блізкае па духу светаўспрыняцце.

Важна, што апошні верш прадугледжвае працяг (нават, па рытмічнаму малюнку), але паэт – перакладчык пакідае нас на самай трагічнай ноце расповеду, паказаўшы ў першым вершы шляхі выйсця і  такім чынам ставячы чытача перад выбарам паміж выйсцем і безвыходнасцю, не падштурхоўваючы ні ў якім разе ні да першага, ні да другога.

Супастаўленне першага перакладу М. Багдановіча “Рыцар Няшчасце, што скрозь ездзіць пад маскай маўчком…” [4]  з арыгіналам “Bon chevalier masqué qui chevauche en silence.» [1] дае ўяўленне пра характэрныя рысы творчай індывідуальнасці перакладчыка.

            Пераклад датуецца 1912 г. Арыгінал узяты са зборніка П. Верлена 1881 года “Мудрасць”(Sagessе). Час стварэння перакладу гэтага верша – час у творчасці М. Багдановіча, калі той паралельна працуе і над стварэннем цыкла “Мадонны”, прысвечанага Г.Р. Какуевай. І адзін, і другі паэты знаходзяцца ў стане душэўнага крызісу. П.Верлен піша гэты твор, калі перажывае трагічны разрыў з А. Рэмбо і, пасля стрэлу ў апошняга, трапляе ў турму. М.Багдановіч звяртаецца да гэтага верша таксама перажыўшы душэўную драму – нераздзеленае каханне да Какуевай Г.Р.

            Загалоўка і эпіграфа верш не мае, таму моцныя пазіцыі тэкста – першая і апошняя фразы, ключавыя і дамінантныя словы.

Ключавыя словы ў перакладзе: няшчасце, старое сэрца, рана, памерці, уваскрэснуць, жыццё, бог. У арыгінале тыя ж словы, г.зн. апорныя для сюжэта словы захаваны перакладчыкам, чым захаваны і сам сюжэт.

Пераклад радкоў- моцных пазіцый - амаль даслоўны, за выключэннем слова “зіхацяшчы”, якога ў арыгінале няма і якое стварае зрокавае ўражанне святла, што зыходзіць ад рыцара, - гэтым перакладчык як бы ўраўнаважыў адсутнасць выразу “bon” (добры) у першай страфе перакладу.

            У сувязі з рытмам аналізуемага матэрыялу трэба зазначыць, што французскай паэзіі ўласціва дысметрычная, сілабічная сістэма вершаскладання, пабудаваная на колькасці складоў у радку, а айчынная паэзія, хаця і ведала перыяд сілабічнага вершаскладання, але па прыродзе сваёй сілаба-танічная, метрычная.

Таму гаворачы пра захаванне рытма ў перакладах М. Багдановіча мы будзем мець на ўвазе розныя рытмастваральныя кампаненты , а ў дачыненні да памера можна гаварыць толькі пра  традыцыйную ці нетрадыцыйную яго перадачу з сілабікі на сілаба-тоніку, бо руская і беларуская (пераклады з польскай) паэзія ўжо мелі досыць усталяваныя прынцыпы перадачы сілабічнага рытма сродкамі сілаба-танічнага. .

Рытмічная схема арыгінала “Bon chevalier…” ўяўляе сабой класічны французскі александрыйскі верш – дванаццаціскладовы  цэзураваны верш у форме дыстыхаў з рыфмоўкай ААввССdd…

У М.Багдановіча александрыйскі верш перададзены нетрадыцыйна – пентаметрам, і  гэта ёсць новаўвядзенне  беларускага паэта, прычым, хутчэй за ўсё, наўмыснае. Мы маем справу з прамым паказальнікам праграмнасці гэтага перакладу ў шэрагу іншых ( побач з перакладамі М.Багдановіча непасрэдна з антычных аўтараў),  прыкметай таго, што сам паэт адносіць сябе да дзеячаў беларускага адраджэння пач. ХХ ст., а таксама  своеасаблівага адраджэння і ў айчыннай паэзіі творчасці П.Верлена.

М. Багдановіч падае узор чыстага пентаметра на аснове метрычнай схемы  

І- -І- -І//І- -І- -І, якая  нідзе не парушаецца, дзякуючы таму, што М.Багдановіч выкарыстоўвае такія прыёмы рытмічнай арганізацыі, як сінкапіраванне (4-ты радок : землю; 11 –ты радок: таркнуў), спалучэнне дыярэзы – пачатковы “у” пасля галосных не скарачаецца ;  сінярэзы – “у” скарачаецца пасля коскі і г.д.

М.Багдановіч перадае чаргаванне мужчынскіх і жаночых рыфмаў у французскім арыгінале толькі мужчынскай рыфмай на беларускай мове, што мае плён – так  гэта нагадвае націск у французскай мове на апошнім складзе ў слове, і да таго ж  мужчынскай рыфмы патрабуе памер пентаметра. П. Верлен часта выкарыстоўваў бедную рыфму, у якой не супадаюць пераднаціскныя зычныя (ma bouche – faruche, divine – poitrine), хаця есць і багатыя рыфмы (silence – sa lance, bête - tête). М. Багдановіч таксама карыстаецца беднай рыфмай (пагас – ураз, ухадзіў - гаварыў). Гэта гаворыць аб меншым сэнсавыяўленчым значэнні рыфмы ў гэтым перакладзе, чым інтанацыі, якая ствараецца дзякуючы асаблівасцям вершаванага памеру. Створана апавядальная інтанацыя, якая і выклікае пэўны настрой. Ён узмацняецца шляхам акцэнтуацыі ўвагі  на гуку “р”, які суадносіцца з словам у тэксце “дрыжачы”, чым перадаецца амаль фізічна стан чалавека, у якога скаланаецца, дрыжыць сэрца ад вялікага ўражання.

            У вершы П. Верлена ўжыта 32 назоўнікі, 24 дзеясловы, 13 прыметнікаў, што тлумачыцца большай апавядальнасцю, чым апісальнасцю ў першатворы. М.Багдановіч захоўвае асаблівасці арыгінала: 36 назоўнікаў, 26 дзеясловаў, 12 прыметнікаў. І, нягледзячы на запаволены рытм, дзякуючы дзеясловам дзеяння, мы адчуваем рух сюжэта..

            У тэксце перакладу захавана паэтычная вобразнасць, тропы, прычым некаторыя французскія выразы М.Багдановіч па-майстэрску ўзнаўляе сродкамі беларускай мовы, а некаторыя – яго ўласныя новатворы, ад чаго вобразы  арыгінала паглыбляюцца. Услед за П. Верленам М.Багдановіч не ўводзіць у пераклад шмат экспрэсіўна афарбаванай лексікі.

            Галоўны вобраз – сімвал у перакладзе, як і ў арыгінале – “bon chevalier”, “ Malheur” – у М. Багдановіча – рыцар Няшчасце. Беларускі перакладчык нідзе не ўжывае азначэння “добры” ў дачыненні да рыцара, тым самым ён не дыктуе чытачу магчымай ацэнкі дзеянняў рыцара. У тэкстах аўтар і перакладчык расшыфроўваюць значэнне гэтага сімвалу – “бог”. Але ў кантэксце творчасці перакладчыка магчыма і іншае яго прачытанне. М.Багдановіч не мог не быць знаёмым з філасофскімі поглядамі У.Салаўёва, якія ўтрымліваюць паняцце аб рыцарскім кульце Сафіі. У перакладзе М.Багдановіча за прамоўленым выразам “бог” магчыма прыхавана неназванае, але на якое арыентуе перакладчык яшчэ першым радком  твора, дзе рыцар “пад маскай…” , г.зн. дапушчальная полізначная трактоўка гэтага вобраза.

            Тэкст перакладу пабудаваны са сказаў, роўных радкам. Калі сказ складаны, то ён упісваецца ў двухрадковую страфу – дыстых. Сказы апавядальныя, акрамя апошняга радка – рытарычнага воклічу. На фоне імпрэсіяністычнага спосабу падачы матэрыялу, характэрнага для П. Верлена і блізкага М. Багдановічу (чаму і без цяжкасці ўзноўленага) гэты апошні радок вылучаецца, але існаванне яго апраўдана, бо ён упісаны ў рад падзей, што ўдала перададзены ў перакладзе словамі “я чую ўвесь час”, чым сціраецца поклічнасць, а застаецца імпрэсіяністычнае гукавое ўражанне рэха голасу рыцара.

            М. Багдановіч перадаў і кампазіцыйную будову першатвора, якая блізкая да будовы эпічнага твора з сюжэтам, дзе ёсць завязка – развіццё падзей – кульмінацыя – развязка.

            У параўнанні перакладу М. Багдановіча з перакладамі І. Аненскага, В.Брусава  перакладчыкамі П.Верлена на рускую мову, мы заўважаем рознасць спосабаў кожнага з перакладаў. Кожны з іх – асаблівая версія твораў П. Верлена і мае каштоўнасць як факт літаратурны і эстэтычны.

Захаваўшы ў большасці семантыку арыгінала, В. Брусаў у перакладзе “Мне встретился рыцарь Несчастье, что скачетъ и ночью и днёмъ. .” [7]   падаў матэрыял у сваёй асаблівай манеры.У выніку П.Верлен паўстае перад намі зусім іншым, чым у перакладзе М. Багдановіча: знікла імпрэсіяністычная апісальнасць, прыглушыўся элемент таямнічасці і загадкавасці.В.Брусаў  неапраўдана ўводзіць у лексічны склад  перакладу архаізмы, змяняе сэнсавую афарбоўку апошніх радкоў:

У В.Брусава пераклад зроблены шасцістопным  цэзураваным амфібрахіем у форме астрафічнага верша з толькі мужчынскай рыфмоўкай ааввссdd..Такі памер ўплывае на большую, чым у арыгінале, расцягнутасць расповеду ў цэлым і кожнага радка ў асобнасці.Цэзура захавана, і яна дзеліць радок на 3 і 3 амфібрахіі, што надае кожнаму радку строгую двухчастковую структуру.За кошт яе і амаль ідэальнага выкарыстання памера ўзнікае своеасаблівы рытм, блізкі да рытма расповеду ліра-эпічнага кшталту, дзе вылучаецца  выразны эпічны пачатак, які ўзмоцнены тым больш, што пераклад насычаны частым выкарыстаннем дзеясловаў, якіх у брусаўскім перакладзе – 33 ( параўнаем у М.Багдановіча  - іх 26, у П.Верлена - 24).Больш яскрава паўстае  змена падзей у вершы, сюжэт больш дынамічны ,у той час як у МБагдановіча і ў П.Верлена  творы таксама сюжэтныя, але большая ўвага аддадзена фіксаванню настрояў, станаў і іх нюансаў, закошт чаго   і ствараецца дынаміка сюжэта. В.Брусава  ж захапляе паступальнае, з падрабязнасцямі апісанне падзей у творы.Гэта пацвярджае думку, што  творы  П.Верлена і яго перакладчыка М.Багдановіча  накіраваны ў першую чаргу ўнутр душы чалавека.

І.Аненскі пісаў пра М.В.Гогаля ў артыкуле “Эстэтыка “Мёртвых душ” і яе наследдзе”: “Гогаль пісаў плямамі.” [2] Гэта канстатацыя прымяніма і да перакладаў паэта, і гаворка ідзе аб характэрных для арыгінала рысах, якія паэт нібыта выхоплівае і на іх засяроджвае сваю ўвагу, перадаючы іх дакладна і ствараючы агульны фон, на якім больш яркія “плямы” вылучаюцца.Прыкладам гэтага можа быць  і пераклад І.Аненскага “Мне под маскою рыцарь с коня не грозил…”[3]

В.Брусаў яшчэ ў 1910 г. прыкмячаў, што манера пісьма ў арыгінальных вершах Аненскага рэзка імпрэсіяністычная.І мы бачым, што, перакладаючы, аўтар не парушае сваёй манеры – ён адлюстроўвае ўсё так, як гэта яму падаецца, прычым падаецца менавіта ў гэта імгненне.

Кожны з перакладчыкаў застаецца верным сваім уласным паэтычным прынцыпам, кожны з перакладаў нясе на сабе адбітак творчай індывідуальнасці яго стваральніка.

Мы разглядаем 22 пераклады М.Багдановіча як завершанае цэлае –цыкл, дзе  моцную пазіцыю пы аналізе займаюць і першы, і апошні вершы цыкла.

 Арыгінал “Langueur”[1]   уключаны ў зборнік “Jadis et Naguére”  (“Калісь і нядаўна”) (1884). Аўтар падае  ў вершы вобраз паэта, які перажывае крызісны стан, і, верагодна, што сам П.Верлен адчуваў штосьці падобнае.У вершах, якія з’явіліся пасля зборніка “Мудрасць” назіраецца “заняпад таленту”(В.Брусаў) [8]   П.Верлена.Відаць, сам  паэт адчуваў гэта, а з біяграфіі паэта вядома, што ў гэты ж перыяд ад яго адвярнуліся сябры, кнігі яго не друкаваліся, а ў дадатак да таго ў радках “Langueur” яўна бачыцца тая эпоха, ў якую ён жыў, а значыць і сацыяльны змест так ці інакш прысутнічае ў гэтым творы.

Пераклад М.Багдановіча “Млоснасць”[4]  быў надрукаваны ў газеце “Наша ніва”ў 1913годзе.Датуецца годам апублікавання, г. зн., што нават па часу стварэння ён нібы падсумоўвае ранейшыя пераклады, парадак іх размяшчэння.    

Пачынаўся цыкл перакладаў М.Багдановіча згадкай пра антычнасць, толькі на ўзроўні сэнсавага значэння памера, а ў “Млоснасці” – на ўзроўні вобразнай структуры твора, што дае права гаварыць пра адраджэнскія матывы творчасці самога Багдановіча, прысутныя і ў гэтым перакладзе.

Што стаяла за гэтым перакладам у беларускага паэта.?Расчараванне поўнае ва ўсім, якое выклікае стан млоснасці.?Сацыяльны змест?Магчыма. Прыём паралелізма дазваляе заўважыць, што лірычны герой, як дзяржава, што знаходзіцца ў крызісным стане..Менавіта ў гэты час, паралельна з перакладам “Млоснасці” паэт стварае арыгінальныя вершы, сярод якіх і “Народ, Беларускі Народ!”, дзе адбіліся горыч, абурэнне станам роднага краю.

У перакладзе “Млоснасць” М.Багдановіч услед за аўтарам арыгінала, гаворыць ад імя Паэта, тым больш важкі сэнс маюць усе магчымыя падтэксты гэтага твора.У Я.Лёсіка ёсць сведчанні, якія вельмі сугучныя апошняму трохрадкоўю перакладу: “…з адраджэнца пасьміхаліся ўсе, пачынаючы з папа і канчаючы хамам…нават сацыялісты не паважалі адраджэнца, бо лічылі работу яго шкадлівай для адзінства клясавай барацьбы”[8]

Чым канкрэтна выкліканы дадзены стан – прама не тлумачыцца, -ёсць толькі напаўнамёкі, характэрныя, дарэчы,  для твораў П.Верлена.Свае вершы  лірычны герой перакладу называе “вершыкі, што ўжо ў агні гараць”, а ў спалучэнні з вобразам “п’янага раба”, у якім праглядваецца вобраз народа-натоўпу, складваецца пэўная карціна, за якой крыецца вечная тэма: паэты-прарокі ва ўсе часы застаюцца незразуметымі натоўпам. Расчараванне ва ўсім чуецца ў кожным радку твора, але “indolent” “апатычнае” вершаскладанне ў П.Верлена перададзена  “лянівым ” у М.Багдановіча, што наводзіць на думку  пра пэўную рознасць прычын крызісу ў арыгінале і перакладзе, дзе зроблены акцэнт больш на прычыну ўнутраную, чым знешнюю , і таму ад сацыяльнага зместу магчыма перамясціцца да плану асабістага, не менш глыбока перажытага паэтам.

У перакладзе, як і ў першатворы, прысутны  выраз “acrostiches” –“акравершы”.Усамога М.Багдановіча ёсць арыгінальны твор  на рускай мове “Четверной акростих”, дзе першыя літары радкоў складваюцца ў імя Г.Р.Какуевай - “АННА”. Асабістая драма паэта таксама адгукаецца ў гэтым перакладзе млоснасцю, пусткі сумам, нудой густою.Паэт ізноў падобна “гуляе” з чытачом: напаўнамёк на акраверш і разлік на тое, ці заўважыць чытач у “ляніва” складзеным “залатым стылем” перакладзе беларускага паэта, які прама і ўскосна прысутнічае ў пераствораным вершы.

У П.Верлена радок “ D’un style d’or où la langueur du soleil danse…” перакладаецца як “стылем залатым , дзе стомленасць сонца танцуе”.У М.Багдановіча пераклад не мае той метафары і перакладаеецца як “Стылем залатым… у блеску сонечным, стаміўшыся… ”Атрымалася , што ў арыгінале стомленае сонца, а ад яго стомленасць пераходзіць на стыль, а потым на самога паэта – гэта стомленасць ідзе не знутры, а ў М.Багдановіча выкарыстана зваротнае дзеепрыслоўе “стаміўшыся”,  якое мае значэнне  “стаміў сябе сам”.

Цікавасць у гэтым перакладзе ўяўляе сабой пераключэнне асоб, прычым вельмі рэдкі ў лірыцы выпадак  , калі  1-я асоба пераходзіць у 3-ю., што з’яўляецца паказчыкам арганічнай сувязі між суб’ектам і аб’ектам у творы.У арыгінале П.Верлена расповед ідзе ад імя 1-й асобы, гэта перадае беларускі перакладчык, але там, дзе ў перакладзе (у другім катрэне і ў першым тэрцэце) ўжыта 3-я асоба, у арыгінале магчымыя варыянты ўжытку любой асобы: O n’y pouvoir, étant si faible aux voeux si lents,O n’y vouloir fleurir un peu cette existence! O n’y vouloir, ô n’y pouvoir mourir un peu…(О немагчыма , будучы такім кволым,у жаданнях такім павольным, о не хочацца аздобіць крыху гэта існаванне! О не хочацца, немагчыма  паціху памерці…)

Пераключэнне асобы назіраецца яшчэ з першага радка верша, дзе “я”пераходзіць ў “ён”(Рым) і з гэтага часу аб сабе паэт гаворыць як аб некім.Упершым тэрцэце адбываеецца уключэнне 2-й асобы “ты”, што вырознівае гэты кавалачак тэксту і вобраз, выкарыстаны перакладчыкам услед за арыгіналам.Рытарычныя фігуры, сярод якіх і гэты зварот да другога чалавека рэзка адмяжоўвае адну частку верша – апісанні і развагі – ад другой –ацэнак і вынікаў.А ўжыты ў перадапошнім радку займеннік “вас” надае пэўную ступень абагуленасці іабстрактнасці адрасату твора ў цэлым.М.Багдановіч перанёс дынаміку асоб у тэксце арыгінала у свой пераклад і надаў ёй большую інтэнсіўнасць, што з’яўляецца значным ўнёскам у паэтычную культуру айчыннай літаратуры.

Беларускі пераклад, як і арыгінал, створаны ў форме санета. Вядома, што М.Багдановіч выступаў у свой час як тэарэтык па пытанню санетнай формы.У тэарэтычна-гістарычным нарысе “Санет”[5]   

Маючы на ўвазе гэтыя меркаванні перакладчыка, разгледзім   форму верша “Млоснасць”.Бачна, што пераклад быў зроблены з арыгінала, а не з падрадкоўніка, бо дакладна захавана рыфмоўка АbbA AbbA cDD cEE, а гэта даволі складана перадаць, бо патрэбна ўлічваць правілы рыфмоўкі ў французскай паэзіі, адрозныя ад тых жа ў беларускай. .

Гэта ўлічвалася беларускім перакладчыкам і ўмела перададзена сродкамі беларускай мовы. У арыгінале ёсць не толькі канцавыя рыфмы, а і шмат адзінапачаткаў – анафар, якія дакладна перададзены М.Багдановічам (радкі 8, 9; 10, 11 і 12, 13, 14).У французскай мове рыфмуюцца дзеясловы “хацець” (vouloir) і “магчы”  (pouvoir), што дае ў арыгінале міжрадковую (7 і 8 радкі), а ў 9-м радку унутраную рыфму.У беларускай версіі унутрырадковых рыфмаў няма, але ёсць лексічныя паўторы на працягу тэкста (не, кволы, адно, ёсць, зведана і інш.).Прыём радковага анжамбемана выкарыстаны і ў арыгінале (3-4радкі), і ў перакладзе (1-2 радкі).

Памер шасцістопны ямб часцей за ўсё выкарыстоўваецца для перадачы інтанацыі развагі ў творы.У нашым выпадку яна прысутнічае, але не на працягу ўсяго тэкста: тут ёсць пэўныя прыёмы, што выкарыстаў перакладчык, каб перадаць своеасблівы, не заўсёды роўны рытм арыгінала.Выразныя тут дадатковыя да цэзурнай паўзы ў пэўных  радках (1, 4, 5, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14), створаныя асаблівай сінтаксічнай будовай гэтага твора. Значна тое, што на першыя 8 радкоў прыпадае менш своеасаблівых сінтаксічных канструкцый , чым на апошнія 6.Гэта звязана ўжо са зместам санета, дзе ў двух катрэнах падаецца больш спакойная тэма, якая складаецца з тэзіса і антытэзіса,  а ў двух тэрцэтах – напружанае заключэнне- сінтэз.

Шляхам пераключэння асоб у розных частках санетнай формы перакладу дасягаецца  эффект позірку на сябе як бы збоку і не без долі іроніі, якая мае месца і ў арыгінале , але менш выяўлена.

З рускіх перакладаў пач.ХХ ст. верленаўскага “Langueur” вядомыя пераклады І.Аненскага «Томление» [3]   і В.Брусава «Истома» [8].

Пераклад І.Аненскага больш вольны, чым у беларускага паэта.Ён увогуле успрымаецца як аненкаўскі верш, бо ў ім шмат прыўнесенага перакладчыкам.У перакладзе І.Аненскага значныя стылістычныя зрухі на ўзроўні ў першую чаргу мікрастылістыкі г.зн моўнай пабудовы твора: адсутнасць характэрных сінтаксічных канструкцый, расповед толькі ад першай асобы, ўвядзенне новых вобразаў.

У параўнанні з арыгіналам, рускі пераклад утрымлівае іншыя вобразы, ад чаго мастацкая рэчаіснасць паўстае перад намі відазмененай. Замест вобраза Імперыі пададзены вобраз “римлянина эпохи Апостата”, ўведзены вобразы , поўнасцю адсутныя ў арыгінале: “портик”ціхі ад “гула бойни”, “медь тяжкая”, “кровавый стяг”, “венок, лишённый аромата”,  “паразит печальный”, “речь погребальная”, “скука жёлтая с усмешкой инфернальной”.

 Пераклад напiсаны ў форме санета, але  арыгінальная рыфмоўка ў двух тэрцэтах не захавана – AbbA AbbA cDE cDE.Выкананы ён шасцістопным цэзураваным ямбам, але рытм твора вельмі адрозны ад рытма таго ж  беларускага перакладу.Менш напружання ў мове лірычнага героя – выкарыстаны адзін клічны сказ  (у М.Багдановіча – 6 клічных, адзін пытальны), і то яго сэнсавае адценне блізкае да іранічнага ў адрозненне ад поўных горычы і адчаю адпаведных  радкоў М.Багдановіча.  Няма адзінапачаткаў, лексічных паўтораў,  гукапіс тут бяднейшы і не з’яўляецца  да таго ж  рытмастваральным сродкам. Галоўнае - няма духа арыгінала – духа той “langueur”(знямогі, стомленасці, млоснасці), і назва гэтага санета  “Томление”не такая выразная, як яе беларускі варыянт.

Не лепшы адпаведнік назве арыгінала знайшоўся і ў паэта В.Брусава. “Истома” – такі загаловак яго перакладу на  рускую мову. (“Истома” – гэта     яшчэ і сінонім слова “задавальненне”.)

Хаця пераклад досыць блізкі да арыгінала, але ён  хутчэй нагадвае недасканалы падрадкоўнік , чым творчае перастварэнне. Не стасуецца з задумай арыгінала, напрыклад, інтанацыя апошняга тэрцэта, дзе перакладчык ужывае адзінапачатак (што ёсць і ў арыгінале), але ён не нясе на сабе адпаведнай сэнсавыяўленчай функцыі і ўжываецца толькі ў 2 радках з 3: “Ах, лишь…”.Такі выраз не дае першапачатковай кандэнсацыі пачуцця, прыглушае стан безнадзейнасці лірычнага героя, выяўлены ў арыгінале і ў беларускім перакладзе.Пры выкарыстанні  вобразных сродкаў паэт намагаецца перадаць стан героя,але ў іх прысутнічае пэўная доля пафаснасці і таму перададзеныя пачуцці часам  не здаюцца натуральнымі: “но одинокий дух сгорает от томленья”( параўн. З бел. « ў самотным сэрцы – зло, ў душы – нуда густая»), або «грусть, что над душой своё воздвигла знамя»( параўн. «адно ёсць – пусткі сум, што сэрца уражае») і інш.

Рытмічны малюнак перакладу, нават набліжаны да першапачатковага, не можа адзін, без вобразнай структуры, увасобленай у канкрэтных лексемах, быць паказчыкам дасканаласці перакладу.

Такім чынам, творчая індывідуальнасць М. Багдановіча – перакладчыка з П.Верлена паўстае вельмі выразнай, асабліва пры разглядзе яго перакладаў у розных кантэкстах.

Калі б разглядаліся толькі багдановічаўскія пераклады, то пра іх можна сказаць, што яны вольныя, але ў параўнанні з рускімі перастварэннямі яны больш набліжаныя да арыгіналаў.  У кожным з разгледжаных прыкладаў назіраюцца зрухі на ўзроўні мікрастылістыкі, але пераклады М.Багдановіча знаходзяцца між « стылістычнай субстытуцыяй» і « стылістычнай індывідуалізацыяй» і часта бліжэй да першай, у той час як пераклады І.Аненскага бліжэй да другой, а  « стылістычнай нівеліроўкай» часам  характарызуюцца перастварэнні  В.Брусава. 

Менавіта творчы пачатак у перакладчыцкай дзейнасці паспрыяў з’яўленню у М. Багдановіча самастойнага цыкла перакладаў з П. Верлена, арганічна спалучанага з яго уласнай паэтычнай творчасцю.

 У перакладах М. Багдановіча назіраецца той самы, часта недасягальны для іншых баланс паміж «літарай » і «духам» пры перадачы арыгінала, што стварае максімальную набліжанасць да першатвора і з’яўляецца абвяржэннем тэорыі неперакладаемасці з далёкіх моў. Беларускі перакладчык імкнецца перадаць мастацкую рэчаіснасць арыгінальнага твора разнастайнымі сродкамі айчыннай мовы.

У М. Багдановіча праявіўся рэдкі талент – не ўплываючы на адэкватнасць перадачы арыгінала часта нябачна прысутнічаць у сваіх перастварэннях.

Што датычыць пытання аб перакладзе М. Багдановіча з арыгінала ці з падрадкоўніка , то чаму пераклад з падрадкоўніка трэба лічыць заганай, калі ён не перашкаджае, а дапаўняе першаснае уражанне ад арыгінала, і максімальная дакладнасць перакладаў М. Багдановіча сведчыць пра выкарыстанне паэтам абодвух крыніц.

 Творчая індывідуальнасць перакладчыка М. Багдановіча досыць выразная, як і эстэтычная вартасць яго перастварэнняў не меншая, чым у ўжо прызнаных на пачатку ХХ-га стагоддзя перакладаў на рускую мову, што было недаацэнена у свой час,  і што ўводзіць яшчэ тагачасную беларускую літаратуру ў кантэкст сусветнай літаратуры.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются характерные черты творческой индивидуальности М. Богдановича – переводчика П. Верлена. Использован контекстный филологический анализ текстов избранных стихотворений, которые являются сильными позициями в цикле переводов белорусского поэта.